Тәңіршілдік – түркілік дүниетаным негізіндегі еркін ілім. Ежелгі және орта ғасырда көшпенді халықтардың сенім үлгісі ретінде көрініс берген оның тарихы сонау Түрік қағанаты тұсынан бастап мемлекеттік дін болып айқындалды. Ал қазір ұмытылып, ескіріп қалған ілімнің жоқтаушысы аз болса да, зерттеушілері көп-ақ. Бүгін біз мәртебелі оқырман назарына сол түркілік дүниетанымдағы Тәңіршілдікті зерттеуші-ғалымдардың пікірін, ойын жеткізіп, саралап-талдап көргелі отырмыз.
Тәңіршілдікті зерттеу ең алдымен, ежелгі түркі мәдениетінің философиялық-мәдени мұрасын жан-жақты әрі кешенді зерттеуді талап етеді. Оны зерттеу кезінде Батыс және Ресей түркологиясындағы еуропоцентризм мен стереотиптерден алшақтап, ғылыми объективтілік қағидаттары арқылы жүргізілуі керек. Ежелгі түрік жазуының ескерткіштері, түрік тілдес халықтардың рухани мәдениетінің негізі ретінде Ежелгі және Орта ғасыр ойшылдарының шығармашылығы жаңа философиялық ұғымды талап ететіні сөзсіз. Ғылыми талдау тәңіршілдіктің қалыптасу және өрістеу, оның басқа да дүниетанымдық және діни жүйелермен өзара іс-қимылының қайнар көзін, шарттарын қажет етеді. Бұл сайып келгенде, әлемдік мәдениеттегі түркі мәдениетінің орнын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Орталық Азия түркі халықтарының мәдени бірлігі идеясын ғылыми негіздермен іске асыруға, оларды көп полюсті әлемнің қалыптасуы жағдайында шоғырландыруға, артық идеологияландырусыз және саясаттандырусыз түрлі мәселелер мен қайшылықтарды шешуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлем өзінің одан әрі дамуын іздейтіні айдан анық. Жаһандану идеясы, мәдени және өркениеттік алуан түрліліктің қажеттілігі идеясы мәдени және өркениеттік сынулар, мәдени және өркениеттік сәйкестендірулер, мәдениеттер мен өркениеттер диалогы идеяларымен бірге жүреді. БҰҰ бейбітшілікті мәдени және дүниетанымдық насихаттауда өз рөлін іске асыруға ұмтыла отырып, халықтар мен мемлекеттердің өзара құрметтеуіне негізделген жаңа әлемдік тәртіптің идеясын ұсынды. Мұндай саясат тек саясаткерлер мен мемлекет қайраткерлерінде ғана емес, ең бірінші кезекте, ғылыми қоғамдастықта шынайылықты, адалдықты көксейді. Дүниетаным, мәдениет, өркениет үдерістері саласындағы саясат бүгінде ешқашан ғылыми, объективті, философиялық тұрғыдан дәлелденген негіздеуді қажет етеді.
Тәңіршілдікті ашық дүниетаным ретінде зерттеу, талдау және қайта құру, ежелгі түркі дүниетанымының архетипикасын тасымалдаушы қазіргі адамның санасында оның көріністерін ашу, заманауи дүниетанымдық идеялардың палитрасында саналы мәдени таңдау жасауға мүмкіндік береді. Әрине, өткенсіз нағыз болашақ болмайды. Болашақ болуы үшін өткенді жинақтау қажет. Мұндай ұстанымдармен тенгриандықты қоса қарау – тарихи жадты, өткеннің мұрасын қайтару. Тәңіршілдіктің ғылыми-субъективті анықтамасы – практикалық бағыттылығы бар және нақты сипатталған мәселе. Өйткені ол түркітілдес халықтардың этникалық және ұлттық өзіндік бірегейлендіру, Еуразия өңірінде де, Қазақстанда да ұлтаралық келісімді нығайту ісінде тиісті мәдени саясатты жүргізу мәселелерін ішінара қозғайды. Бұл өз кезегінде түркітілдес халықтардың мәдениет пен өркениетті сәйкестендіруіне мүмкіндік береді.
