Сыбызғышылық – қазақтың төл өнері. Жалпы қазаққа тән сыбызғышылық, әсіресе қазақ әлемінің шығыс бөлігінде жатқан Алтай-Қобда қазақтары арасында ежелден үзілмеген игі дәстүр. Сыбызғышылық – талапты ерге даритын қасиетті өнер. Сыбызғышылық – үлкен ынта мен қажыр шығарып машықтану арқылы игерілетін өнер. Сонымен қатар, сыбызғышылық қасиет, қабілет атадан балаға дариды дегенді де айтады, ескі көздер. Сыбызғының жасалатын материалы молынан табылатын, қазіргі тілмен айтқанда «қолжетімді» жасау да соншалықты қиын болмағанымен, оны күйге келтіріп үрлеу, қандай бір әуен ойнау – қиынның қиыны. Мысалға салыстыру үшін айтқанда, домбыраны кез келген адам аз-мұз деңгейде үйреніп алып, жеңіл әндер мен күйлерді тарта беруіне әбден мүмкіндік бар. Ал сыбызғыны үрлеп үн шығару өз алдына, одан саз әуенін шығару үшін үлкен машық керек. Қалай болғанда да сыбызғышылық – әркімнің қолайына бірден келе бермейтін саз аспабы. Сыбызғышылықтың, сыбызғышылардың өіңрлерде сирек болатыны да сондықтан болса керек.
Сыбызғы – көшпелі қазақтың бағзыдан бергі серігі болған үрмелі музыкалық аспабы. Сыбызғы тартуды, оны жасауды білетін шеберлер әр жерде-ақ кездесетін қурайды даладан таңдап кесіп алып, ойық жасап, аздап өңдеген соң бірден тарта береді. Қурайдан, ағаштан, жезден, сүйектен және басқа да қуыс материалдардан жасауға болады. Сыбызғының ұзындығы тұтаммен өлшенеді. Түсінікті өлшеммен алғанда 600-700 мм болады. Ойық саны 3-4. Кей жағдайларда ойық саны алтыға дейін жететіні болады. Батыс сыбызғышылық мектебінің көрнекті өкілі Сармалай сыбызғышы 6 ойықты сыбызғы тартқандығы туралы айтылады. Дыбыс қатары – диатоникалық, көлемі 2 ½ октава болады. Сыбызғы – жаз бен күздің, көктемнің ұзақ күндерінде мал жайып шыққан шопанның, түнгі уақытта малын күзете шыққан жылқышы, бақташының уақыт өткізер ермегі болған.Сыбызғышылық ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейін қазақ әлемінің барлық түкпірінде кең қолданыста болғанымен, ғасырдың екінші жартысында бұл ұлттық саз аспабы біртіндеп ұмытыла бастаған. Сыбызғышылық бертінгі жылдарға дейін Қазақстанның шығыс өңірінде аздап тартылып жүргені болмаса, бұл дәстүр үзіліп кетудің аз-ақ алдында тұрған кезеңдер де болған. Ал шетелдегі қазақтарда, нақтылай айтқанда Монғолия, Қытайдағы қазақтар арасында сыбызғышылық дәстүрі біршама жақсы сақталып қалуы – жалпы қазақ сыбызғышылығының қайта жандануына септігін тигізгені анық. Сыбызғы қашан, қай дәуірде пайда болды, ол жөнінде тасқа басылған қандай жазба деректер бар деген сұрақтарға жауап іздеп көрелік.
