Республика басқару нысаны ретінде адамзаттың саяси тарихында шешуші рөл атқарады. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейін республика идеясы елеулі өзгерістерге ұшырады, бірақ оның негізі – азаматтардың мемлекеттік басқаруға қатысуы өзгеріссіз қалды. Бұл мақалада республика деген не, оның философиялық бастаулары мен республикашылдықтың саяси идеология ретінде қалыптасу процесін қарастырамыз.
25 қазан – Республика күні қарсаңында мемлекетіміздің негізінде жатқан республикашылдық идеяларын еске алу және қайта ойластыру ерекше маңызды.
Республика дегеніміз не?
Латын тіліндегі res publica («қоғамдық іс») тіркесіне негізделген республика — саяси билік өз өкілдері арқылы қоғамның, жұртшылықтың қолында болатын мемлекет [1].
Термин гректің politeia сөзінің латын аудармасынан шыққан. Рим мемлекет қайраткері Цицерон басқа латын жазушыларының арасында политеяны латын тіліне res publica деп аударды, ал оны өз кезегінде Қайта өрлеу ғалымдары республика деп аударды [2]. Терминді сөзбе-сөз «қоғамдық мәселе» деп аударуға болады [3].
Республика бостандықтың, заң алдындағы теңдіктің және азаматтардың саяси өмірге белсенді қатысуының негізгі тұжырымдамаларына негізделген. Бұл жүйеде әрбір азаматтың мемлекетті басқару процесіне қатысуын қамтамасыз ететін ажырамас құқықтары мен міндеттері болады. Республика билік халықтан шығатын және мемлекеттік институттар жекелеген элиталар емес, бүкіл қоғамның мүддесі үшін жұмыс істейтін саяси инфраструктура жасауға тырысады. Республиканың орталық міндеті сайлау тетігі арқылы қоғамдық игілікті қолдау, билікті бөлу және биліктің азаматтар алдында есеп беруі болып табылады. Бұл әділетті және тұрақты саяси жүйені қалыптастыру арқылы қоғамның әрбір мүшесінің құқықтары мен бостандықтарын қорғауға кепілдік береді.
Республикашылдық философиясының бастаулары
Республикашылдық – азаматтық ізгілік, саяси қатысу, сыбайлас жемқорлықтың зияны, аралас конституцияның позитивтілігі, заң үстемдігі және т.б. идеялар ауқымын қамтитын саяси идеология.
Республикашылдық философиясы ежелгі Греция мен Ежелгі Римнің ойшылдары қоғамның тұрақтылығы мен әл-ауқатын қамтамасыз ете алатын басқарудың ең әділ және ең тиімді түрін іздеген ежелгі дәуірде қалыптаса бастады. Олардың ой-пікірлерінің орталығында мемлекеттік билікті тиранияға айналмайтындай және тек билеуші таптардың мүдделеріне қызмет етпейтін, бірақ барлық азаматтардың ортақ игілігіне бағытталған етіп қалай ұйымдастыруға болатындығы туралы мәселе болды. Бұл философтар қоғамның әрбір мүшесінің бостандығы мен саяси қатысуы қорғалатын және билік заңмен және азаматтық қоғамның бақылауымен шектелетін, теріс пайдалану мен деспотизмді алдын алатын басқару моделін құруға тырысты.
Антикалық кезең:
Республикалық идеялардың негізін қалаушылар Платон, Аристотель және Цицерон сияқты философтар болды. Платон өз жазбаларында философ билеушілері қоғамның мүддесі үшін әрекет ететін әділеттілікке негізделген мемлекет идеясын талқылады [4]. Аристотель басқарудың әртүрлі формаларын талдай отырып, демократия мен ақсүйектердің ең жақсы қасиеттерін біріктіретін аралас жүйені жақтады [5]. Ежелгі Римде Цицерон басқарма жеке тұлғалардың емес, жалпы игіліктің мүдделеріне қызмет етуі керек деп, республиканың идеяларын одан әрі дамытты [6].
Империя құрылғанға дейін бірнеше ғасырлар бойы өмір сүрген Рим Республикасы тарихтағы республикалық басқару формасының алғашқы және ең маңызды үлгілерінің бірі болды. Оның негізінде биліктің бір қолға шоғырлануына жол бермейтін, саяси көшбасшыларды шектеулі мерзімге сайлайтын сайланбалы лауазымдар жүйесі болды. Сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын және қоғамның әртүрлі салаларының мүдделерін білдіретін Senatus пен Comitio халық жиналысы аса маңызды рөл атқарды. Бұл құрылым билік тепе-теңдігін сақтауға көмектесті және республиканы узурпациядан және жеке билікті орнатудан қорғады. Дәл осы механизмдер Рим Республикасын саяси ойлар мен тәжірибе тарихындағы маңызды кезеңге айналдырды.
