Биыл шешен-ингуш халқының депортацияланғанына 81 жыл

КСРО ішкі істер халкомы Л.Берияның бұйрығымен "СМЕРШ", "НКВД", НКГБ" күшімен жаппай депортация басталды.  Яғни 1944 жылы Кеңес билігі шешендер мен ингуштарды "неміс-фашист басқыншыларына көмектесті" деген жалған айыппен жаппай Қазақстан мен Қырғызстанға депортациялады. Деректерге сүйенсек осы сүргінде 500 мыңнан астам адам елінен күшпен қуылып, жолда 100 мың адам қаза болған. 6 мың адам атылып, денесі Галанчож өзеніне суға тасталған. Тағы 700 адамды Хайбах ауылында тірідей өртеп жіберген. 3-4 апта бойы жүк поезымен тасымалданған адамдардың көбі аштықпен, аурудан өлген.

Жаңа жерге келгенде тағы 200 мыңға жуығы көз жұмады. Қазақ жеріне келгендері жергілікті халықтың кең пейілдігінің арқасында аман қалды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-і қалпына келтірілгеннен кейін шешендер мен ингуштар туған жеріне оралды. Алайда бір бөлігі Қазақстанда қалып қойды. Олар осы жерде тамыр жайып, өз мәдениетін сақтай отырып, қазақ қоғамына сіңісіп кетті. 

Шешендер Қазақстанның әртүрлі аймақтарына – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды облыстарына таратылды. Олар негізінен ауылдық жерлерде, колхоздар мен совхоздарда орналастырылды. 

Мәртебесі: Шешендер "арнайы қоныстанушылар" деп аталды. Бұл олардың қозғалысы шектелгенін, коменданттық бақылауда болғанын және апта сайын тіркеуден өтуге міндетті екенін білдіреді. Егер біреу рұқсатсыз ауылдан шықса, 20 жылға дейін түрме жазасына кесілетін. 

Тұрмыс жағдайы: 

Баспана ретінде жер үйлер, қоралар немесе шұңқырлар пайдаланылды. Қыста суықтан қорғану мүмкіндігі аз болды. 

Азық-түлік тапшылығы өте ауыр еді. Жергілікті халықтың өзі соғыс салдарынан қиындық көріп жатқандықтан, шешендерге берілетін көмек аз болды. 

Аурулар (сүзек, туберкулез) кең тарады, медициналық көмек дерлік болмады.

Еңбек: Шешендер ауыр жұмыстарға – колхоздарда егіншілікке, құрылысқа, шахталарда көмір өндіруге тартылды. Олардың еңбегі Қазақстанның соғыс кезіндегі экономикасын қолдауда маңызды рөл атқарды, бірақ еңбектеріне лайықты төлем жасалмады.

Расы керек, шешендер мен жергілікті қазақтар арасында алғашқы кезде шиеленістер болды. Себебі, ресурстарға (су, жер, азық-түлік) талас және мәдени айырмашылықтар кедергі келтірді. Алайда, уақыт өте қазақ халқы шешендерге жанашырлық танытып, көмектесті. Көптеген қазақ отбасылары шешендерді қамқорлығына алды. Әрине, қазақ халқының мұндай қонақжайлығы шешен халықтарының жадында мәңгіге қалып қойды. 

Соғыс аяқталғаннан кейін де шешендердің жағдайы жақсармады. 1950-ші жылдарға дейін олар "арнайы қоныстанушы" мәртебесінде қалып, қатаң бақылауда болды. Шешен-Ингуш АССР-і 1944 жылы таратылғандықтан, олардың туған жеріне қайтуға мүмкіндігі болмады. 