Қазақ халқының дәстүрлі музыкалық аспаптарының бірі де бірегейі сыбызғы – ең ежелгі саз аспабы екені даусыз. Осы бір іші қуыс, бес тесікті қарапайым саз аспабының көмегімен халық өнерпаздары небір ғажайып әуендерді төгілтіп, тыңдаушының құлақ құрышын қандырып, жүрек қылын тербейді. Сыбызғы – жасалуы бойынша ең қарапайым әрі күй мол тартылатын саз аспабы. Сыбызғы әдетте қурайдан жасалады. Бірақ жасалуы қарапайым болғанымен, сыбызғы үрмелі аспаптар ішінде ең күрделі дыбыс шығаратындығымен ерекше. Сыбызғыдан шығатын үн-әуен үш түрлі дыбыстардың үйлесімі арқылы жағымды сазды құрайды. Олар: ұңғының үні, ауыз жаңғырығы және сыбызғышы көмейінің үні. Сыбызғышы осы үш түрлі үн шығару көздерін мүмкіндігінше игере отырып, күй жаратады немесе орындайды. Сыбызғы үрлемелі аспаптар түріне жатады. Сыбызғыға ұқсас музыкалық аспап дүниежүзінің барлық түкпірінде бар деуге болады. Жасалу және саз орындау техникасы жағынан кейбір өзгешеліктеріне қарамастан, олардың барлығы негізінен ұқсас. Сыбызғы өнерін түркі халықтарының ішінде алтайлықтар, башқұрттар, қазақтар тартады. Жағда Бабалықұлы «Орал тауының төңірегіндегі халықтар: башқұрт пен татарлар сыбызғы аспабын «қурай» деп атауы тегін емес» деген.
Қазақ сыбызғысының қашан пайда болғаны туралы нақты деректер жоқ. Жалпы түркілік, жалпыкөшпелілік тұрғысында қарастырғанда, сонау ертедегі ғұн дәуіріндегі қытай жылнама деректерінде сыбығыға ұқсас саз аспабының болғаны туралы деректер кездеседі екен. Атап айтқанда біздің жыл санауымыздың 198 жылы Шығыс Хань династиясының патшасы Линди ғұндардың киіміне, киіз үйіне, ханның есір (тағына), олардың тамағына және кұнхоу мен сыбызғысына назары ауып, патша сарайына алдыруға бұйрық беріпті («Соңғы Хань-наме ХХІІІ», 1894. 108-б). Демек, сыбызғы өте ерте заманнан бері келе жатқан аспап.
Енді бір аңызда сыбызғы Ескендір Зұлқарнайын заманында болғандығы айтылады. Ескендір патшаның басында қос мүйізі бар екен дейді. Бұл сырды білгендіктен, басымен жауап беруге ант алған шаштараздан басқа ешкімге көрсетпейді екен. Ескендірдің үнемі шашын алып жүрген шаштаразы патшаның мүйізі туралы әлдекімге айтқысы келгенімен, жанынан түңіліп, айтуға батпайды. Ақыры айдадалағы иен құдықтың ішіне басын сұғып тұрып: «Ескендір патшаның мүйізі бар!» - деп үш рет айқайлап алған соң, ішқұстасы тарқап, жұмысына оралады. Әлгі құдықтан күндердің күнінде үш қамыс өсіп шығады. Қамысты сыбызғышы алып, сыбызғы жасапты. Сыбызғысын үрлеген кезде: «Ескендір патшаның мүйізі бар!» - деп сыңсыған екен дейді, аңызда. Бұл әрине, аңыз болғанымен, арғы жағында айтар ой жатқаны анық. Біздің бұл аңыздан аңғаратынымыз, Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) заманында сыбызғы болғаны.
2011 жылы ертедегі түркілік Шатыртау жерасты кешеніне қазба жұмысын жүргізген кезде кесене панорамасынан табылған атты сарбаздың қолында сыбызғы мүсінделгені анық болған. Бұл б.з.б. 680-630 жылдарға сәйкес екен.
Сыбызғыны туыстас түркі халықтарының өзінде әр түрлі атайды. Мысалы, башқұрттар – һыбызғы, ноғайлар – сыбызғы, татарлар – сыбызгы, қырғыздар – сыбызгы, қарашай-балқарлар сыбызгъы деп атайды. Түркі халықтарынан өзге, көршілес славяндар мен монғол халықтарында да сыбызғы аспабы бар. Сыбызғының шығыс славяндарға да тән екендігін В.Даль сөздігіндегі мына анықтамадан көреміз: «Дуда. Түтік, түтікше, өзек. Жұпыны малшылардың, балалардың, өзге аспаптармен бірге сирек қолданылатын халықтық музыкалық аспабы. Ол (сиповка, сопелка, чибизга) ерте көктемде кесіп алынған ырғай сабағынан, қамыстан, қызыл талдың қабығынан жасалады».