Тәңіршілдік – мәдени феномен ретінде, ашық дүниетаным ретінде, діни идея ретінде біздің ата-бабаларымыздың мұрасы. Оны білмеу – ата-бабаларымыз бен болашақ ұрпақ алдындағы тарихи қылмыс. Тәңіршілдікті зерттеу қазіргі замандағы адамға кезекті дүниетанымдық немесе діни идеяны таңу емес, тарихи әділеттілікті қалпына келтіру, бұл – біздің ата-бабаларымыз жадының алдындағы борышымыз. Тенгриандық ежелгі түркі мәдениетінің феномені ретінде қазіргі уақытта көптеген зерттеушілердің негізгі нысанына айналып үлгерді. Олжас Сүлейменов, Сабетқазы Ақатай, Ғарифолла Есім, Нұрлан Оспанұлы, А. Қодар, Арон Атабек, А. Ю. Никонов (Қазақстан) Мұрат Аджи (Ресей), Р. Н. Безертинов (Татарстан), Б. Р. Каримов (Өзбекстан), Дастан Сарығұлов (Қырғызстан), Чоян Омуралиев (Қырғызстан) және осы секілді біраз есімдерді атап өту жеткілікті.
«Аз и Я» кітабында Олжас Сүлейменов былай деп жазады: ««Тәңірге тағзым ету» әлі күнге дейін әдебиетте кездеспеген. Иса пайғамбардың туғанға дейін 4 мың жыл, философиялық білім ретінде ресімделіп, жер – семит және үнді-иран діндерінің ежелгі білімдерінің анасы бола тұрып, ежелгі Египет діни біліміне әсер еткен Тәңіршілдік бұрыннан бері өз зерттеушілерін күтеді» дейді.
Ал О.Сүлейменов «Хат тілінде» атты еңбегінде адамзаттың ежелгі діндері және Эрих Цереннің киелі Інжілдің құпиясы бойынша маманның адасулары туралы былай деп жазады: «Осылайша ол айлар мен жаңа діннің дәуірлерін – христиан дінін негізсіз жинады, бірнеше мыңдаған жылдар бойына дамып, тенгрианизмді, зороастризмді, буддизмді, синтоизмді, иудаизмді, христиандықты және исламды тудырған жалпыадамзаттық діннің үлкен сатысынан аттап өтті» дейді[1].
Осы дәйексөздерден көрініп тұрғанымыздай, Олжас Сүлейменов тенгриандық болмыстың философиялық пайымдауының алғашқы талпыныстары ретінде Тәңіршілдікті адамзат тарихындағы көне діндердің бірінші қатарына қояды. Ол тенгриандық бойынша қандай да бір зерттеулер жүргізбесе де, оның еңбегі аталмыш мәселені алғашқылардың бірі ретінде көтерген, көптеген зерттеушілерді тенгриандық-философиялық пайымдауға итермелеген. Сонымен бірге көптеген зерттеушілер атап өткендей, проблеманың өзі жасанды түрде идеологиялық және саяси себептермен байланысты болды деседі. Бірақ кейбір ғалымдар тіпті, басқа діндер оның тарихы мен идеяларын жоққа шығару мақсатында тенгрианизмге қарсы белгілі бір күресін талап еткен дейді.
Сәбетқазы Ақатай «тенгризм» терминінің орнына "Тәңіршілдік" терминін қолдана отырып, «Орталық Азия Тарихи халқының синкреттік философиялық ойының табиғи "синтезінің" нәтижесі ретінде"тәңіршілдікті" шығарады»[2]. Бұл ретте Тенгри «... ол жеке қоғамдық ойдың өнімі емес, тіпті қуатты этникалық массив болсын» деп, оны қазақ халқының ұлттық болмысын қалыптастыратын рухани құндылық ретінде анықтайды. Сондай-ақ ол тенгриандықты ғаламшар һәм ғарыш құдайы – Тенгри культы ретінде қарастырады. «Тенгризмді» натурфилософияның гилозоизмінен шығара отырып, Тенгриді ғарыш ретінде, тотем ретінде, алғашқы орта ретінде қарастырады.