Қайта өрлеу дәуірі:
Орта ғасырларда республикашылдық идеялары басқарудың монархиялық және феодалдық басқару формаларына жол берді. Алайда, Қайта өрлеу дәуірінде ежелгі республикашылдық идеялары Никколо Макиавелли сияқты ойшылдардың арқасында қайта жанданды. Макиавелли өзінің «Тит Ливийдің бірінші онжылдығы туралы баяндамасында» азаматтар мемлекеттік басқаруда басты рөл атқаратын республиканың заң мен еркіндікке негізделген басқару нысаны ретіндегі маңыздылығын атап өтті.
Макиавелли басқарудың республикалық түрі тұрақтылықты сақтауға және бостандықты қорғауға жақсы қызмет етеді деп есептеді. Ол республикалар монархияларға қарағанда икемдіжәне тұрақтыдеп тұжырымдады,өйткені азаматтар саясиөмірге белсенді қатысады,бұл билікті асыра пайдаланудың алдын алады. Макиавеллидің маңызды идеясыреспубликадағы әртүрлі таптармен мүдделертоптары арасындағы саяси күрес мемлекеттіәлсіретіп қана қоймай,оны күшейтіп, күштер тежемелі тепе-теңдігік механизмін құруболды.
Сондай-ақ, Макиавелли республиканың жетістігі азаматтық ізгілікке — азаматтардың ортақ игілікті жеке мүдделерінен жоғары қою қабілетіне байланысты екенін атап өтті. Ол билік заңдармен және сайланбалы институттармен бақыланатын республика жағдайында ғана барлық азаматтар үшін ұзақ мерзімді тұрақтылық пен еркіндікті қамтамасыз етуге болады деп сенді. Макиавелли үшін республикалық басқару формасы идеалды болды, өйткені ол саяси икемділікті, қоғамдық мүдделерді қорғауды және азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуын біріктірді [7].
Венеция мен Флоренция сияқты Қайта өрлеу дәуірінің қала-мемлекеттері республикалық идеяны қалпына келтірудің практикалық мысалдарына айналды. Бұл билік бір билеушінің еркіне емес, заңдарға негізделуі мүмкін екенін көрсетті.
Республикашылдықты ағарту және жаңғырту:
XVII-XVIII ғасырлар жеке бостандықтар мен адам құқықтары тұжырымдамаларының пайда болуы аясында саяси ойда жаңа республикалық төңкеріс орын алды. Заманауи республикашылдықтың негізін қалаушылар Джон Локк, Шарл Луи де Монтескье және Жан-Жак Руссо сияқты философтар болды.
Джон Локк үкімет азаматтардың өмірін, бостандығы мен мүлкін қорғауы керек деп, қоғамдық келісім мен адамның табиғи құқықтары идеясын алға тартты. Егер үкімет бұл құқықтарды бұзса, халық оны өзгертуге құқылы. Бұл АҚШ сияқты республикалық мемлекеттердің құрылуына негіз болған басты идеялардың біріне айналды [8].
Шарль Луи де Монтескье өз кезегінде көптеген қазіргі республикалардың негізі болып қала беретін билікті бөлу теориясын ұсынды. Ол күштің бір қолға шоғырлануын болдырмау және азаматтардың бостандықтарын қорғау үшін билікті үш тәуелсіз тармаққа (заң шығарушы, атқарушы және сот) бөлу керек деп тұжырымдады [9].
Жан-Жак Руссоның general will, яғни ортақ ерік принципіоның республикаидеясының контекстіндегі негізгі тұжырымдамаларыныңбірі болып табылады. Руссоөзінің «Қоғамдық келісім туралы» еңбегіндешынайы саяси бостандықбилік халықтан бастау алған кезде және оның ортақерікке сәйкес жүзеге асырылған кездеғана мүмкін болады деп тұжырымдайды.
Жан-Жак Руссоның ортақ ерік принципі – бұл адамдардың немесе топтардың жеке мүдделерінен айырмашылығы, бүкіл қоғамның мүдделерін білдіретін халықтың ортақ игілікке деген ұжымдық ұмтылысы. Республика контекстінде, Руссоның пікірінше, ортақ ерік барлығына әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін басқарудың негізі болуы керек. Республикалық мемлекетте азаматтар жеке басының пайдасына емес, қоғамдық мүдделерге назар аудара отырып, шешім қабылдауға қатысады. Осылайша, ортақ ерік биліктің халыққа қызмет етуінің және ортақ игілікке қол жеткізуге бағытталғанының кепілі болып табылады [10].