Сыбызғы аспабын тыңдаған шетелдік жиһанкез, зерттеушілер оның құрылысы жайында өз сипаттамаларын өз еңбектерінде жан жақты жазып қалдырған. XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ даласының батысы саяхат жасаған орыстың белгілі табиғаттанушы ғалымы Иван Лепехин (1740-1802) сыбызғы аспабы және оның құрылысы, онымен ойнап үн шығару жайында мынадай анықтама жазған екен: «Ол түтікті, қалмақтар цур, татарлар курай, ал Жайық қазақтары (бұл аспап оларда да бар) осы күнбағыс сабағын сыбызғы деп те атайды... Бұл аспаптың жіңішке ұшында үш ойық бар, оларды музыкант бір қолының үш саусағымен кезекпе-кезек ашып-жауып тұрады, ал екінші қолымен, қажет болған кезде түтіктің төменгі жағындағы сопақша ойықты жабады. Түтіктің кең аузын жоғарғы тіске тақайды да жоғарғы ерін мен тілге тигізеді. Мұндай аспапта ойнау үшін ерекше жаттығу керек: егер оны шебер күйші тартса, онда даусы шағын флейтравестінен аумай шығады». Демек, сыбызғыда ойнаудың соншалықты оңай емес екенін сонау төрт ғасыр бұрынғы жатжерлік зерттеушілер де анық аңғарған.
ХІХ ғасырда, нақтылай айтқанда 1803-1804 жылдары қазақ даласында, Кіші жүз ортасында тұтқында болған доктор Үлкен Савваның жазбаларында қазақтардың сыбызғы, қобыз, домбыра аспаптары туралы айтылады.
Кіші жүз рулары ортасына 1813 жылдары келген Арнайы Сібір корпусының аудармашысы Филипп Назаров мұндағы халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы жаза келе, сыбызғы – бақташылардың аспабы, онда мұңлы сақдар ойнайды деп атап көрсетеді.
«Қырғыз-казак немесе қырғыз қайсақ ордалары және дадаларының сипаттамасы» атты еңбегінде А.И.Левшин Кіші жүз ханы Шерғазы Айшуақовтың ордасында болғанын, осы кездегі хан аулының музыкалық тұрмыс-салтының ерекшелігін жазады: «Мен бір сұлтаннан: сіздерде музыка бар ма деп сұрадым. Ол сол сәтте жауап қатпастан шығып кетті де, қолында бір аршын ұзындықтағы, үш ойығы бар, өзгедей клапандары мен ішкі бөлшектері жоқ қуыс қамыс саз аспабын қолына ұстаған қарапайым қазақты ертіп кірді. Бұл сыбызғы деп аталатын жалғыз саз аспабы екен». Ары қарай ғалым бұл сыбызғышыны «ғажап орындаушы» деп атап көрсетеді. Мұндағы жалғыз қазақ саз аспабы» дегенді халыққа ең көп тараған деп түсінуге болады. А.И.Левшин қазақтардың басты музыкалық аспаптары домбыра мен сыбызғы деген қорытынды жасайды. Жат жұрттық зерттеушілердің: «Қырғыздардың музыкалық аспаптары қызығарлықтай емес. Олардың бар болғаны бубен, джибизги және думбралар», - деген пікірін қазақ саз аспаптарын қайта тірілтуші, профессор Б.Сарыбаев өзінің зертету еңбегінде («Казахские музыкальные инструменты. – Алма-Ата, 1978») келтіреді.
