Бүгін – 27 наурыз, Халықаралық театр күні. Бұл күн 1961 жылы Халықаралық театр институтының бастамасымен бекітілген. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі өнер сүйер қауым театр сахнасының сиқырына тағы бір мәрте тәнті болып, сахна шеберлерін құттықтайды.
Жақында өткен Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы да театрдың маңыздылығына ерекше тоқталып өтті. Ол өз сөзінде театрдың қоғамдағы рөлін айрықша атап өтіп, бұл өнер түрінің ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі екенін жеткізді.
"Қазақстанда театр өнеріне қызығушылық артып келеді. Зал көрерменге толы, қойылымдардың премьерасына билеттер екі-үш апта бұрын сатылып кетеді. Сахна өнеріне құштар жандардың арасында жастардың көп болуы көңілге ерекше қуаныш ұялатады. Қазір Қазақстанда 46 аймақтық театр бар. Алайда, оның көпшілігінің жай-күйі мәз емес. Мысалы, Семейде бір ғимаратта үш бірдей театр сығылысып отыр. Әсіресе, аймақтарда театрларды салуға және дамытуға баса назар аудару керек. Халқымыздың мәдени әралуандығын сақтауға мүмкіндік беретін орыс және басқа да ұлттық театрларды қолдау маңызды. Елімізде өнердің бұл түрі де табыс әкелетінін дәлелдеп жүрген жеке театрлар аз емес. Сондықтан бизнес өкілдерін аймақтағы театрларға белсене қолдау көрсетуге шақырамын.", – деп атап өтті Президент.
Бұл сөздер еліміздегі театр өнерінің дамуына жаңа серпін беріп, мемлекет пен қоғамның осы салаға деген көзқарасын одан әрі нығайта түсетіні сөзсіз.
Қазақстан театры – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі және қазақ халқының рухани дамуының көрінісі. Қазақ театрының қалыптасуы мен дамуы бірнеше кезеңнен тұрады, оның әрқайсысы өз ерекшеліктерімен айшықталады.
Қазақ халқының дәстүрлі өнерінде театрлық элементтер ежелден-ақ кездеседі. Халық ауыз әдебиетінде, салт-дәстүрлерде, ойындар мен жырларда театрлық көріністердің белгілері байқалады. Дәстүрлі айтыс, жар-жар, беташар, сондай-ақ қазақ эпостары мен аңыздары театрландырылған қойылымдарға негіз болды.
Қазақстанда алғашқы кәсіби театр ХХ ғасырдың басында қалыптасты. 1917 жылғы төңкеріс пен одан кейінгі мәдени өзгерістер театр өнерінің дамуына ықпал етті. 1926 жылы Қызылорда қаласында тұңғыш Қазақ мемлекеттік драма театры ашылды. Бұл театрдың алғашқы режиссері Жұмат Шанин болды. Театрдың алғашқы қойылымы – Қ. Кемеңгеровтың «Алтын сақа» пьесасы мен М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» драмасы еді.
1930-1950 жылдары қазақ театры қарқынды дамып, жаңа кәсіби деңгейге көтерілді. 1937 жылы театр Алматыға көшіріліп, Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры болып қайта құрылды. Осы кезеңде қазақ театрында жаңа бағыттар қалыптасып, тарихи, әлеуметтік және заманауи тақырыптарды қамтитын қойылымдар қойыла бастады. Қазақ драматургтері мен актерлері үлкен шығармашылық жетістіктерге жетті. Ш. Айманов, С. Қожамқұлов, Қ. Қуанышбаев, Х. Бөкеева сынды өнер саңлақтары қазақ сахнасының мақтанышы болды.
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін театр өнері жаңа кезеңге қадам басты. Театрлар ұлттық құндылықтарды жаңғыртып, әлемдік театр өнерінің жаңа үрдістерін игере бастады. Бұл кезеңде Астана (қазіргі Астана) мен Алматыда жаңа театрлар ашылып, олардың репертуарлары кеңейтілді. Қазақ театры бүгінгі таңда ұлттық драматургиямен қатар әлемдік классиканы да сахналап, халықаралық фестивальдерге қатысып келеді.
Қазіргі Қазақстан театры
Бүгінде Қазақстанда 73 театр жұмыс істейді, оның ішінде 39 драма, 11 қуыршақ, 7 жас көрермендер театры, 4 музыкалық комедия, 4 опера және балет театры бар. Театрлар саны бойынша бірінші орынды дәстүрлі түрде Алматы қаласы алады – 23 театр. Екінші орында Астана қаласы – 9 театр, одан кейін Шымкент қаласы – 6 театр.
Олардың қатарында Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры, Астана Опера, Қалибек Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театры, Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры және басқа да өнер ошақтары бар. Сонымен қатар, әр өңірде өзіне тән ерекшеліктері бар театрлар жұмыс істейді, мысалы, Шымкент қаласындағы Ж. Шанин атындағы академиялық қазақ драма театры, Ақтөбе, Қарағанды, Павлодар, Өскемен қалаларындағы өңірлік драма және музыкалық театрлар.
