Қазақ музыкасының тарихы

Саз мәдениеті қазақ музыкалық мәдениетінің әлемдік феномен ретінде қалыптасуының негізі. Қазақ ауызша музыкалық мәдениеті ерекше феномен ретінде сұранысқа ие. Ауызша музыкалық қабат музыкатану пәнімен болашақта салыстырмалы зерттеулер жүргізуге ықпал етеді. Мәдени интеграция, өзара іс-қимыл және өңірлік мәдениеттердің өзара ықпалдасу процестері зерттелетін халықаралық антология мен атласты қайта құруға мүмкіндік береді. Бұл – халықтардың рухани жақындасуы мен өзара түсіністігіне ықпал ететін көпір. Қазақ музыкасының тарихнамасы дәстүрлі музыкадан бастап қазіргі заманғы бағыттарға дейінгі қазақтардың музыкалық мәдениетінің дамуын зерттеуді қамтитын ауқымды сала болып табылады. Қазақ мәдени мұрасының бұл аспектісі жергілікті және шетелдік ғалымдардың, зерттеушілер мен музыкатанушылардың назарын аударды. Қазақ музыкасының алғашқы зерттеулері XIX ғасырда басталды және негізінен халық әндерін, әуендерін және музыкалық аспаптарын жинаған орыс ғалымдарының этнографиялық экспедицияларымен байланысты болды. Бұл жұмыстар көбінесе материалдарды жинауға және жүйелеуге бағытталған, бірақ әрқашан музыкалық құрылымды немесе әлеуметтік-мәдени контекстті терең талдауға кірмеді. Кеңестік кезеңде ұлттық музыка мектептері мен консерваторияларды құру контекстінде қазақ музыкасын неғұрлым жүйелі түрде зерттеу басталды. Зерттеулер академиялық сипатқа ие болды, қазақ музыкасы тақырыбы бойынша алғашқы монографиялар мен диссертациялар пайда болып, фольклорлық және кәсіби музыкаға назар аударылды. Қазақтың көптеген халық әндерін жинап, жүйелеген Александр Затаевич сияқты ғалымдардың еңбектері одан әрі зерттеу үшін негіз болды.

Қазақ мәдениетіне қатысты музыка – зерттеу пәні, музыкалық тарихнама – қазақ халқының ауызша құбылысы, оған жоғарыда айтылғандай дала фольклоры мен ауызша кәсіби шығармашылық жатады. Қазақтың музыка мәдениетін зерттеудің басты аспектілерінің бірі – материалды жинақтау және жазып алу, оны жүйелеу және арнайы ғылымдар тұрғысынан түсіну. Гуманитарлық білімнің әртүрлі салаларында: тарих, фольклортану, филология, әдебиеттану және музыкатануда еуроцентристік көзқарас басым болды, онда ауызша мұра  жазбаша кәсіби дәстүр үшін қарабайыр деп түсіндірілді. Бұл, бір жағынан, қазақтардың ауызша дәстүрінің өркендеген кезі болды. 

А. В. Затаевич  қазақтар туралы: «Халық ретінде интеллектуалдық жағынан бай дарынды және ауызша шығармашылықтың алуан түрлілігі мен мазмұнымен ерекшеленеді» деп сөз қалдырған. Белгілі ғалымның айтуынша, олардың өмір салтында әдебиет пен музыка ерекше мәнге ие болған. Қазақ КСР-де үлкен мәдени саясат жүргізіліп, бұл саясат дәстүрлі мәдени құндылықтар мен ауызша шығармашылықтың жоғалуына негізделген. Жаңа әлеуметтік және мәдени құндылықтарды қалыптастыруда кеңестік ілім, кеңестік мәдениеттің рухани негізі ретінде орнықты. Сондай-ақ, Қазақ КСР-де  мәдени құндылықтар жоғары бағаланды.