Біздің ойымызша, ғалымның зерттеуі, әсіресе тенгриандық метафизикасына деген көзқарасы өте қызық. Себебі: «тенгристикалық философияда диалектика тапшылығы ойлау метафизикасымен орнын толтырады. Соңғысы жауап беруге қиналатын барлық сұрақтарды, алғашқы себеп, субстанция туралы мәселеге әкеледі. Демек, ақырында, Құдай туралы сұраққа жетелеп жеткізеді. Метафизиканың басқа жауабы жоқ, себебі ол әлемдегі емес, одан тыс даму себебі мен механизмін іздейді. Метафизика заттармен, ал диалектика процестермен айналысады. Сонымен, философиялық пантеизм әлемнің нысандарын гипозойлық қасиеттерге ие етіп, өте ерекше және өзіндік ілімді тудырды». Бұл жерде Сәбетқазы Ақатаймен толығымен келісуге де, келіспеуге де болмайды. Өйткені метафизика Құдай туралы сұраққа ғана емес, адамның болмысының шекті негіздері туралы, сана мен ойлаудың, әлем мен адам болмысының қатынасы туралы мәселеге де алып келеді. Оның зерттеуінде нақты метафизикалық қорытынды мынау: Қазақтарда Тенгри – болмыстың трансценденттік әлемі, ол – рух пен дене, оған қоса олардың бірлігі. Мұны материалистік монизм(бір, бірлік) «зат», «тіршіліктің жалпыланған атауы» деп атайды. Тұтастай алғанда, оның тенгризм бойынша зерттеуі қазақ халқының ұлттық мәдениетін ескерумен сәйкес келеді.
Ғалым, философия ғылымдарының докторы Ғарифолла Есім ежелгі түркі ертегілерін талдай отырып, былай деп атап өтеді: «Түрік дүниетанымында Тенгри – бұл көрінбейтін Құпия... Тәңірге табыну – аспанға табыну. Ол биікті аңсап, адамды өзін мақтан тұтуға, ымырасыз болуға, геройлық философиясын ұстануға мәжбүр етеді...»[3].
Нұрлан Оспанұлы тәңіршіліктің метафизикалық негіздерін аша отырып, былай деп жазады: «осылайша, түркі руналарының Томсен дешифровкасына бастау салған сөз, өз дәстүріндегі түрік субидиомының "қайта байытуына" тең, - "тенгри" ("tanri"), біз түсінетін мәтінде "аспан" деп аударылған, мәні түркі Құдайы сияқты өзге нәрсе емес, баламасыз, зооантропоморфты сызықтардан айырылған, дәлірек айтқанда, түркі Құдайы сияқты баламасыз, нақты дерексіз, бірақ пантеистік емес және трансценденттік емес, сонымен қатар соқыр емес, ұйымдастырылған, бірақ толығымен деантропологияланбаған» [18].
Мұрат Аджи неміс ғалымы, тәңіршілдікті зерттеуші Г. Дерфераға былай деп жауап береді: «... бұл – адамзаттың бірінші монотеистік діндерінің бірі, тіпті ең бірінші болмаса да, ол туралы ресми еуропалық шіркеу ұмытып және сөз қозғамайды, ал христиандық тек тәңіршіліктің трансформациясы болып табылады және Христос – Тенгри-ханның ұлы» деп жазады[4].