Республика түсінігі бүгінгі күні:
Бүгінгі күні республикашылдық басқарудың ең кең таралған және ықпалдыформаларының бірі болып табылады, оның негізіндебүкіл әлем бойынша көптеген мемлекеттердің саяси жүйелері құрылады. Қазіргі республикалар заң алдындағы теңдіктің, демократиялықөкілдіктің және азаматтардыңқұқықтары мен бостандықтарын жан-жақты қорғаудың іргеліқағидаттарына негізделеді. Мұндай елдердебилік халықтан келеді, ал басқаруинституттары сайланбалы рәсімдер,азаматтардың қатысуы жәнебақылау тетіктері арқылыашықтық пен есеп беруді қамтамасыз ете отырып, қоғамдық мүдделергебағынады.
Республикашылдық сонымен қатарбиліктің бір қолғашоғырлануына кепілдік беретін және ықтималтеріс қылықтардың алдын алатын билікті бөлуидеясын қамтиды. Бұлпринциптер уақыттың қиындықтарынабейімделуге, әртүрлі әлеуметтіктоптардың мүдделерінің тепе-теңдігін сақтауға және қоғамның тұрақтылығын,әділеттілігін және дамуынқамтамасыз етуге қабілетті саясижүйені жасайды. Басқарудыңреспубликалық формасы демократиялық, тұрақты жәнееркін қоғамқұруға ұмтылатын мемлекеттерүшін эталон болып қала береді.
Қорытынды
Саяси ой тарихында республикашылдық философия ретінде тирания мен авторитаризмге жауап ретінде пайда болды, билік азшылық элиталарға емес, керісінше барлық азаматтардың мүдделеріне қызмет ететін әділ, еркін және тең қоғам құруға ұмтылды. Республикашылдық басқаруға қоғамдық саяси қатысу, азаматтардың құқықтарын қорғау және биліктің есеп беруін қамтамасыз ету идеяларына негізделген. Бұл идеялар ежелгі дәуірден бастап, Рим Республикасы «халықтық биліктің символына» айналған кезде, бостандық, теңдік және халықтың егемендігі идеяларына жаңа серпін берді. Қайта өрлеу мен ағарту дәуірі арқылы ұзақ даму жолынан өтіп, қазіргі саяси жүйелерге әсер етуді жалғастыруда.
Бұл идеялардың барлығы, әсіресе 25 қазан – Республика күні қарсаңында өзекті, бізге республикалық құндылықтардың негіздерін түсінудің маңыздылығын еске салады.
Республика – бұл басқарудың бір түрі ғана емес, бұл халықтың әділдікке, бостандық пен теңдікке деген ұмтылысының көрінісі.
Республикашылдықтың негізі – заңға деген құрмет, азаматтардың басқаруға белсенді қатысуы және ортақ игілікке ұмтылу болып табылады. Бұл өз кезегінде халықтық бірлік пен күштің символына айналды.
Мереке қарсаңында бізді қуатты және әділетті Қазақстанды дамытуға жұмылдырылатын бұл құндылықтардың бүгінгі күні өзекті екендігі туралы ойлану маңызды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1 “Republic” Definition of Republic by the Oxford English Dictionary". Oxford English Dictionary. Retrieved 2022-05-10.
2 “Republic”. Merriam Webster. Merrium-Webster Inc.
3 Horowitz M. C. New dictionary of the history of ideas. – 2005. p. 2099
4. Neumann H. The Republic of Plato. Translated with an interpretive essay by Allan Bloom //American Political Science Review. – 1973. – Т. 67. – №. 1. – С. 202-204.
5. Lord C. Aristotle`s politics. – University of Chicago Press, 2013.
6. Woolf R. Cicero: The philosophy of a Roman sceptic. – Routledge, 2015.
7. Reynolds H. G. Machiavelli on Leadership Studies: Chapter XIV of The Prince //Florida Political Chronicle. – 2019. – Т. 27. – №. 1.
8. Boesche R. Fearing monarchs and merchants: Montesquieu`s two theories of despotism //Western Political Quarterly. – 1990. – Т. 43. – №. 4. – С. 741-761.
9. Boesche, Roger (1990). “Fearing Monarchs and Merchants: Montesquieu`s Two Theories of Despotism“. The Western Political Quarterly. 43 (4): 741–761.
10. De Dijn A. Rousseau and republicanism //Political Theory. – 2018. – Т. 46. – №. 1. – С. 59-80.
Еркеш ҚОЖБАНХАН
Мемлекет тарихы институты
Ғылыми-ақпарат бөлімінің аға ғылыми қызметкері,
философия докторы (PhD)