Жалпы осы орайда айтылатын бір жағдай: еуроценртризм, русоцентризм дейтін ұғымдардың мызғымас жетегіндегі еуропалық, ресейлік музыкатанушылар және еуропалық мектептен сабақ алған кейбір отандық мамандар да сол баяғы сарынмен, қазақтың төл тузыкалық мұраларын, аспаптарын менсінбеушілікке салынып жататыны мына өмірде жиі ұшырасып жататыны белгілі. Сыбызғы және өзге де ұлттық саз аспаптарына қатысты еуропалық қоғамның көзқарасы тұрғысында өнертанушы Ақселеу Сейдімбектің мына бір пікірі ойға оралады: «Қазақ халқының мәдени-рухани болмысына ХХ ғасыр аясында жұғысты болған бір жағымсыз қасиет бар. Ол – төлтума өнерінің парқын сырт елдің өнерімен, әсіресе еуро-орыстық өнер үлгілерімен шендестіре бағалайтын әдет. Мұндай талғам-таным бойынша салған әнің, тартқан күйің, жазған шығармаң, киген киімің, ішкен тамағың, салған үйің, жасаған мүлкің еуро-орыстарға ұқсас болса болды, онда «мәдениеттісің». Мұның бәрі де «классикалық» үлгі деп танылады. Ал еуро-орыстардың мәдени үлгісіне ұқсамайтын, ұлттық төлтумалығы (самобытный) айқын атаулының баршасын «байырғы өнер» немесе «фольклор» дейді. Мұндай ұғымдардың астарында «артта қалған», «жабайы» деген емеурін тығылып тұрады. Міне осындай жарымжан талғам-танымның зардабынан қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары да, дәстүрлі музыкасы да шет емес». Біз классикалық еуропалық музыканың, музыкатанудың мүмкіндіктерін, жеткен жетістіктері мен биіктерін төмендетуге, жоққа шығарудан аулақпыз. Дегенмен қазақтың төлтума музыка өнері насихатталуы, танымалдығы кемшін түсіп жатқаны болмаса, олардыкінен еш кем екенінде күмән бомаса керек-ті.
Қазақтың түркі-монғолдық туыстары көп екендігі тәрізді, сыбызғысының да аталған халықтардың саз аспаптары жынтығында өзіндік ерекшеліктерімен көрініс табатын туыстары көп. Сыбызғыға ұқсас музыкалық аспап жалпы ұланғайыр Еуразияға кеңінен тараған. Атап айтқанда мажарлар, болгарлар мен молдавандарда – кавал, башқұрттарда – қурай, түркмендерде гаргы тюдук деп аталатын саз аспаптары – сыбызғымен туыстас болып есептеледі.
Сыбызғыны прототүркі халықтары болушы алтайлар – шоор, қырғыздар – чоор деп атаса, монғол тілді халықтар цоор (цуур, чоор) деп атайды. Ал «сыбызғы» сөзінің қайдан шыққандығы туралы сұраққа белгілі филолог ғалым Құдайберген Ахметұлы Жұбановтың мына тұжырымы нақты жауап береді деуге болады: «Қазақ инструментінің біреуі – «сыбызғы». «Сыбызғы» сөзі ұяң дыбыспен айтылған түрінде, мұндағы ұяң «з» дыбысын қатаң «с» дыбысына айналдырсақ «сыбыс» болады». «Сыбыс» қазақша «дыбыс» дегеннің бір тарауы, сонымен қатар бұл сыбызғы қамыстан, қурайдан жасалатын болғандықтан, қамыс та алғашқы әзірде осы сөзбен аталып кеткен. Қазақша қамыстың бір аты – сыбыс. Көп жерде бұл сөз сақталмаған. Сөйтіп «сыбызғы» деген сөз, бірінші жағынан, дыбыс, екінші жағынан, сол дыбысты шығаратын аспаптың аты болса, үшіншіден сол құрал болатын заттың аты қамыстың аты болады».
Сыбызғының шығуы, яғни алғаш жасалуы туралы аңыздар да біршама. Және олар түркі, монғол халықтарына ортақ болып келеді. Сыбызғының шығу тегіне байланысты Алтай қазақтарының арасында төмендегідей аңыз сақталған. Онда: бұрынғы өткен заманда Ертіс өзенінің бойында бір кейуана ұлы екеуі өмір сүріп жатыпты. Баласы Ұлы Алтай тауында аң аулап, ну орманның ішінен жеміс теріп анасын асырайды екен. Қасиетті Алтайдан бас алатын өзен суы таудан сарқырай ағады екен. Сарқыраманың үні жас жігітті бала кезінен еліктіріп, небір тәтті қиялға алып ұшыпты. Небір ғажайып сезімге бөлепті. Абыз Алтай күңірене ән салып, белгісіз бір жұпар әуен желпи аймалап тұрғандай күй кешіпті. Аңнан қолы босай қалса күні бойы сарқыраманың жағасына барып оның даусын тыңдап, ғажайып әуеніне беріліп отырады екен. Кейде күннің батқанын да байқамай қалатын болған. Осылайша жүргенде бір күні сарқыраманың етегінен ай десе аузы, күн десе көзі бар ғажайып сұлу қыз шыға келеді. Жігіт аузы ашылып, көзін жұмып таң-тамаша болады. Сонда қыз:
- Сері жігіт, сен күн сайын осы араға келіп сарқыраманың үніне елітіп отырасың? Себебін айтшы? – дейді. Сонда жігіт абдырап қалады да:
- Бұл сарқыраманың үнінен Алтайдың арынды өзені ару Ертістің дауысын естігендей боламын. Қайда жүрсем де осы дауыс құлағымнан кетпейді! – дейді.
