Қазақ қоғамы өткен уақытта анық түрде «ақсүйектерге» және үш жүзге бөлінді. Бұл топтар өздерінің құқықтық-мәртебелік, саяси, әлеуметтік мәдени және атқарымдық қарым-қатынастарында маңызды түрде айырмашылығы болды. Ақсүйектер ең жоғарғы орынды иеленді және әлеуметтік тұрғыда оқшауланды: оны қандай да бір жеке адамгершілігі мен еңбек сіңіруінің арқасында емес, тек шыққан тегінің күші ғана толтырды.
Алғашқы «ақсүйек» әлеуметтік тобы жабық артықшылығы бар адамдар тобын танытты. Оның ерекше әулеттік тегінің күшінде жабық және үш жүздің генеалогиялық құрылымынан оқшауланған болатын. Өз кезегінде аристократтық ақсүйектер екі қауымға бөлінді: төре және қожа. Олардың өкілдері жоғарғы әлеуметтік мәртебеге өздерінің жеке экономикалық жағдайлары және жеке интеллектуалды, физикалық, ұнамды қасиеттері, не тәуелсіз туылу құқығымен осы қауымдық-касталық топтың тегіне тиесілі болатын барлық маңызды құқықтарына ие болды.
Төрелер ақсүйектің негізін танытты. Олар Шыңғыс ханның Жошы ұлынан тараған ұрпақтары болып табылады. Төрелер саясатта, экономикалық және қоғамдастық өмірде ұлықтық рөл атқарды. Төрелер қатарынан сол кезеңдегі жоғарғы үкіметпен берілген және қазақ қоғамымен басшылық еткен хан сайланды. Хан өзінің хандығындағы барлық тайпалар мен руларды басқарды. Жоғарғы үкімет болып табылатын ханға қарағанда, қарапайым басқарушы – сұлтан бірнеше тайпалар және руларды басқарды. Қажеттілігіне қарай сол немесе басқа сұлтандар сатылай жоғарылай отырып, болашақта басым тайпа мен рулардан шыққан танымал адамдардың ақ киізге хан етіп көтеруімен алға жылжыды. Әскери міндетін атқарған адамдар – төлеңгіттер бейбіт уақытта, сонымен бірге соғыс кезінде жоғары аристократтардың барлық әмірін мойынсұна отырып орындады.
Қазақ қоғамының тағы бір басқа таңдаулы қауымы — қожалар мұсылман мәдениетінің жоғарғы қызметкерлері болып табылды. Қожалар өзінің ата-тегінің Мұхаммет Пайғамбардан (с.ғ.с) бастау алады деп есептеген. Осылайша, төрелер, қожалар үлкен мұрагерлік басымдылықтарды қолдана отырып және дала адамдарының рухани өміріне белсенді түрды ықпал ете қоғамның ең жоғарысынан орын алды. Шынында да, қожалар төрелер сияқты үлкен саяси ықпал таныта алмады. Бұл Исламның қазақ ортасына өзінің тамырын тереңдете алмағандығының көрінісін көрсетеді. Қандай да бір жағдайда осылай қабылдау керек. Қандай жағдайда болмасын «Ақсүйектерге» қарағанда, қалған үш жүздің мұрагерлік басымдықтарыға ие бола алмады деп есептелген.
Ақсүйектердің қатарына жату меритократия қағидаты және мүліктік жағдайды негізінде кез келген адамға жетімді болған. Үш жүздің таңдаулы тобына ру тайпаларының көсемдері-батырлары, халық соттары – билері және жергілікті деңгейдегі (ауылдардың, рулардың және олардың тармақтарының, тайпалардың) рулық қауымдастықтардың көш басшылары – үлкендері немесе ақсақалдары жатады. Азат қауымдастық ретінде танылатын қазақ қоғамының негізгі бөлігі рулық белгілерімен бөлінбеген, бұл оны қазақтардың өктемдік жүргізетін таңдаулы тобынан ерекшелендіретін.
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасына мұрағат материалдарын ұсынғандығы үшін алғысымызды білдіреміз.
Фотосуреттер «Қазақ хандары және олардың ұрпақтары» кітабынан алынды. Көкшетау, 2013.
Мирас НҰРЛАНҰЛЫ