Р. Безертинов әлемдік діндер туралы айтатын болсақ деп, «Әлемдік діндердің тәңіршілдікке қарсы соғысы» ретінде жазады, тәңіршілдікті түркілер мен моңғолдардың діні ретінде анықтайды: «буддизм, христиандық, ислам қабылданғанға дейін түркілер өздерінің ежелгі және өзіндік дініне ие болған. Ол Тэнгри, ғарыш құдайының мәдениетіне негізделген. Б. з. б. V-IV мыңжылдықтарға тамырымен шыққан Тэнгри туралы түсінік, басты Құдай ретінде Еуразиялық даланың барлық түркілері мен моңғолдарына тән болды, Бұл діндер француз зерттеушісі Жан-Полю Рудың жалпылама терминді "тенгризм" деп атауына себеп болды.»… Аталмыш діннің ерекшелігі және сипаттамасы адамның қоршаған ортамен, табиғатпен туыстық байланыста деп саналады. Ал Тенгриандық табиғат пен ата-бабалардың рухын қастерлеу арқылы туындады. Түркілер мен моңғолдар қоршаған әлемнің заттары мен құбылыстарына қол жеткізе алмайтындар мен қауіпті табиғи күштер алдындағы қорқынышынан емес, өзінің ашкөзінің кенеттен өршуіне қарамастан табиғатқа деген алғыс сезімінен жиі сүйкімді әрі жомарт болады. Олар табиғатқа тірі жан ретінде қарайды» дейді[5]. Осы зерттеуші тенгриандықты тек дін ретінде қарастырады және де ол тенгриандықты белгілі бір діни жүйе ретінде қалпына келтіруге тырысады. Әрине, бұл біріншіден, тенгриандықтың барлық тереңдігін ашық дүниетаным ретінде көрсетпейді, екіншіден, қазіргі заманғы әлеуметтік, мәдени және саяси болмыстарға жауап бермейді, үшіншіден, оның зерттеулері кешенді ғылыми сипатқа ие емес. Б.Р.Каримов, өзінің тәңірлік туралы мақаласында: «Барлық түркі халықтарының ежелгі нанымдарында Тәңірдің ұлы құдайының табынуы маңызды орын алғанын (Тангри, теңіз, Хан Тәңірі, Көк Тәңірі) айтады. Бірақ бұл табынудың шығу тегі әлі зерттелмеген дейді. Оның жалпы түркілік таралуы ежелгі түркі дәуіріндегі қалыптасуын білдіреді. Түркі халқының бірлігі болған кезінде нақты әлеуметтік-саяси және рухани-идеологиялық құбылыс болғанын айтады[6].
Дастан Сарығұлов 2003 жылдың 10-13 қараша аралығында Бішкекте өткен Тенгриандық бойынша бірінші халықаралық конференция материалдарында жарияланған "Тенгрианство и глобальные проблемы современности" атты мақаласында былай деп жазады: «Тенгриандық Алтай жерлерінде әлі ертеде, кем дегенде жеті-тоғыз мың жыл бұрын пайда болды. Бұған шумерлік өркениеттің (б.з. д. XXIV Ғ.) клинописттік көздері, сондай-ақ Азия, Таяу Шығыс және Солтүстік Американың кең аумағын қамтыған жаңа мекендейтін аймақтарда тәңіршілдікті сақтаған Алтай халықтарының ыдырау уақыты дәлел бола алады» дейді. Тәңіршілдіктің базалық идеялары мен тұжырымдамаларының ортақтығы кезінде бірнеше мыңжылдықтар бойы уақыттың, неғұрлым кеш діндердің әсерінен, өмір салты мен табиғи-климаттық жағдайлардың айырмашылықтары кезінде мифология, Тәңіршіліктің салт-дәстүрлік мазмұны белгілі бір, ал кей жерлерде және елеулі айырмашылықтарға ұшырағанын әбден түсінікті. Осыған қарамастан, оның іргелі ұғымдарының бірлігі мен ортақтығы біздің бүгінгі күнімізге дейін жетіп сақталған. Қысқа, схемалық түрде олар келесідей ұсынылады:
Құдіреті шексіз Жаратушының әмірімен, барлық жерде, барлық жерде және әрқашан адам үшін түсініксіз болып табылады, ол – аспанның жетінші қабатында. Бұл – әлемдегі барлық нәрсе. Жаратушы өз еркін табиғат арқылы жібереді: Күн. Ай, Жұлдыздар, Аспан, Жер, Су т.б. Тиісінше, табиғатты да Ең жоғары деп құрметтеуі керек. Өлгеннен кейін адам жаны аспанға, құдіретті Құдайға көтеріліп, Әруаққа айналады. Сөйтеді де жер бетінде өмір сүретін ұрпақтарын қорғайды. Жаратушы табиғат атынан көрсетеді және осы әлемдегі барлығын оның үлгісін ұстануға шақырады. Табиғат, өсімдіктер, өзендер, су, жер, таулар және тағы басқалары тірі және белгілі бір жанға ие деп есептеген, себебі адамдар жанға ие және табиғаттың бөлшегі деп есептелінген. Яғни, ол жансыз және өлі бола алмайды. Тозақ ұғымы болмаған. Егер адам жазалауы керек болса, онда ол оның балалары мен немерелеріне дәл осы өмірде жеткен. Тәңіршілде қорқыныш сезімі емес, тозақ идеясы емес, табиғатқа және ол арқылы Тәңірге деген алғыс сезімі әрдайым басым болды. Егер арамдық жасамаса, Тәңірдің һас үлгісін ұстанса, әділ екеніне сенсе, бұл – сол Құдайдан қорқуы деген [7]. Автор көрсеткендей, тәңіршілдікті алғашқы діндердің бірі ретінде анықтайды. Бұл ретте оның пайымдауына неғұрлым кейінгі діндер идеясы әсер еткені байқалады. Қырғыз тіліндегі "Тенирчилик" кітабының авторы Чоюн Омуралиев тәңіршілдік туралы ойын былай деп жазады: «Біздің ойымызша Тәңіршілдік – барлық әлемдік діндердің ең алғашқы және ең үлкені, ол – Ұлы Тұранның рухани ілімі. Тұран тек түркі халықтарының тұтастығы ретінде тар мағынада емес, Алтай тілдік тобының барлық халықтарының бірлігі ретінде. Шығыста жапондықтар, кәрістер, маньчжуралар, моңғолдар, сондай-ақ қара немесе ежелгі қытайлықтар, яғни қара қытайлықтар кіреді...» дейді [8].