Олай болса мен саған осы үнді өзіңмен мәңгілік алып жүретіндей амал үйретейін! – деп осы өзеннің алқабында өскен қурайды кесіп алып, соны үрлесең, өзің аңсаған барлық дыбыс содан ышғатын болады дегенді айтады. Су перісі сөйтіп көзден ғайып болады. Содан кейін жігіт сыбызғысымен «Ертістің толқыны», «Алтай толғауы» т.б. күйлерді шығарып тартып, елге таратыпты делінеді. Бұл аңыз Алтайды мекен еткен қазақтар мен ұраңқайларға ортақ айтылады. Және де жоғарыда аталған күйлерді де екі халық өзедірінің сыбызғысы мен цуурында орындайды.
Сыбызғы саз аспабымен күй тарту туралы қазақтың көне эпостарында да азды-көпті ұшырасып жатады. Оған мысал – «Алпамыс батыр» эпосындағы Алпамыстың қалмақ ханының тұтқынына түскен кезде сыбызғы жасап тартатынын еске түсірелік. Оқиғаның сорабы: Алпамыс батыр түрмеде жатқан кезде, ханның қызының ешкісін бағатын Кейқуат деген малайдың бір ешкісі секіріп жүріп Алпамыс жатқан зындан құдыққа түсіп кетеді. Алпамыс шекімді шығарып бер деген Кейқуатқа күш көрсетіп, ешкілерінің бәрін жеп тауысады. Кейқуат енді не істеймін, ешкінің бәрін сен жеп бітірдің дегенде, Алпамыс оған серкенің сүйектерінен «шылдырман» деген сыбызғы жасады. Оны Кейқуатқа беріп: – Қыздардың келе жатқан жолына бұғып жатып тарт, – деді. Онда қыздар келіп, қолына алып қарар, «кім қылды?» деп. Сонда хан қызынан басқаға сырыңды айтпа, – деп жібереді. Кейқуат сырнайды қолына алып, қыздарның жолын тосып жүр еді.
Бір күні қыздар саяға шығып бара жатқанда сыбызғыны тартыпты», - дейді. Осыған орай айтарымыз: қазақ халқында күні кешеге дейін қолданыста болып келген жілік сыбызғы атты сыбығының түрі болған. Белгілі этнограф ғалым Биқұмар Кәмалашұлының анықтама беруі бойынша жілік сыбызғы аң мен құстың жілік, сирағынан әзірленеді. Жілік сыбызғы – қазақ халқының дәстүрлі үрлемелі аспабының бірі.
Қазақ халқының үрлемелі аспабы сыбызғыны жасаудың өзіндік қалыптасқан технологиялық дәстүрі бар. Сыбызғыны әдетте қурай мен қамыс, жез бен ағаштан жасайды. Сонымен қатар әр түрлі мал сүйектерінен, анығын айтқанда жілік сүйегінен сыбызғы жасаған. Мұны «жілік сыбызғы» деп атаған. Жілік сыбызғыны жасау үшін малдың, қоңыр аңның асық жілігін пайдаланған. Ол үшін қайнап пісіп, етінен тазартылған асық жілікті жақсылап тазартады. Жіліктің басындағы кемік сүйекті алып тастайды. Асық тұратын жіңішке ұшын да теседі. Жіліктің жуан басын ауызбен үрлеуге ыңғайлы етіп қырнайды. Немесе жіңішке ұшын үрлеуге бейімдеуге де болады. Ет пен сіңір-талшықтардан, май-кеміктен тазартқан соң бүйірінен бірден үшке дейін перне тесік тесіледі. Жілік сыбызғы ерте заманда аңшының шақыру құралы болған. Кейінірек саз аспабы есебінде пайдаланыла бастаған.