Ақталу процесі: Сталиннің өлімінен кейін (1953) және 1956 жылы Хрущевтің сталиндік саясатты айыптаған баяндамасынан соң шешендерге әділеттілік орнату басталды. 1957 жылы оларға Кавказға қайтуға рұқсат етілді, ал Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілді. Осыдан кейін шешендердің көпшілігі 1957-1960 жылдары туған жеріне оралды. Бірақ Қазақстанда туып-өскен жастардың бір бөлігі осында қалып, жергілікті қоғамға сіңіп кетті. Мысалы, кейбір шешен отбасылары Алматы мен Жамбыл облыстарында тамыр жайды.

Шешендердің демографиялық және мәдени әсері

Жер аударудың алғашқы жылдарында шешендердің шамамен үштен біріне жуығы қаза тапты. Бұл демографиялық апат шешен халқының өсуіне ұзақ уақыт кедергі келтірді. 

Қиын жағдайға қарамастан, шешендер тілін, дәстүрлерін және дінін (ислам) сақтап қалуға тырысты. Олар жасырын түрде діни рәсімдерді атқарып, ауызша тарихын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізді. 

Шешендердің Қазақстандағы қауымдастығы бүгінде ондаған мың адамды құрайды. Олар кәсіпкерлікте, білімде және басқа салаларда белсенді рөл атқарады, ал шешен диаспорасы қазақ-шешен достығын нығайтуға үлес қосады.

Шешендердің Қазақстанға жер аударылуы – сталиндік режимнің қатыгездігінің және халықтың төзімділігінің символы. Олар 1944 жылы туған жерінен айырылып, қиыншылықтың шегін көрсе де, өзінің ұлттық болмысын сақтап, уақыт өте жаңа ортаға бейімделді. Қазақ халқының шешендерге көрсеткен көмегі екі халық арасындағы байланысты нығайтты. Бұл тарих шешендердің ұжымдық жадында терең із қалдырып, олардың қазіргі ұлттық санасының ажырамас бөлігіне айналды.

Қазіргі уақытта Қазақстанда шешендер мен ингуштардың саны бірнеше он мың адамды құрайды. 2009 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 31 мыңнан астам шешен болса, соңғы деректерде бұл сан 34-35 мыңға жетті деп болжанады. Ингуштардың саны аздау, шамамен 15-20 мың адам деп есептеледі. Олар негізінен Алматы, Алматы облысы, Қарағанды, Жамбыл, Түркістан облыстары және Астана мен Шымкент сияқты қалаларда шоғырланған.

Шешендер мен ингуштар Қазақстанда егіншілік, мал шаруашылығы және саудамен айналысады. Олардың көбі қала өміріне бейімделген, бірақ ауылдық жерлерде де қауымдастықтары бар. 

Шешендер мен ингуштар вайнах халқы ретінде ортақ мәдениетке ие. "Вайнах" сөзі "біздің халық" дегенді білдіреді және олардың ұлттық бірегейлігін көрсетеді. Олардың тілі – нах тілдері тобына жататын шешен және ингуш тілдері. Діні – ислам (сунниттік бағыт). 

Қазақстандағы шешендер мен ингуштар ұлттық салт-дәстүрлерін сақтап қалған. Мысалы, отбасылық құндылықтар, қонақжайлылық, үлкендерді құрметтеу сияқты дәстүрлер әлі де маңызды. Лезгинка сияқты ұлттық би және дәстүрлі тағамдар (мысалы, чепалгаш – ірімшік салынған құймақ) олардың мәдени өмірінде ерекше орын алады. Сонымен қатар, олар Қазақстан халқы Ассамблеясы аясында "Вайнах" этномәдени бірлестіктерін құрып, өз мәдениетін насихаттайды.

Депортация кезінде қазақтардың шешендер мен ингуштарға көрсеткен көмегі екі халық арасындағы достықты нығайтты. Қазақтар жер аударылғандарды үйлеріне қабылдап, тамақпен бөлісіп, қиын күндерде қолдау көрсетті. Бұл тарихи оқиға шешендер мен ингуштардың жадында сақталып, қазақ халқына деген алғыс ретінде жиі айтылады. Мысалы, Ингушетияда Дінмұхамед Қонаев пен Олжас Сүлейменовтің құрметіне көшелер аталған.