Ауызша мәдениет пәнінің тарихнамадан айырмашылығы, тарихнама жазба деректерге және археология ғылымының деректеріне негізделген. Сонымен қатар, кез келген мәдени форманың бір түрі сияқты, ғылым – біржолата қатып қалған нәрсе емес. Ғылым  – бұрын шындық болып көрінген кейбір ережелерді қайта қарап, нақтыланатын тірі, дамып келе жатқан процесс. Сонымен, қазақ музыка мәдениеті пән ретінде ғылыми зерттеулер мен қоғамдық-гуманитарлық білімнің көптеген ғылымдарының тоғысқан жерінде орын алды. Қазақ музыка мәдениетінің тарихы мен теориясы сияқты жалпыадамзаттық және сонымен бірге бірегей құбылыс ретіндегі мәселелерді шешуге ықпал ететін пән үшін тарихнаманың маңызы зор. Қазақ мәдениетінде музыка қазақ халқының ауызша құбылысын құрайтын музыка тарихын зерттеуді көздейді.     

Ғасырлардың өзгеруі далада ерекше өткір және мәдени өзгерістерге толы болды. Дәстүрлі музыка өкілдері мен қазақ музыкасы жаңа еуропалық дәстүрлердің енуімен ерекшеленді. ХХ ғасырдағы қазақ композиторлары әлемдік музыканы өзіндік, ұлттық сипатты өнермен байытты. Қазақ композиторлары үшін шығармашылық ой мен жаңа энергияның қайнар көзі ұлттық музыка мәдениеті болды. Еуропалық симфония мен қазақтың кәсіби аспаптық музыкасы қағидаттарының синтезі нәтижесінде оркестрге арналған жаңа жанр-күй пайда болды. Ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ аспаптық дәстүрлерінің жоғалуы түрлі-түсті оркестрлік бояулар мен тембрлерді, фортепиано мен вокалдық филиграндық техниканың виртуоздық әдістерін қалыптастырды. Жаңа кезең ежелгі қазақ мифологиясына, тәңірлік мифологияға үндеу жасап, дүниетаным мен тарих музыканың көркемдік-эмоционалдық саласын киелі жануарлар-тотемдердің бейнелерінен философиялық ойлар мен жоғары трагедияға дейін жаңартты. Композиторлар өздерінің хор шығармаларында жоктау, толғау, жар-жар, айтыс жанрларын қолдана отырып, олардың мазмұнын жаңаша анықтады. Аталған кезеңде а cappella жанры, түпнұсқа хорлар белсенді түрде дамыды. Хор жанрларының ішіндегі ең үлкені а cappella – хор, поэма – дала фольклорының эпикалық принцип, философиялық бағыт, толғанысты бейнеледі. Сонымен қатар, бұл жанр авторлық ойдың барлық жақтарын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. 

Музыкалық мәдениеттің көптеген өкілдері мен тасымалдаушылары өз уақыттары үшін білімді адамдар болды. Музыкалық шығармалардың барлық түрлерінің коммуникативтілігі композитор-әншілердің, ақындардың, инструменталист-композиторлардың орындаушылық шеберлігіне толығымен байланысты болды. Революцияға дейінгі кезеңде аздаған қазақ зиялылары тұрмыстық музыкалық дәстүрлерді сипаттап, ән мәтіндері мен күйлердің (аспаптық шығармалардың), поэмалардың, ертегілердің және халық шығармашылығының басқа да түрлерінің мазмұнын жазды. Кейде олар тіпті оны басып шығара алды, бірақ көбінесе қолжазбаларда қалды (ҚазКСР ҒА М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазбалар мен фоножазбалар бөлімінде олардың 20 000-нан астам бірлігі сақталған). Алайда музыкалық фольклор басқа тағдырға тап болды. Алғаш рет музыкалық шығармашылық қазақ жерінің Ресейге ерікті түрде қосылуынан кейін ғана жазыла бастады. Қазақ және орыс халықтарының өміріндегі бұл тарихи оқиға орасан зор экономикалық және әлеуметтік әсерінен басқа, көптеген ұрпақтардың еңбегімен құрылған қазақтардың музыкалық мәдениетінің байлығын сақтауға және оның одан әрі дамуына үлкен әсер етті. Қазақ фольклорының музыкалық шығармаларын жинау және жазу бойынша жүйелі жұмыстың басталуын Ресей Ғылым Академиясы құрды, оның міндеттерінің бірі Ресей құрамына кіретін халықтарды зерттеу болды. Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін қазақ халқының мәдениетін зерттеу айтарлықтай кеңейтілді.  Патшалық Ресей аумағын мекендеген халықтарды зерттеу жұмыстарымен орыс ғалымдары, музыкатанушылар, дала мен ауылдарға саяхаттаудың барлық қиындықтарына қарамастан, өз жұмыстарын табандылықпен жүргізді. Кейбіреулер жердің, флора мен фаунаның байлығын анықтап, сипаттады, басқалары жергілікті халықтың өмірі мен әдет — ғұрыптарын зерттеуге, тарих туралы ақпарат жинауға, ауызша әдебиеттің үлгілерін-эпикалық аңыздарды, ертегілерді, мақал-мәтелдерді және т.б. жазуды мақсат етті. 

