Нұрсұлтан Назарбаевтың Еуразиялық интеграциялық бастамалары

Әлем ХХ ғасырда тұрақты көзге түсті. Бірінші және екінші әлемдік соғыстар адамзатқа тарих бойындағы барлық соғыстарға күштері тең қырғын алып келді. Әлемдік тәртіптің битәртібі екі күреске қарсы блоктың арасында жауынгерлік жарысқа әкеп соқты. Кеңес Одағының ыдырауы сауық соғыста АҚШ-тың жеңіске жетуіне алып келді, алайда тұрақтылықтар ол жеңіс алып келмеді. Қазақстан тәуелсіздігін ала отырып Азиядағы келісім және қауіпсіздік шараларының жүйесін дамытуға арналған курсты қабылдады. Кеңесті шақыру туралы идеяны алғаш рет Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1992 жылы қазан айында БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясында жария етті. Мемлекет басшысы бастаманың басты мәні әлемнің өзге өңірлерімен салыстырғанда мұндай тетік әлі жасала қоймаған Азия құрлығында қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша тиімді және әмбебап құрылым жасақтау бағытындағы бұрын жүзеге аспаған талпыныстарды қайта жаңғыртуда екенін атап өтті. Өзі жұмыс жасап келе жатқан жылдар ішінде АӨСШК Азиядағы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған ынтымақтастықты нығайту жөніндегі іргелі халықаралық форумға айналды. АӨСШК Азиядағы және бүкіл әлемдегі бейбітшілік, қауіпсіздік пен тұрақтылық арасында тікелей байланыс бар екенін ұғынуға негізделеді. Ең басынан-ақ АӨСШК-ні шақыру туралы идея бірқатар азиялық мемлекеттерден және БҰҰ, ЕҚЫҰ, АМЛ (Араб мемлекеттері лигасы) сияқты халықаралық ұйымдардан қолдау тапты. Бастаманы жүзеге асыру барысында Азия елдері СІМ сарапшыларының кездесулері өткізілді. Алғашқы кездесу 1993 жылы сәуірде өтті. Екінші басқосу 1993 жылғы тамыз-қыркүйекте, ал үшіншісі 1994 жылы қазанда болды. Кездесулерге қатысушылар өңірдегі түрлі алауыздықтардың аймақтағы мемлекеттер тарапынан қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелерінде ортақ көзқарастар қалыптастыруға кедергі бола алмайтынын атап өтісті. Үшінші кездесудің нәтижесінде Кеңестің құжаттарын дайындау міндетіне кіретін Арнаулы Жұмыс Тобын құру туралы шешім қабылданды. Форумның бірінші саммиті 2002 жылы 4 маусымда өтті. Оған Қазақстан, Ресей, Қытай, Пәкістан, Түркия, Моңғолия, Қырғызстан, Тәжікстан және Ауғанстан басшылары, Әзірбайжан мен Үндістанның премьер-министрлері, Иран, Мысыр (Египет), Палестина және Израильдің өкілетті ресми тұлғалары, бақылаушы мемлекеттер мен ұйымдардың өкілдері қатысты.

Министрлердің 1999 жылы 14 қыркүйекте Алматыда өткен бірінші кездесуінде қабылданған, АӨСШК-ге мүше мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін Қағидаттар декларациясы мен Алматы актісі және Бірінші саммит барысында қабылданған АӨСШК жарғысы – АӨСШК-нің ең басты құжаттары болып саналады. Бұл екі құжат Кеңес процесінің одан арғы эволюциясы үшін негізгі құжаттарға айналды. 2004 жылы 22 қазанда Сыртқы істер министрлерінің Екінші кездесуі өтті. Оның басты нәтижесі Сенім шаралары каталогының және АӨСШК-нің Екінші Министрлер кездесуінің Процедурасы пен Декларациясы Ережесінің қабылдануы болды. 2006 жылы 17 маусымда форумның Екінші Саммиті өтіп, оған төрағалық етуші тараппен қатар, ҚХР, Ресей, Пәкістан, Өзбекстан, Ауғанстан, Әзербайжан, Тәжікстан және Қырғызстан көшбасшылары, Таиланд премьер-министрі, сондай-ақ, Түркия, Израиль, Моңғолия, Корея Республикасы, Үндістан, Иран, Палестина және Мысыр мемлекеттері мен үкіметтерінің жоғары лауазымды өкілетті өкілдері қатысты. Екінші Саммит мүше мемлекеттердің өңірдегі қауіпсіздік шараларын нығайтудағы күш-жігерін одан әрі үйлестіру ісінде, сонымен қатар, тиімді экономикалық ынтымақтастықты жолға қоюда аса маңызды оқиғаға айналды. Бұл міндеттерді жүзеге асыру жолдары арасында – АӨСШК мемлекеттері мүшесі болып саналатын өзге халықаралық және өңірлік ұйымдармен (БҰҰ, ШЫҰ, ЕҚЫҰ, АСЕАН, АТЭЫ, ЕурАзЭҚ және т.