Қазіргі таңда Қазақстан театрларында ұлттық және шетелдік драматургияның үздік шығармалары сахналанады. Мұхтар Әуезовтің «Абай», Ғабит Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу», Дулат Исабековтің «Жаужүрек», сондай-ақ Уильям Шекспирдің «Гамлет», Антон Чеховтың «Шағаласы», Лопе де Веганың «Қой үстінде бозторғай» сияқты классикалық спектакльдері қойылады. Сонымен бірге, заманауи режиссерлердің эксперименталды және авангард қойылымдары да көрерменге ұсынылады.
Театрлар заманауи технологияларды пайдалана отырып, көрермендерге жаңа форматтағы қойылымдар ұсынуда. Режиссерлер мен драматургтер эксперименталды бағытта жұмыс істеп, дәстүрлі театр өнерін жаңа заман талаптарына сай дамытып келеді.
Қазақстан театры – ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен үлес қосқан өнер ордасы. Театр сахнасынан өз жолын бастап, көрерменнің сүйікті актеріне айналған өнер жұлдыздары көп. Олар тек Қазақстанда ғана емес, халықаралық деңгейде де танымалдыққа ие болды.
Театр әртістерінің шеберлігі мен еңбегі қазақ сахна өнерінің дамуына айрықша үлес қосты. Қазақ театр өнері тек актерлік шеберлікпен ғана емес, ұлттық драматургиямен де ерекшеленеді. Бүгінде театр сахнасынан танылып, халықтың ықыласына бөленген көптеген актерлер кино өнерінде де жоғары жетістіктерге жетті. Қазақстан театр сахнасында танылған актерлерге тоқталсақ.
Қазақстан театр және кино өнерінің негізін қалаушылардың бірі – Шәкен Айманов. Ол Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында қызмет етті. "Абай", "Қозы Көрпеш – Баян Сұлу", "Шоқан Уәлиханов" сынды қойылымдардағы рөлдері арқылы халықтың жүрегінен орын алды. Кейіннен киноға бет бұрып, "Біздің сүйікті дәрігер", "Тақиялы періште" секілді қазақ киносының жауһарларын дүниеге әкелді. Аймановтың режиссерлік шеберлігі мен актерлік дарыны қазақ өнерінің баға жетпес қазынасы болып табылады.
Сералы Қожамқұлов – қазақ театр өнерінің бастауында тұрған майталман актер. Ол 1926 жылы құрылған алғашқы қазақ театрында қызмет етіп, ұлттық драматургияның қалыптасуына зор үлес қосты. Оның сомдаған бейнелері сахнада ғана емес, кино өнерінде де ерекшеленді. Ол сомдаған образдар көрермен жүрегінде сақталып, ұлттық өнеріміздің шарықтауына ықпал етті.
Қазақстанның халық әртісі Хадиша Бөкеева – сахна өнерінің көрнекті өкілдерінің бірі. Театрдағы шеберлігімен танылған ол көптеген драмалық рөлдерді сомдады. Оның сомдаған кейіпкерлері – қазақ әйелінің бейнесін терең жеткізе білген ерекше образдар. Ол өз өнерімен көптеген жас актерлерге үлгі болып, ұлттық сахна өнерінің дамуына ықпал етті.
Әмір Қарақұлов театр және кино өнерінің шебері ретінде кең танымал. Оның сахнадағы қайталанбас бейнелері – қазақ драматургиясының маңызды кезеңдерін бейнелейтін туындылар. Оның шығармашылық жолы театр мен кинодағы жаңа бағыттарға жол ашты.
Асанәлі Әшімов – театр мен кино өнерінің шоқ жұлдызы. Ол өзінің актерлік мансабын театр сахнасында бастап, кейін кино әлеміне де қадам басты. "Қыз Жібек" фильміндегі Бекежан рөлі оны нағыз халық әртісі деңгейіне көтерді. Оның сахнадағы және кинодағы ерекше бейнелері өнерсүйер қауымның жадында мәңгі сақталады. Сонымен қатар, ол театр өнерін дамытып, жас актерлерді тәрбиелеуге ерекше үлес қосып келеді.
Нұрмұхан Жантөрин – қазақстандық сахна мен кино өнерінде ерекше орны бар актер. Оның сомдаған тарихи тұлғалар бейнесі әлі күнге дейін көрермен жадында. Ол театр мен кино өнерінде жарқын із қалдырған шебер тұлға ретінде есте қалады.
Қазақстанның театр сахнасында өнер көрсеткен актерлер қазақ мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты. Олар өз рөлдері арқылы халықтың жүрегіне жол тауып, ұлттық өнердің биік деңгейге көтерілуіне ықпал етті. Бүгінде олардың есімі театр тарихында алтын әріптермен жазылған. Қазіргі таңда театр өнері дамуын жалғастырып, жаңа есімдермен толықтырылуда. Жас актерлер өздеріне дейінгі аңыз тұлғалардың өнерін жалғастырып, қазақ сахнасын жаңа белестерге жетелеуде.