Қорытындылай келе, Қазақстандағы шешендер мен ингуштар – осы елдің көпұлтты қоғамының ажырамас бөлігі. Олар өз мәдени мұрасын сақтай отырып, Қазақстанның дамуына үлес қосып келеді.

1944 жылғы депортация олардың тарихы мен қоғамдық дамуына орасан әсер етті. Бұл оқиғаның салдары демографиялық, әлеуметтік, мәдени және психологиялық тұрғыдан айқын байқалды. 

Енді осы депортацияның негізгі әсерлеріне тоқталайық:

Демографиялық әсерлер

Халықтың азаюы: Депортация кезінде және одан кейінгі алғашқы жылдары шешендер мен ингуштардың едәуір бөлігі қаза тапты. Көліктегі қиын жағдайлар (вагондардағы тығыздық, тамақ пен судың жетіспеушілігі), суық климат, аштық және аурулар салдарынан шамамен 100 мың шешен және 23 мың ингуш қайтыс болды. Бұл олардың жалпы санының 20-25%-ын құрады.

Туу көрсеткішінің төмендеуі: Жер аудару кезінде отбасылардың бөлінуі, қоныс аударудың ауыр жағдайлары және экономикалық тұрақсыздық туу көрсеткішін күрт төмендетті. Бұл ұзақ мерзімді демографиялық дағдарысқа әкелді.

Экономикалық және әлеуметтік әсерлер

Мүліктің жоғалуы: Шешендер мен ингуштар туған жерлерінен шығарылғанда үйлері, жерлері, малдары және басқа да мүліктері мемлекеттің немесе басқа халықтардың иелігіне өтті. Қазақстанға жеткенде олар ештеңесіз қалды, бұл оларды нөлден бастауға мәжбүр етті.

Басында айтып өткеніміздей, жер аударылғандар "арнайы қоныс аударушылар" ретінде қатаң бақылауда ұсталып, колхоздарда, шахталарда және құрылыста ауыр жұмысқа жегілді. Еңбек жағдайлары нашар, ал жалақысы төмен болды.

Әлеуметтік статусы: Депортацияланғандарға "халық жауы" деген таңба басылды, бұл олардың қоғамдағы орнын нашарлатты. Оларға білім алу, лауазымды қызмет атқару немесе еркін қозғалу сияқты мүмкіндіктер шектелді.

Мәдени байланыстың үзілуі: Туған жерден айырылу шешендер мен ингуштардың дәстүрлі өмір салтына, әдет-ғұрыптарына және рухани мұрасына нұқсан келтірді. Мысалы, Солтүстік Кавказдағы тарихи зираттар, мешіттер және басқа да мәдени орындар қиратылды немесе басқа мақсатта қолданылды.

Тіл мен дәстүрді сақтау қиындығы: Қазақстандағы басқа халықтардың ортасында өмір сүргендіктен, әсіресе жас ұрпақ арасында шешен және ингуш тілдерін қолдану азайды. Бірақ, қауымдастықтардың күш-жігерімен ұлттық бірегейлікті сақтауға тырысты.

Жаңа ортаға бейімделу: Қазақ жерінде өмір сүре отырып, шешендер мен ингуштар жергілікті мәдениетпен араласып, қазақ тілін меңгерді және қазақ халқымен тығыз байланыс орнатты. Бұл олардың мәдениетіне белгілі бір дәрежеде әсер етті.

Психологиялық және моральдық әсерлер

Ұжымдық жарақат: Депортация шешендер мен ингуштардың ұжымдық жадында терең із қалдырды. Отбасынан айырылу, қорлау және әділетсіздік сезімі ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, халықтың тарихи жарақатына айналды.

Кеңес билігіне деген сенімнің жоғалуы ұзақ уақыт бойы сақталды. Бұл кейіннен шешен халқының тәуелсіздікке ұмтылысына және 1990-жылдардағы қақтығыстарға әсер етті.