б.) әріптестік қарым-қатынастардың берік желісін қалыптастыру бар. АӨСШК-ға мүше мемлекеттер мен үкіметтер басшыларының Үшінші Саммиті 2010 жылы 8 маусымда Ыстамбұл қаласында болды. Бірінші рет Саммит Қазақстаннан тыс жерде өтті. Бұл басқосу кезінде Кеңестің тарихында тұңғыш рет жоғары деңгейдегі төрағалық Қазақстаннан Түркия Республикасына берілді. Оған 9 мемлекет және үкімет басшысы, 6 вице-президент, парламент спикерлері мен вице-премьерлер, 14 министр және арнаулы елшілер қатысты. Халықаралық 16 ұйымның басшылығы таныстырылды. Басқосуға ерекшелік берген жайт – Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететіні болды. Еуропалық іргелі ұйымның қолдауымен 2010 жылы 7 маусымда Ыстамбұл қаласында «Экономика және қауіпсіздік саласындағы ХХІ ғасырдағы ынтымақтастық» арнайы шарасы өткізілді. Қазіргі уақытта АӨСШК-ға мүше мемлекеттер мыналар: Ауғанстан, Әзербайжан, Қытай, Моңғолия, Мысыр, Үндістан, Иран, Израиль, Қазақстан, Қырғызстан, Пәкістан, Палестина, Корея Республикасы, Ресей, Тәжікстан, Таиланд, Түркия және Өзбекстан; бақылаушы мемлекеттер: Вьетнам, Индонезия, Малайзия, Жапония, Украина және АҚШ. Сонымен қатар, АӨСШК-ға БҰҰ, ЕҚЫҰ, АМЛ қатысады. Негізгі құжаттарының рухын сақтай отырып, АӨСШК өзінің басты мақсатына – Азиядағы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты дамытуға бағытталған көпжақты көзқарастар қалыптастыру арқылы ынтымақтастықты кеңейтуге қол жеткізу үшін құқықтың үстемдігі, мүше мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау және экономикалық, әлеуметтік, мәдени ықпалдастық қағидаттарына негізделген өз саясатын жүргізеді. АӨСШК шеңберіндегі барлық шешім мәмілеге келу жолымен қабылданады. АӨСШК аясында сенім шараларын жүзеге асыру процесі басталып та кетті. Мүше 12 мемлекет ерікті түрде сенім шаралары; жаңа шарттар мен қатерлер саласы; көлік дәліздерінің қауіпсіз және тиімді жүйелерін дамыту; есірткімен күрес; ұлттық апаттарды еңсеру; ақпараттық технологиялар; энергетикалық қауіпсіздік; шағын және орта кәсіпорындарды дамыту; туризм бойынша гуманитарлық өлшемдегі белгілі бір жобаларды имплементациялауды (мемлекеттің халықаралық құқық нормаларын орындауын) үйлестіруші немесе бірлесе үйлестіруші ел ретінде бой көрсетеді.  Жаңа шарттар мен қатерлер, заңсыз есірткі айналымымен күрес салаларындағы гуманитарлық өлшемдегі тұжырымдамалар және/немесе іс-қимыл жоспарлары қабылданды, сондай-ақ, өзге салалардағы тұжырымдамалар қарастырылады. Қазақстан форумның негізін салушы ел ретінде мерейтойлық шараны 2012 жылғы қыркүйектің басында Астанада өткізуді жоспарлап отыр. Ол шара Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбавтың қатысумен өтетін мерейтойлық сессияны және АӨСШК Сыртқы істер министрлерінің төртінші кеңесін қамтитын болады. Елордадағы Тәуелсіздік сарайында Шанхай ынтымақтастық ұйымына (ШЫҰ) мүше елдер Мемлекет басшылары кеңесінің мерейтойлық саммиті өтті. Онда ұйымның 10 жыл ішіндегі жұмысының нәтижелері қорытындыланып, келешектегі міндеттері белгіленді. Мерейтойлық жылда төрағалық тізгінді қолына алып, іргелі істерді тындырған Қазақстанның жұмысына жоғары баға берілді. Өңірлік және әлемдік қауіпсіздікке қатер төндіріп тұрған мәселелер еш бүкпесіз талқыланды. Ұтымды ұсыныстар мен тың идеялар айтылып, парасатты пайымдар жасалды. Нәтижесінде ШЫҰ-ны одан әрі ширату көзделген Астана декларациясы қабылданды. Төрағалық Қазақстаннан Қытайға өтті. Жалпы, осы он жыл ішінде ШЫҰ-ның Еуразия кеңістігінде ғана емес, жалпы әлемде саяси