Әрбір саз аспабының адам ағзасындағы белгілі бір жүйеге әсер етеді екен. Музыка зерттеуші, акустика танушы ғалымдар мен мамандардың берген қорытындысы бойынша фортепианода ойнаған туындыны тыңдау – психиканы гармонияға бөлейді, әрі бүйректің жұмысын қалпына келтіруге, несеп жолдарының жұмысын жақсартуға сондай-ақ қалқанша безді тазартуға пайдасы зор екен. Ал алып саз аспабы органды тыңдау – ми жұмысына пайдалы деп көріледі. Гитара, арфа, скрипка, сымқобыз сияқты ішекті аспаптар жүрек қан-тамырлары жұмысын қалыпқа келтіреді екен. Барабан, даңғыра, тастаяқ, тайтұяқ сынды аспаптардың дыбысы жүрек соғысын қалпына келтіріп, бауырдың жұмысын жақсартады екен. Кез-келген музыка бұлшық еттің ширығуын босатып, белсенділікті арттырады Ал сыбызғы, флейта, қурай, лютня, цуур қатарлы үрмелі аспаптар тыныс жолдарының жұмысын жақсартып, өкпе мен бронхитті тазартумен қатар, қан айналымына өте жақсы әсерін тигізеді екен.
Үрлемелі аспаптардан дыбыс шығару турасында Әбу Насыр әл-Фараби былай деп анықтама береді: «Дыбыстың жоғары және төмендігіне тікелей қатысы бар бұл себептердің жағдайы тамақ пен көкіректегі дыбыс шығару мүшелерінің көптеген көмегіне байланысты. Мысалы, адамның төмендегі себептері мен көкірекке қатысты адамның дене бітімінің шамасы немесе қабырғалары, т.б. Ал енді жоғарыдағы себептері бұлар тамақ, ауыз мұрын, кеңсірік, т.б.». Бұл айтылған жағдай сыбызғыға да қатысты екендігі анық. Әл-Фараби адамның тыныс мүшелерінің қатысымен жасалатын дыбыстың кедергісіз, таза шығуы үрлемелі аспаптарды игеріп, ойнаудағы маңызды фактор екендігін айта отырып былай дейді: «Бұл себептердің бір бөлігі адамның дыбыс шығаруы үшін шартты түрде қажет болса, кейбірі соншалық қажет емес. Сол сияқты олардың басқалары адам дыбысының шығаруына тікелей қатысты, кейбірінің жанама қатысы бар. Алайда осылардың барлығының көмегін қосқан уақытта адамның дауысы анағұрлым керемет және жақсы шығады. Дегенмен, бұлардың әрбірінің дауыс шығарудағы рөлін жеке түрде талдап жату бұл өнерде аса қажет емес.»
Музыканың ұлы теоретигі Әбу Насыр әл-Фараби аспаптарды табиғи аспаптар және өнер аспаптары деп екіге бөледі: «Табиғи аспаптар – бұл ауыз қуысы (тамақ), тіл және ауыз қуысындағы барлық нәрселер; өнераспаптары – бұл, мысалы, сыбызғы, лютня (ішекті музыка аспабы) және т.б. деп атап көрсетеді.
Әйгілі сыбызғышы Кәлек Құмақайұлының айтуынша, сыбызғы – ежелден халық түсінігінде жын-шайтанға бағынбайтын, адал саз аспабы болып саналған: «Сыбызғы – жылқының азаны» деген аңыз бар. Жылқы күзеткен жылқышылардың ермегі болған деп те айтады. Енді бір аңыздарда сыбызғы Ескендір заманында шыққан деседі. Ел үдере көшкенде екі жетім бала құс аулап жүріп, жұртта қалса керек. Сол балалар алғаш қурайға үн салған екен. Сыбызғының басты ерекшелігі – жын-шайтанға бағынбайды. Олар адал аспап. Нағыз діни, киелі аспап. Мысалы, аңыз бойынша адам домбыраны жасап, «құлағын қайтып келтіреміз?», «тиегін қайтіп жонамыз?» деп, ақылы жетпей қойып кеткен жерінен ары қарай шайтан жасап кеткен деген аңыз бар. Бұл аңыз енді діншілдердің адамдарды домбырадан аластату үшін айтқаны да болуы мүмкін.