Музыкалық өнердің шежіресі белгілі бір тарихи дереккөздерге сүйене отырып қалыптасады, олардың ішінде әр түрлі материалдар, ауызша және қолжазба немесе басылған мәтіндер бар. Олардың негізінде мамандар қорытынды жасайды. Өткеннің құжаттарынсыз, маңызды ғылыми базасыз, музыкатану мүмкін емес. Фактілердің көмегімен ғылыми жұмыс маңызды қасиеттерге-объективтілік пен дәлдікке ие болады. Қажетті тарихи ақпаратты, сондай-ақ түпнұсқалықты дәлелдеудің бүкіл жүйесін қамтуға арналған пән-деректану. Деректанудың теориясы мен әдістемесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сол немесе басқа тарихи білім терең және шынайы болады. «Деректану»  ғылыми пәні пайда болғаннан бері көп уақыт өтпеді және деректану компоненті көптеген әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарда өзекті болғанын байқауға болады. Алайда, қазақ музыка өнерінің деректану саласында көптеген мәселелер бар: деректанулық зерттеулер бір-бірінен ажыратылған, маңызды тарихи музыкалық ескерткіштерді қалпына келтіру бойынша бірыңғай және тұтас бағдарлама жоқ, талантты қазақ композиторларының шығармаларының шын мәнінде толық жинақталмауы және т. б. Зерттеудің әдіснамалық негізі ғылым саласы ретінде деректану мәселелеріне жүгінген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері болды.  1980 жылдары КСРО-да музыкатанушылар музыкалық өнердегі кеңестік Деректанудың нашар дамуын атап өтті. Қазақ музыкатануындағы деректану мәселесі әлі де кең тараған жоқ. Тарихи зерттеу тек логикалық тұжырымдарға емес, тарихи дереккөздерге сүйену арқылы мүмкін болады. Зерттеудің негізгі әдістері мәдени-тарихи тәсіл және салыстырмалы әдістер болып табылады. Осы әдістердің өзара әрекеттесуі және оларды кешенді қолдану ғылыми рефлексия үшін жеткілікті шарт болды. Қазақ музыкасының тарихын зерттеу үнемі отандық зерттеушілердің назарында. Ғылымда қазақ музыкасының тарихы бойынша үлкен нақты материал жинақталған, онда оның дамуының жекелеген кезеңдерінің сипаттамасы мен талдауы ұсынылған. Қазіргі уақытта отандық музыкалық мәдениеттің дамуының барлық кезеңдерін зерттеуге арналған әдебиеттің тұтас корпусы қалыптасты. Қазақстандық музыка ғылымы музыкалық құбылыстарды зерттеудегі тарихи-әдіснамалық тәсілмен сипатталатын бірнеше маңызды кезеңдерден өтті деп болжай отырып, қазіргі кезеңге тән пәнаралық тәсілдер үлесінің артқанын айтуға болады. Соңғы бірнеше онжылдықта қазақстандық музыкатанушылар ғылыми теорияларды, ережелерді әзірлеу үшін тарихи дереккөздерді пайдаланды және бұл процесс қазақ музыкасының тарихи ескерткіштерін өзіндік түсіндірумен байланысты болды. Бүгінгі таңда қазақ музыкасы туралы зерттеулер мен жұмыстар, мамандандырылған ғылыми-зерттеу сайттарындағы мақалалар, энциклопедиялық басылымдардағы баспа мақалалары өзекті болып қала береді. Қазіргі уақытта барлық қолда бар дереккөздерді алғы сөзбен, түсіндірмелермен, көрсеткіштермен қазіргі заманғы басылым ережелері бойынша жүйелеу, жариялау қажет. Отандық авторлардың шығармашылық мұрасын игеру-деректану саласындағы музыкатану ізденістерін қолданудың өзекті саласы. Уақыт өте келе көркемдік бағдарлар өзгереді, әлеуметтік-мәдени, саяси-тарихи, идеологиялық жағдайлар өзгереді, осыған байланысты авторлық мәтін, дереккөздерді қалпына келтіру және жалпы мәтін мәселелерімен тығыз байланысты тәжірибе бұрынғыдан да өзекті болып отыр. Қазіргі музыкатанудағы көмекші тарихи пәндердің өзектілігі артып келеді. Тарихи және теориялық білімді тереңдету үшін, сондай-ақ музыкалық зерттеулердің мәдениетін қамтамасыз ету үшін оларды дербес дамыту қажеттілігі туындайды. Қазақ музыкасының тарихы көптеген ғасырлардан басталады және оны түсіну жолында көптеген сұрақтар, даулар, пайымдаулар пайда болды. Қазақ музыкасының зерттеушілері, ең алдымен, тарихи дереккөздерге, сақталған ауызша, қолжазба, жарияланған мәтіндерге сүйенді. Алайда, музыкалық өнер құбылыстарын объективті түсіну үшін алынған ғылыми ережелердің дәлдігі үшін белгілі бір негіздер қажет, зерттеушілердің ғылыми теорияларды, ережелерді, тұжырымдамаларды, идеяларды ұсынуының дұрыстығын растайтын белгілі бір жүйені әзірлеу қажет. Кез келген тарихи таным дереккөздерге негізделеді, бұл аспектіде қазақстандық музыкатанудағы тарихи дереккөздерді анықтау және зерделеу мәселелері өзекті болып отыр.

Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеудегі үлкен рөлді кейбір губерниялық орталықтарда ұйымдастырылған мұрағат комиссияларының ғалымдары ойнады. Сонымен, Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының міндеттері туралы мақалада «Туған өлкені, оның табиғатын, тарихын және қазіргі жағдайын зерттеуге деген ынта-жігер, әрине, ауылдық өмірдің өркендеуін, ұлттық сананың дамуын көрсетеді. Өткенді есте сақтау, туған тарихқа деген сүйіспеншілік мәдениеттің алғашқы белгісі болып саналуы бекер емес. Өзімізді, өткенімізді зерттей отырып, біз өз отанымызды сүюді үйренеміз; кім отанды жанқиярлықпен жақсы көрсе, ол өзін, өмірін, білімін, рухани дамуын жетілдіруге ұмтылып, барлық жақсылыққа, жарыққа ұмтылады, өзінің білімі мен мүмкін еңбегімен қоғамға пайда әкелуге тырысады». 

Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының еңбектерінде қазақ музыкасы туралы мәліметтер аз да болса кездеседі. Қазақ музыкасы жайында мақалалар көбінесе Орталық ғылыми мекемелердің жергілікті (губерниялық) филиалдарының басылымдарында, «Орыс Географиялық қоғамының Орынбор филиалының жазбалары», «Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімінің жазбалары», «Орыс Географиялық қоғамының Түркістан филиалының жаңалықтары»,  Мәскеу мемлекеттік университетінің жанындағы басылымдарында, жаратылыстану, антропология және этнография ғылыми қоғамдарында, елордалық және жергілікті журналдар мен газеттерде жарық көрді. Мерзімді басылымдарда немесе жеке кітаптарда пайда болған, орыс ғалымдары, журналистер, жазушылар, Верный, Омбы, Семей сияқты үлкен қалаларды аралап, қазақ ауылдарында жүрген  этнографтар, саяхатшылар және жай фольклор әуесқойлары жазған мәліметтер, мемлекеттік мұрағаттардағы, мұражайлардағы, кітапханалардағы қолжазбаларда сақталған әртүрлі мақала, еңбектер қазақ халқының революцияға дейінгі музыкалық мәдениетін зерттеу үшін баға жетпес маңызы бар дүние болып қала бермек. XIX ғасырдың екінші жартысында алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының назары қазақ халқының музыкалық өнеріне түсті 2 б.]. Қазақ халқының өмірін тікелей бақылап, зерттеген демократиялық және революциялық көзқарастары бар жазушылар, журналистер, ғалымдар әлеуметтік қысым мен экономикалық тәуелділік жағдайында оның шынайы өмір сүруін шынайы бейнелейтін шығармалар жазды. Олардың романдарында, әңгімелерінде, мақалалары мен очерктерінде авторлардың әлеуметтік әділеттілік идеалдарына деген адалдығы, барлық орыс емес халықтардың шынайы өмірі мен мәдени құндылықтарын сипаттаудағы объективтілігі көрсетілген. Бұған, сөзсіз, орыс ғылымы мен әдебиетінде фольклорға қатысты зерттеулер  әзірленіп, бүгінгі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпағаны ықпал етті. В.Г. Белинский былай деп жазды: «Егер сіз басқа біреудің жеріне оның әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрін зерттеу мақсатымен барсаңыз, біраз уақытқа сіз өз жеріңіздің азаматы екеніңізді  ұмытып кетуіңіз керек... әйтпесе, сіз осы шет елдің әдет-ғұрыптарын біздің отанымыздың әдет-ғұрыптары бойынша бағалайсыз және оларға қарама-қайшы немесе ұқсамайтын барлық нәрселерді, әрине, жаман деп танисыз». Әйгілі музыка теоретигі, философ және жазушы В.Ф.Одоевский фольклоршыларды фольклорды жазып алу мен зерттеуде ерекше  мұқият болуға шақырды. Ол: «Халық әуендері – халық әнін халықтың үні мен құлағына қалай естілсе, сол күйінде жазып алып, ешбір алдын ала теориясыз, әсерлі сезіммен қарау керек».