Ал мәдениеттанушы Әуезхан Қодар өзінің философиялық талдауында «Тенгри идеясы – әлемнің бастапқы даналығы мен шынайылығының идеясы. Ол анимизм мен тотемизмнен, генотеизм мен монотеизмге дейінгі ұзақ жолдан өтті. Өкінішке қарай, монотеизм кезеңінде ол манихейстермен конверттелді. Ары қарай Аллаһтың идеялары мен буддизмнің философиялық идеяларымен басылды. Дегенмен осы уақытта, Орта ғасыр кезеңінде ол үстемдік табынушылыққа қарамастан өмір сүруді жалғастырды... Тенгри – бұл болмыстың барлық жаңа сюжеттерін жасау қабілетіне сыймайтын мүмкіндіктер, таза креативтілік Құдай» деген [9]. Осы тұста зерттеуші Ә. Қодар беретін тәңіршіліктің Тарихи динамикасын атап өткен жөн. Ең бастысы, болмыстың тұрақты өрістеуі, тәңіршіліктің ашықтығы ретінде тәңіршіліктің мәнін ашу негізгі ұстаным ретінде көрініс береді. Арон Атабек әдебиетте қалыптасқан дәстүр бойынша тәңіршілікті әлемдегі ең көне діни жүйе ретінде анықтайды. Бірақ сонымен қатар, тәңіршіліктің өзіне тән поэтикалығымен «Тәңіршілдік – табиғат діні. Адам – бұл табиғаттың бір бөлігі және ол өзінің физикалық және рухани табиғатының көріністерінде шектелмеген. Ол еркін және бұл мағынада тенгриандық – еркіндік діні!» дейді [10].
А. Ю. Никонов өзінің «Алтун Битиг, Тенгриандық» негізінен түркі халықтарының ауызша және жазбаша аңыздарында сақталған ежелгі түркілердің мифтері негізінде тәңіршілдік пен тәңірілік түсінігін түсіндіреді. Бұл ретте тәңіршілдік шаманизм ретінде көрініс стериотипіне сәйкес келеді дейді [11]. Егер тарихи экскурс жасаса, онда әрине, әртүрлі контекстте тенгриандық туралы әртүрлі ескертулерді табуға болады. Махмұд Қашқари өзінің «Диуан луғат ат-түрк» атты іргелі еңбегінде Тәңірі мен оның түркілердің мұсылман дүниетанымында және көне түркі мәдениетінің исламға дейінгі кезеңінде әртүрлі түсінігін айтады. Сонымен қатар ғалымдар мен зерттеушілер арасынан Әлкей Марғұланның еңбектерін де атап өту қажет. Онда тенгриандықтың көптеген аспектілерін ашып көрсететін мәселелер де, анимизм, тотемизм, аруахтардағы сенім элементтері бар монотеистік діннің алғашқы формаларының бірі ретінде көрсетіледі. Тәңіршілдіктің көптеген аспектілерін А. И. Артемьев, А. Х. Қасымжанов, К. Ш. Нурланова, М. Орынбеков, Ж. К. Қарақұзова және М. Ш. Хасанов, Н. Ж. Шаханова, К. Ш. Шүлембаев және қазақ, түркі мәдениетінің мәселелерімен айналысатын басқа да философтар мен дінтанушылар қарастырды.