Қиындықтарға қарамастан, шешендер мен ингуштар өздерінің рухани күш-қуатын сақтап, қауымдастықтарын нығайта түсті. Бұл олардың ұлттық сана-сезімін күшейтті. 

Депортация шешендер мен ингуштар үшін қасіретті оқиға болғанымен, олардың Қазақстандағы өмірі қиындықтарға қарамастан жаңа мүмкіндіктер ашты деуге болады. Депортация кезінде қазақтардың жер аударылғандарға көрсеткен көмегі екі халық арасында берік байланыс орнатты. Бұл байланыс әлі күнге дейін сақталып, Қазақстандағы шешендер мен ингуштардың қоғамға интеграциялануына ықпал етті.

Жалпы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанға жер аударылған халықтар Сталиндік режимнің қатаң саясатының нәтижесінде республика аумағына мәжбүрлі түрде қоныс аударылды. Бұл процесс 1940-шы жылдардың басынан басталып, соғыс аяқталғаннан кейін де жалғасты. Жер аударудың негізгі себебі Кеңес Одағының «сенімсіз» деп саналған халықтарды елдің батыс шекараларынан шығысқа, соның ішінде Қазақстанға көшіру саясаты болды. Бұл халықтардың көпшілігі соғыс жағдайында «ықтимал сатқындар» ретінде айыпталды, алайда мұндай айыптаулардың көп жағдайда тарихи немесе фактілік негізі болмады.

Қазақстанға жер аударылған халықтар

Волга бойындағы немістер 

Депортация уақыты: 1941 жылдың тамыз-қыркүйегі. 

Қазақстанға жалпы саны 400 000-ға жуық адам жер аударылды.  Тағы 1 миллионға жуық неміс КСРО-ның басқа да аймақтарына жер аударылды.  

Себебі: Германияның Кеңес Одағына басып кіргеннен кейін Волга бойындағы Неміс автономиялық республикасы таратылды, ал ондағы немістер «фашистермен ынтымақтасуы мүмкін» деген күдікпен жаппай жер аударыла бастады. 

Қоныстануы: Қарағанды, Ақмола, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылды. 

Жағдайы: Олар "арнайы қоныстанушылар" ретінде қатаң бақылауда болды, ауыр еңбекке (көмір шахталары, құрылыс) жегілді, ал қозғалыстары шектеулі еді.

Шешендер мен ингуштар

Депортация уақыты:1944 жылдың ақпаны (операция «Жасымық» («Чечевица»). 

Саны: Шамамен 500,000 шешен мен ингуш Қазақстан мен Орталық Азияға жер аударылды, оның жартысына жуығы Қазақстанға келді. 

Себебі: Кавказдағы көтерілістерге қатысты деген айыппен және "немістермен ынтымақтасты" деген жалған айыптаулармен жер аударылды. 

Қоныстануы: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Ақмола облыстары. 

Жағдайы: Көшіру процесі өте қатыгездікпен жүргізілді – мыңдаған адамдар жолда суықтан, аштықтан және аурудан қайтыс болды. Қазақстанда олар колхоздарда, құрылыста және басқа да ауыр жұмыстарда еңбек етті.

Қарашайлар мен балқарлар

Депортация уақыты: 1943–1944 жылдар. 

Саны: 100,000-ға жуық адам, оның бір бөлігі Қазақстанға жеткізілді. 

Себебі: Кавказ халықтарына қарсы саясаттың жалғасы ретінде "сенімсіздік" айыбы тағылды. 

Қоныстануы: Оңтүстік және Орталық Қазақстан аймақтары. 

Жағдайы: Шешендер мен ингуштар сияқты қатаң режимде өмір сүрді, көпшілігі ауыл шаруашылығында жұмыс істеді.

Корейлер

Депортация уақыты: 1937 жыл (соғысқа дейін басталған, бірақ соғыс кезінде әсері жалғасты). 