1920-1950 жылдардағы қазақ музыкасы қазақ музыкатану ғылымының үнемі назарында болды. Қазіргі ұлттық музыка мәдениетінің мәселелерін дамытуға музыкатанушы,этнограф ғалымдардың бірнеше буыны ат салысты. С.Рыбаков қазақтар арасында кеңес музыкасының таралуына теріс көзқараста болды. В.Тихов қазіргі гармония құралдары халық музыкасына жарамайды деп есептеді. Яғни, революцияға дейінгі кезеңнің өзінде қазақ мәдениетінің еуропалануымен қатар орыс ғалымдары арасында бір-біріне қарама-қайшы пікірлер де болды: жаңа мәдени шындықты енгізу қажеттігі талас тудырды. Ғалымдардың пікірлері қоғамдық қатынастармен анықталатын идеологиялық және саяси көзқарастарды ғана емес, жалпы музыкалық-тарихи контексте әртүрлі ұлттық мәдениеттерді түсіну мен қабылдаудың объективті қиындықтарын да көрсетті. Қазақ музыкасы туралы білімнің негізін П.Аравин, М.Ахметова, Г.Бисенова, Л.Гончарова, Г.Головнева, Е.Трембовельский, К.Кирина, С.Күзембаева, Н.Кетегенова, Т.Жұмалиева және т.б. еңбектерінде қарастырылып, кеңейген мәселелер кешені қалыптасты. Орта буын музыкатанушылары мен жас авторлар (Л. Узких, С. Белова, Г. Котлова, Д. Бейсалиева, А. Ибрашева, И. Захарченко, Г. Абулгазина, А. Самаркин, А. Омарова, Ж. Ордалиева т.б.) арқылы тереңдетілген. Даму жолдары туралы мәселе тарихтың бетбұрыс кезеңдерінде өзекті болып отырды. ХХ ғасырда ол негізінен композиторлық шығармашылықты түсіну төңірегінде локализацияланды, өйткені онымен байланысты жаңа мәдениетті бейнелейтін жаңа құндылықтарды құру болды. 1920-1950 жылдары «еуропаландыру» негізінде мәдениеттің жаңа түрін құру екі даму жолының мүмкіндігі туралы идеяны тудырды. Жалпы ресми идеологиямен сәйкес келетін бір ұстаным еуропалық тәжірибені игеру процесін қолдады және оны көшіру емес, өзара әрекеттесу деп түсінді. Бұл жол ХХ ғасырдың музыкасында жүзеге асырылды. 1920 жылдардан бастап, Қазақ автономиялық, содан кейін одақтық маңызы бар дербес Республика құрылғаннан кейін мұраны зерделеу жаңа мәдениетті құрудың маңызды міндеті болып танылды. Фольклорлық материалды белсенді жинау және жазу басталды. Қазақ музыкасының жанрларын және олардың өңірлік ерекшелігін алғаш рет жан-жақты таныстырған А.