Осы қысқаша талдаудан көріп тұрғанымыздай, зерттеу мәселелері әр түрлі бағыттарда жүріп жатыр. Тенгриандық діни идеялардың алуан түрлілігі ретінде қарастырылады. Оған мыналар кіреді: монотеизм идеясы, сосын Тенгри бірыңғай Құдай ретінде қарастырылады; аспанға және табиғи құбылыстарға табыну, табиғи діннің көрінісі ретінде; Тенгри трансценденттілік идеясы, жан-жақты салиқалы, барлық салиқалы, салиқалы күш ретінде. Барлық зерттеушілер тенгриандықтың ерте пайда болуы оның басқа діни жүйелерге әсері ретінде танылады.
Осы интерпретациялардан басқа, европоцентристік тәсіл шаманизмге жақын (кейде тәңіршілдік пен шаманизм теңдігі де тең болады) тіл нысаны ретінде тенгриандықты ұсынуды болжайды. Тенгри көбіне аспан ретінде ғана түсіндіріледі. Бұл тәсілде тәңіршіліктің, оны табиғи дін ретінде түсінудің анимистік негіздеріне баса назар аударылады. Шындығында, мұндай көріністер орыс және Батыс түркология өкілдерінің көзқарастары негізінде қалыптасты. Басқа да түсініктермен айтар болсақ, тенгриандық (түрік-ислам зерттеушілерінің еңбегіндегі тәсіл) күрделі діни жүйені қамтитын тарихи әм табиғи дін. Ол сонымен қатар политеизммен, монотеизммен, өзара тәуелділік және өзара байланыспен қатар танылып отырады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Олжас Сүлейменов. Хат тілі. Шығу тегі туралы тарихқа көзқарас жазу және шағын адамзаттың тілі. Алматы-Рим, 1998, 111-Б.
2. Ақатай Сабетқазы ежелгі мәдениеттер мен қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті (монография). – Алматы, ҚазҒЗИ, 2001, 71 Б
3. Ғарифолла Есімов. Хакім Абай. – Алматы: Білім, 1995, С. 20
4. Мурад Аджи. Жусан половецкий поля. Мәскеу. 1994, С. 11
5. Нұрлан Оспанұлы. Түркі онтологиясы: метафизикалық негіздер "Евразийское сообщество" журналы, № 1, Алматы, 1998, с.181
6. Безертинов Р. Н. Тэнгрианство-түркілер мен моңғолдардың діні:- танымал шығарылды. 2-ші басылым., доп. – Н. Челны. Аяз, 200, Казань, Сөз, 2004, Б. 5-7
7. Каримов Б. Р. (Ташкент қ.). Тенгриандық және түріктер: тарих және қазіргі заман./ Шығыс-Батыс: мәдениеттер диалогы. 1992 ж. 22-26 маусым I Халықаралық симпозиум-семинарда баяндама тезистері III бөлім. Дінтану. Этнология. Тіл білімі. Алма-Ата: Изд. ҚазМУ, 1992, 29 б.
8. Дастан Сарығұлов, Қырғызстан, профессор, ҚР еңбек сіңірген құрылысшысы, "Тенгир ордо" қорының құрылтайшысы және президенті. Тенгрианство и глобальные проблемы современности/ "Тенгрианство – мировоззрение алтайских народов" Бірінші халықаралық ғылыми конференциясының баяндамалар жинағы. Қырғызстан. Бішкек, 2003, 114 Бет.
9. Чоюн Омуралиев. Тенирчилик; - (Улуттук философиянын унгусуна чалгын) – Б. "Крон"; 1994, Б. 84.. (қырғызға. яз.)
10. Әуезхан Қодар. Ерте ортағасырлық дін жүйесіндегі Тәңірдің культы. / "Тенгрианство –мировоззрение алтайских народов"атты бірінші халықаралық ғылыми конференция баяндамалар жинағы. Қырғызстан. Бішкек, 2003 қараша, 122-Б.