Саны: 100,000-ға жуық корей Қиыр Шығыстан Қазақстан мен Орталық Азияға көшірілді. 

Себебі: Жапониямен соғыс қаупіне байланысты "шпиондық" деген айыппен жер аударылды. 

Қоныстануы: Алматы, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары. 

Жағдайы: Корейлер ауыл шаруашылығына бейімделіп, күріш өсіруде елеулі үлес қосты, бірақ алғашқы жылдары олар да қиындықтарға тап болды.

Басқа халықтар

Поляктар, украиндар, литвалықтар, эстондар және басқа да топтар соғыс кезінде және одан кейін Қазақстанға жер аударылды. Олардың саны да ондаған мың адамды құрады және көбінесе саяси репрессиялардың құрбандары ретінде келді.

Жер аударудың жағдайы мен салдары

Көшіру процесі: Жер аудару әдетте әскери күшпен, минималды дайындықпен және гуманитарлық қолдаусыз жүргізілді. Адамдар жүк вагондарымен тасымалданды, көпшілігі жолда қаза тапты. Мысалы, шешендер мен ингуштардың 20-25%-ға жуығы көшіру кезінде немесе алғашқы жылдары қайтыс болды.

Тұрмыс жағдайы: Қазақстанға келгендерге баспана, азық-түлік және медициналық көмек жетіспеді. Олар "арнайы қоныстанушы" мәртебесімен өмір сүрді, яғни коменданттық бақылауда болды және еркін қозғалуға құқығы болмады. Аштық, суық және аурулар (мысалы, сүзек) өлім-жітімді арттырды.

Еңбекке тарту: Жер аударылғандар негізінен ауыр физикалық еңбекке – көмір шахталарына, құрылысқа, колхоздарға тартылды. Олардың еңбегі соғыс экономикасын қолдауда маңызды рөл атқарды.

Қазақстанға әсері

Демографиялық өзгерістер: Жер аударылған халықтардың келуі Қазақстанды көпұлтты республикаға айналдырды. 1959 жылғы санақ бойынша қазақтар халықтың тек 30%-ын құрады, ал қалған бөлігін орыстар, немістер, шешендер және басқа ұлттар толтырды.

Экономикалық үлес: Жер аударылғандардың еңбегі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпті дамытуда маңызды болды. Мысалы, корейлердің күріш өсірудегі тәжірибесі Қызылорда облысында жаңа саланың қалыптасуына ықпал етті.

Әлеуметтік шиеленістер: Жергілікті халық пен жер аударылғандар арасында кейде қақтығыстар туындады, себебі ресурстарға талас және мәдени айырмашылықтар шиеленіс тудырды. Дегенмен, уақыт өте келе өзара қолдау мен интеграция орын алды.

Мәдени әсер: Жер аударылған халықтар өздерінің мәдениетін, тілін және дәстүрлерін сақтап, Қазақстанның этникалық-мәдени мозаикасын байытты.

Сталиннің өлімінен кейін (1953) және 1956 жылы Хрущевтің "жасырын баяндамасынан" соң жер аударылған халықтардың көпшілігіне "ақталу" процесі басталды. 1950-ші жылдардың соңына қарай шешендер, ингуштар, қарашайлар мен балқарлардың туған жеріне қайтуына рұқсат етілді. Бірақ немістер мен корейлердің көпшілігі Қазақстанда қалып қойды, өйткені олардың бұрынғы автономиялары қалпына келтірілмеді. Көптеген отбасылар осы жерде тамыр жайып, жергілікті қоғамның ажырамас бөлігіне айналды.

Қазақстанға жер аударылған халықтар соғыс кезіндегі сталиндік саясаттың ауыр зардаптарын бастан кешті. Олардың тағдыры – қатыгездік пен қиындықтың символы ғана емес, сонымен бірге бейімделу мен төзімділіктің үлгісі. Бұл процесс Қазақстанды этникалық және мәдени жағынан байытып, оның қазіргі келбетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. 

Материал ЖИ көмегімен дайындалды