Әйтсе де қобыз бен домбыраның үнімен нар идіріп, асау атты жуасытқан оқиғалар туралы көп айтылады ғой қазақ даласында. Ал сыбызғы жылқы қайырудан басқаға бағынбайды екен.» Сыбызғы өнері корифейінің халықтың танымдық аңызына сүйене айтқан бұл тұжырымына сүйенсек, сыбызғы аспабы – көзді ашып-жұмдырып, адамзат баласына алуан түрлі ықпал-әрекет жасауға қабілетті түрлі магиялық тылсымдардан ада, табиғаттағы нағыз періште үннің өзі деген сөз болмақ. Адам түгілі, мал екеш малдың өзі сыбызғы тартқанда күйшінің айналасына үйіріліп мүлги тыңдайтыны – оның үнінің осы бір таза сәби уілін сезіне алатындығынан болса керек. Сыбызғы туралы, оның шығу тегіне байланысты аңыздар халық жадында жақсы сақталған. Ортаазиялық түркілер қой қозысынан, түйе ботасынан жерісе, сыбызғы тартып соның әуенімен төлін алдырады деген ақпарат қытай деректерінде сақталған екен. Мұндай деректер Алтайдың төрт тарабын мекендеген қазақтар арасында тараған күй аңыздарында көп кездеседі.
Сыбызғы, сыбызғышылық қазақ даласына қай заманда қаншалықты деңгейде тараған деген сұраққа жауап іздеп көрелік. Біздіңше, барлық өңірлерде сыбызғышлық дәстүрі болған, бірақ қазіргі Шығыс Қазақстан өңірінде бүгінгі қазақтар тілімен айтқанда, өзге өңірлерден «бір бас жоғары» болған деп болжам айтуға негіз бар. Себебі, Алтай, Тарбағатай өңірінде жасаған қазақтар арасында сыбызғышылық таяу жылдарға дейін үзілмеген. Сонымен қатар, біздің заманымызға жеткен сыбызғы күйлерінің біразы Шығыс Қазақстан өңіріндегі жер-су атауымен қатысты болып келеді. Сыбызғы күй аңыздарының мазмұнына зер салатын болсақ, Марқакөл, Ертіс, Қаба, Бұқтырма т.б. Алтай аясындағы өзен-суларға қатысты екенін көреміз. «Ат аунаған жерде түк қалады», - дейді, қазақ. Осы айтылымның растығындай, Шығыс Қазақстан өңірінде күні кешеге дейін айтулы сыбызғышылар ел ішінде өнер көрсеткен. Қазақ музыкасын жинауда үлкен еңбек сіңірген өнертанушы, Талиға Бекқожинаның «Даламның назды саздары» (Алматы, «Өнер», 1966 ж.) атты еңбегінде көрсетуінше Шығыс Қазақстан өңірінде күршімдік Шерубай, оның ұлы, Биқан Шерубаев, шәкірті катонқарағайлық Шанақ Ауғанбаев қатарлы белгілі сыбызғышылар өмір сүрген.
ХІХ ғасырда осы өлкеге келген орыс этнографы И.Липаев былай деп атап көресткен екен: «Семей облысындағы қырғыз музыканттардың қолынан сыбызғыны көресің. Сыбызғы тал шыбықтан немесе басқа да сондай ағаштан жасалады. Ұш жағына, тегінде сәндік үшін болса керек, терінің жұп-жұқа қыртысымен керілген жіңішке арқан жіп байланады. Түтіктің іші жақсылап ойылып, асқан шеберлікпен өңделген. Дыбыс шығаратын тесік үшеу ғана, ойнаған кезде саусақтың ұшымен ашылып-жабылады». Орыс этнографының мұндағы «терінің жұп-жұқа қыртысы» деп отырғаны ұстап жүруге, ілуге ыңғайлы, құлатып алудан абай болу үшін сыбызғының ұшынан кішкентай тесік шығарып, қамшыныкі тәрізді бүлдіргі шығарып қоюды айтып отырса керек.