салмағының ауырлап, экономикалық қуатының еселене түскені анық. Бұны Қытай, Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан мемлекеттері негізін қалаған Ұйымға мүше болуға талпынып жатқан елдер қатарының жыл санап көбейіп келе жатқанынан байқаймыз. Мәселен, бүгінде Иран, Үндістан, Пәкістан, Моңғолия елдерінің ШЫҰ-да бақылаушы мәртебесі бар, бұлардың алғашқы үшеуі оның толық құқылы мүшесі болуға мүдделі. Ал 2009 Ресейдің Екате­рин­бор қаласында өткен саммитте «диалог бойынша әріптес» мәртебесі енгізіліп, соған сәйкес Шри-Ланка мен Беларусь Ұйымның «диалог бойынша әріптестері» ретінде танылды. Міне, ШЫҰ-ның өңірдегі ғана емес, әлемдегі қай саладағы болмасын қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі ойыншылардың біріне айналып келе жатқаны осындай дүниелерден көрініс береді. ШЫҰ-ның Еуразия кеңістігіндегі тек саяси ғана емес, сондай-ақ экономикалық тұрақтылықты сақтап, қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқара алатындығы, әсіресе, әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс тұсында білінді. Бұлай дейтініміз - Ұйымның ұясында ұйысып, төрінде тоғысқан мемлекеттер тұтастай алғанда ортақ күш-жігерлерінің арқасында дағдарыстың сындарына лайықты төтеп берді, Еуропадағы немесе басқа құрлықтардағы бәзбір мемлекеттер тәрізді одан бәлендей зардап шеккен жоқ. Керісінше, дағдарыстың ащы сындарынан салиқалы сабақ алып, бұдан былай да саяси болсын, экономикалық болсын, қауіп-қатерлермен «бір жағадан бас, бір жеңнен қол» шығара отырып бірлесіп күресе беруге шын ықылас танытты. Ұйымға мүше елдердің сол ниеттен айнымағандары Астана саммитінде де анық аңғарылды.

Саммитті ашқан Қазақстан Президенті Н. Назарбаев Шанхайдан Астанаға дейінгі ұзақ жолды жүріп өткен ШЫҰ әртүрлі мәдениет пен өркениетті, зор келешегі бар әлемдік экономиканы дамытып отырған мемлекеттерді біріктіргенін айта келе, он жылдың ішіндегі атқарылған жеті маңызды істі тізбелеп берді. Олар мыналар: 10 жылда ШЫҰ түрлі өркениеттер мен мәдениеттерді алға тартатын мем­лекеттерді біріктірді; бұдан 10 жыл бұрын Шанхайда Ұйымға мүше мемлекеттер өз халықтарының қауіпсіздігіне қарай тарихи қадам жасады; ШЫҰ өзіне барын­ша перспективалы әлемдік эконо­миканы тарта білді; ШЫҰ экономи­ка­лық ынтымақтастық пен инте­гра­цияны кеңейту үшін страте­гия­лық негіз құрды; ШЫҰ жаһандық және өңірлік қауіп­сіз­дікті нығайтуға баға жетпес үлес қосуда; Ұйымның саяси сал­ма­ғы мен беделі тұрақты өсіп келеді; Ұйым елдері білім, денсаулық сақтау, экология және басқа да көптеген салаларды қамтитын өзара іс-қимылын кеңейтуде. Атап өтерлігі, Қазақстан ШЫҰ-ның төрағалығыны 2010 жылы 10 маусымда Ташкентте өткен самитте Өзбекстаннан қабылдап алған болатын. Сол салтанатты сәтте сөз алған Н. Назарбаев: «Ұйымның құрылғанының 10 жылдық мерейтойы қарсаңында ШЫҰ-ға төрағалық жасау біздің өңірде болған саяси оқиғаларды ескергенде Қазақстанға айрықша міндет жүктейді. Осыған байланысты Орталық Азия өңіріндегі бейбітшілікті, қауіпсіздікті және тұрақтылықты ұстап тұру ШЫҰ-дағы қазақстандық төрағалықтың негізгі басымдықтарының бірі болады. Бұл Қырғызстанда болған оқиғаларға байланысты өте-мөте маңызды», - деп атап көрсеткен еді. Міне, содан бері Қазақстанның төр­аға­лы­ғы­ жылында «Қауіп­сіздік және ынтымақтас­тық жолындағы он жыл» ұраны астында 110-нан астам бірлескен шара өткізілді. ШЫҰ-ның шаңырағын биіктетіп, керегесін нығайту үшін көптеген шаруалар атқарылды. Қазақстан төрағалығының жемісті болғанын Ұйымға мүше елдердің басшылары да лайықты бағалап отыр. Мәселен, Ресей Президенті Дмитрий Медведевтің пікірінше, Қазақстанның төрағалығы кезінде өте үлкен жұмыстар атқарылды, маңызды құжаттар келісілді.