В. Затаевичтің рөлі бұл тұрғыда баға жетпес. Ол қазақ фольклортануының негізін қалады. Қазақ музыкасын зерттеу орталығы Қазақстанға көшіріледі. Осы жылдары мемлекеттік институттардың жұмыс істеуінің жалпы жүйесі қалыптасты. Музыканы зерделеу бойынша ғылыми саланың құрылуы Қазақстанда табиғи түрде болмаған кәсіби кадрлық жарақтандыруға байланысты болды. Ленинградтан А.Жұбанов - қазақ зиялыларының алғашқы  жарқын өкілдерінің бірі. Жұбанов ол кезде консерваторияны бітіріп, аспирантурада оқыды. Композиторлар Е. Брусиловский, В. Великанов, Л. Хамиди шақырылады. Қазақ музыкатануының құрылымы музыкалық шығармашылық дамып, қызметтің алуан қырлары зерттеу саласына тартылған сайын дамыды. Тарихи тұрғыдан алғанда, музыкалық фольклористиканың объектілік ерекшелігі бірінші болып анықталды. Халық музыкасы жаңа жанрлардың дамуына негіз болды. Қазіргі шығармашылықты зерттеушілер фольклортанудың ғылыми ұстанымдарын пайдаланды. Қазіргі өмірдегі фольклордың рөлі идеологиялық, әлеуметтік-саяси бағдарлармен анықталды. Сондықтан зерттеуге, жинауға, жазуға кеңес қоғамы құрылған алғашқы жылдардан бастап маңызды мемлекеттік мән берілді. 

Ғылыми қызметтің алғашқы нәтижелері жарияланымдар түрінде фольклортану саласында пайда болды. Фольклортану материалы бастапқыда сараланбаған. Шын мәнінде, фольклорлық және дәстүрлі кәсіби жанрлар жаңа кәсіби өнерден айырмашылығы-қазіргі заманғы халық шығармашылығы ретінде қарастырылды. Тек 1950-1960 жылдарға дейін фольклор мен жазылмаған кәсіпқойлық музыкасы арасындағы типологиялық айырмашылықты түсіну пайда болды. Фольклортанудың ішкі құрылымы көркем шығармашылықтың екі түріне сәйкес келетін зерттеу объектілері бойынша біртіндеп сараланды. XIX ғасырдағы дәстүрлі фольклористикаға қарағанда әртүрлі халықтардың музыкалық құбылыстарын кеңірек зерттейтін этномузыкатану саласы қалыптасты. Сақтау және зерттеу арқылы рухани мұраны қорғау, байырғы мәдениетті тереңірек түсіну, тарихи деректерді қолдана отырып оның заңдылықтарын анықтау, сондай-ақ ғылыми-ағартушылық кеңістіктегі архив материалдарын жүйелеу және жаңарту – бұл барлық процес Қазақстанның музыкалық мәдениетінің әртүрлі кезеңдері туралы білімді кеңейтуге, өткеннің, бүгінгінің және болашақтың байланысын орнатуға көмектеседі. Осылайша, музыкалық мәдениеттің даму бағыттары белгіленеді.

Тайыр Қасымұлы