Кезінде қазақтан шыққан тұңғыш ғалым Шоқан Уәлиханов Петербург музейіне сыбызғы аспабын сыйлаған екен. Қамыстан жасалған, үш ойығы бар, ағаш қорабына үш жерден темір сақина кигізілген кәдімгі сыбызғының дәл кімдікі екені белгісіз. Анығы: Шоқанның туып-өскен өңірі Сырымбетте өзінің туысы Қанғожа атты атақты сыбызғышы болғандығы.
Өткен ғасырдың соңына қарай Қазақстанның көп өңірлерінде сыбызғышылық біртіндеп сирекси береді, тіпті көптеген облыстарда сыбызғы тартатын адам мүлде ұшыраспайтын жағдай қалыптасады. Сыбызғы тарту дәстүрінің Қазақстанда ХХ ғасырдың екінші жартысында жойылып кетуі деңгейіне жетуін дәуірдің талабына жабуға болатын шығар. Себебі, «ескіден келе жатқан, бай-феодалдардың, бақсылардың аспабы» дейтін жалған жала мен ұлттық мұраларды, құндылықтарды ашық мансұқтаушылық анық күш алған заман еді ғой. Әрі сыбызғышылық сол дәуірге дейін де көптеген өңірлерде өзінің музыкалық аспап ретіндегі өмір сүруін, мән-маңызын жойып алған еді деуге де болатын шығар.
Қазіргі күні де сыбызғышылық өнер ұжымдарында, оркестерлер мен ансамбльдерде ұшырасқаны болмаса, ауылдық, қалалық жерлердегі тұрғындардың қолданысында жоқ өңірлер көптеп саналады. Демек, таяу кезеңдерде бұл өңірлерде сыбызғышылық дәстүрдің дәні тамырланып, тереңге кетеді дегенге сене қою қиын. Әрі бір ұлттың өзінде әр өңірге тән музыкалық аспаптардың таралу ареалы, қолданылу деңгейі болады. Осыған сай, ой жүгіртіп қарағанда, сыбызғышылық – ежелден қазақ даласының батысы мен шығысында көбірек тамыр жайғандығын көруге болады. Батыс өңір қазақтарындағы дәстүр толықтай дерлік үзілген болса, шығыс өңірегі сыбызғышылық дәстүр өзінің болмыс-бояуын сақтап қалған. Бұл жерде біз «шығыс өңірі» деп Қазақстанның шығыс өңірі мен оған шектес қазіргі Қытай мен Монғолия қазақтары тұратын аумақты қоса алып отырмыз. Себебі, есте жоқ ескі замандардан бері бұл өңірлер арғы түркінің, бергі қазақтың түп отаны болып келген. Жат елдің аумағында қалғаны болмаса, ондағы қазақтар өзінің ата-бабаларының атакүлдігінде отыр. Он екі сала Ертістің басына дейін қазақтар отыр. Қобда бет те қазаққа жат емес. Сыбызғышылықтың алтын бесігі болған осы өңірлерде қазіргі күні мектеп жасындағы оқушылардың үлкен шоғыры сыбызғы тартады. Олар – төл өнерімізді келесі буындарға аманаттайтыны сөзсіз.
Сыбызғының домбырамен жұпталуына қатысты ескерерлік бір жағдай: мұндай «дуэт» жылдам ойналатын, екпінді төкпе күйлерге келмейді. Тек шертпе күйлер ғана келеді. Алтай-Қобда беттің ойлы да ойнақы қоңыр шертпе күйлерінің ырғағының өзі-ақ дуэтке сұранып тұрғандай. Домбыра мен сыбызғының ортасында үйлесе тербеліп, уілдеп, тыңдаушыны сан алуан сезім иіріміне тартып, уілді күмбірге ұласады.
Қорыта айтқанда сонау ежелгі ғұндардың заманынан бері тарихта таңбаланып, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып жалғасқан асыл мұра сыбызғы мен сыбызғы күйлері бүгінгі күні қазақ халқының ажырамас рухани құндылықтарының біріне айналып, сан мың жылдар бойы халқымыздың руханият әлеміне қалтықсыз қызмет етіп келе жатыр және қызмет ете беретін болады.
Алтынбек Құмырзақ