Саммитте Н. Назарбаев ШЫҰ-ның қалыптасу кезеңі табысты өткенін жеткізіп, мүше-мемлекеттер Ұйымның одан әрі дамуына негіз қалауы қажеттігін атап өтті. Осы орайда Қазақстан басшысы таяу он жыл ішінде әлем дамуының негізгі талабына жауап беретін бес жағымды ұлттық мақсатты немесе бес иігілікті істі атады. Елбасының атап көрсетуінше, біріншіден - лаңкестікке, экстремизмге және есірткі қауіп-қатеріне қарсы күресті және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін аумақтық және аймақтық кикілжіңдерді реттеу жөнінде ШЫҰ Кеңесін құру керек. Екіншіден - Еуразиялық құбыр тарту жүйесі мен электротасымалдау желісі негізінде Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер бірыңғай трансэнергетикалық кеңістігін құруы керек. Осыған байланысты Инфрақұрылым интеграциясы жөнінде комитет құру ұсынылды. Үшіншіден - тығыз экономикалық ынтымақтастықтың жаңа тетіктерін іздеу қажет. Осы орайда Мемлекет басшысы ШЫҰ-ның Су-азық-түлік комитетін құруды және бірлескен жобалар мен инновацияларды қаржыландыру үшін Даму қорын жеделдетіп құруды ұсынды. Төртіншіден - Қазақстан­да­ғы және Ресейдегі былтырғы өрттер мен Жапонияда болған жер сілкінісін ескере отырып Төтенше жағдайлар жөнінде Кеңесті қалыптастыру қажет. Бесіншіден - тұ­рақты жұмыс істейтін Ұлтүстілік болжам институтын құратын уақыт жетті. Сонымен бірге, ШЫҰ дамуының біртекті болжамын да әзірлеу қажет. Ол үшін барлық ұлттық болжамдық ресурстардың күшін біріктіріп, ШЫҰ-ның біртекті орталығын ашу керек. Президент осындай құрылымның арқасында «ШЫҰ-2030», «ШЫҰ-2050» бол­жамдық жобаларын әзірлеуге бо­латынын да көлденең тартты. Бұл алдағы уақытта орын алуы ық­ти­мал жаһандық экономикалық дағ­дарыстарға қарсы тұру үшін керек. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Дағдарыстан шығу кілті» және «Бесінші жол» атты мақалаларында қазіргі дағдарыстың шығу себептерін егжей-тегжейлі айта келе, ендігәрі мұндай ауқымды күйзелістерге тап болмас үшін ұлтаралық немесе ұлтүстілік валюта әзірлеп, оны айналымға енгізуге назар аудартқан болатын. Елбасы ШЫҰ-ның Астана саммитінде де ұлтүстілік валюта мәселесіне тағы бір қайыра соқты. Бүгінгі күні дүние жүзінде бүкіләлемдік ва­лю­та-қаржылық архитектураның кінәратын табу проблемасы әлі анықталмағанына өкініш білдірген Президент: «Бізге алтынмен қамтамасыз етіл­ген ұлтүстілік толыққанды ва­люта қажет. Оны қабылдау ШЫҰ-ның қолынан келеді. Және бүгін жасалған операциялар - осы істің жолындағы алғашқы қа­дам. Мен айтқан осы бес мақ­сат - әлемнің алдағы он жылғы дамуына қа­жетті маңызды шаралар. Олар біз­дің халықтарымыздың мүдде­сін қорғайтын болады. Оларды ШЫҰ-ның «Бес мейірімді істері» деп атауға да болар еді», - деді. Саммитте сөз сөйлеген ШЫҰ-ға мүше елдердің басшылары да Ұйымды ұйыстыру бағытында сындарлы ұсыныстарын ортаға салды. Мәселен, ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао өңірдегі бейбіт­ші­лік пен қауіпсіздікті қам­та­масыз ету мақсатында, нақты қатерлерге қарсы тұру үшін ШЫҰ мүм­кін­ді­гін күшейткен орынды екенін айта келе: «Ай­мақтық қауіпсіздікке әсер ететін негізгі мәсе­ле­лер мен басты фак­тор­лар бойынша жүр­гі­зілген жан-жақты сарап­та­ма негізінде аса жетілген жүйені құруға тиіспіз», - деді. Ал Ресей Президенті Дмитрий Медведев ШЫҰ аясында 2011 жыл­­дың соңына де­йін көп­­­­жақты сауда-эко­но­микалық ын­тымақ­тас­тық бағ­­­дар­ла­ма­сын жү­зеге асы­ру жөнін­дегі «жол кар­тасын» қаб­ыл­дау қа­жеттігін айтты.

Өзбекстан Президенті Ислам Каримов болса көпшіліктің назарын Ауғанстан мәселесіне аударды. «Бүгінде ауған мә­се­ле­сін соғыс жолымен ше­шудің мүмкін еместігіне бар­шаның көзі жетті деп ойлаймын. Ендеше, елдегі қақтығысты сол ауған хал­қының өзі қарсы жақ­тар­дың ара­сын­дағы компро­мистік қадамға қол жеткізу арқылы ғана ше­ше алады. Со­нымен қа­тар әлемдік қа­уым­дас­тық­тың Ауғанстанның экономикалық жаң­ғыруына жәрдемдесуі де мәселені жеңілдететін еді», - деді ол. Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмонның пікірінше, Еуразиялық геосаяси кеңістікте қандай да болсын қа­уіптің бетін қайтарудың жалғыз жолы бар, бұл - күш жұ­мылдыру. Бұл ретте ШЫҰ қызметінің алдағы онжылдықта өңір­дегі бейбітшілік пен тұ­рақтылықты сақтаудағы маңызын арт­тырған орынды.

Қырғызстан Президенті Роза Отынбаева ШЫҰ шекаралар бо­йынша келісімдерді оң­тай­лы шешу, шекараның екі жа­ғында да сенім мен ын­ты­мақтастық орнату мәселесінде әлі де ақсап жатқандығына өкініш білдірді. «Өкінішке қарай, бір­қа­тар ШЫҰ мүше-мем­ле­­кет­терінің арасында ше­­­ка­­­ра­лық бө­лініс мәсе­ле­­лері ұзақ­­қа со­зылып кетті. Мау­сым ке­зе­ңінде суды, энергия та­сығышты өткізуге қатысты мә­се­лелер ушы­ғып, мемлекеттер арасындағы екіжақты қарым-қатынасқа кір­бің де түсіреді. Сондықтан да ұйым аясында дәл осы мә­селені тіке қойып, оны талқыға салу керек, қақтығыс тудыратын жайт­ты жіліктеу бойынша тұрақты әрекет ететін тетікті ұйым­дастырған маңызды. Қырғыз тарапы осыған орай ШЫҰ шең­берінде шекаралық қауіпсіздік жөніндегі кеңес құру идеясын қол­дайды әрі оның жүзеге асуына жәрдемдесетін болады», - деді Қырғызстан басшысы. Қалай десек те, ШЫҰ-ның Астанадағы саммитін отандық сарапшылар да, шетелдік мамандар да Ұйымның онжылдығы қорытындыланған, келешектегі міндеттері айқындалған табысты басқосуға балап отыр. Төрағалық тізгіні Ұйымда маңызды рөл атқаратын Қытай еліне көшті. Қытай та­рапы ШЫҰ шеңберіндегі елдер үшін 2012 жылды «Тату көршілік пен достық жы­лы» деп жариялауды жөн санап отыр. Бұл ұсы­­ныс Ұйымға мүше елдердің барлығының тарапынан қолдау тапты. Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының өңірлік және ғаламдық бастамаларына жамалған талдау, оның ішкі бірлігін, дәйектілігін, қарама-қайшылықтың жоқ екендігін, мақсатқа ұмтылатындығын куәландырады. Қазақстанның әлемдік қауіпсіздікті жетілдіруге бағытталған тренді жыл санап жаңа масштабқа және өзгерістерге ие болуда, мазмұны мен географиялық бастамасы кеңеюде. Қазақстан Стратегиясы халықаралық қауіпсіздік аренасында едәуір сенімді болуда, ол мемлекет басшысы беделінің және саяси ықпалының өскендігіне байланысты.

Ауанасова А.М, Мемлекет тарихы институтының бас ғылыми қызметкері,т.ғ.д, профессор