XIX ғасырдың соңғы ширегінде ресейлік отарлау әкімшілігі қазақ интернаттарын ауыл шаруашылығы мектептеріне айналдыру қажеттілігі туралы шындап ойлана бастайды. «Сибирская газета» газетінде (№18, 5 мамыр 1885 ж.) айтылғандай, бұған «қазіргі қырғыз интернаттарының оқу-тәрбие мекемелері ретіндегі толық қауқарсыздығы» себеп болды. Онымен қоса бұл интернаттар патша әкімшілігінің көшпенділер арасында азаматтықты тарату ісіне еш септігін тигізген жоқ. Сондықтан да патша әкімшілігі бұл мекемелер жыл сайын оларды күтіп ұстау үшін шамамен 52 мың рубль төлейтін қазақ даласына ауыр және пайдасыз жүк деп санады.
Патша әкімшілігі үшін осындай қолайсыз жағдайға байланысты Дала генерал-губернаторы Г. А. Колпаковский арнайы комиссия құрды, оған интернаттарды жақсарту жолдарын іздеуді және мүмкін болса оларды арнайы ауылшаруашылық және кәсіптік мектептерге айналдыруды тапсырды. Комиссия жұмысының нәтижесі бойынша екі жоба жасалды, олардың біріншісі, комиссияның алты мүшесінің ортақ пікірін білдіретін «Дала генерал-губернаторлығы облыстарындағы практикалық ауыл шаруашылығы және қолөнер мектептері туралы ереженің жобасы» деп аталды. Екіншісі комиссияның бір ғана мүшесі, Омбы техникалық училищесінің директоры Доброхотовтың пікірін білдірген – «Ақмола және Семей облыстарындағы қырғыз кіші ауыл шаруашылығы мектептері жарғысының жобасы» деп аталды. Qazaqstan Tarihy порталы оқырманды екі жобамен де таныстыруды жөн көрді.
Бірақ алдымен бірінші жобаға қоса берілген «түсіндірме жазбаға» тоқтала кетейік. Бұл жазбада жобаны құрастырушылар басшылыққа алған себептер, сондай-ақ жобаның өзі жауап берген негізгі сұрақтар қарастырылған. Но прежде упомянем об «объяснительной записке», приложенной к первому проекту. Эта записка предполагает мотивы, которыми руководствовались составители проекта, а также основные вопросы, ответом на которые служил сам проект. Құрастырушылар жауап беруге тырысқан негізгі сұрақтар келесідей: 1) Сауат ашу мектептері ретінде жұмыс істеп тұрған мектеп-интернаттарды кәсіби мектептерге айналдыруға бола ма? Айтпақшы, осы мәселе бойынша комиссия, онда жалпы білім беру және арнайы міндеттерді біріктіру кезінде мектепті ұйымдастырудың күрделілігіне байланысты, өзі жобалайтын мектептерде жалпы білім беру пәндерін оқытудың минимумымен шектелу керек деген қорытындыға келді, сондықтан мынадай өтініш беру туралы шешім қабылдады: а) жұмыс істеп тұрған интернаттарды жабу туралы; б) оларға бөлінетін қаражатқа Омбыда және Семейде жұмыс істеп тұрған ерлер пансиондары үлгісі бойынша жалпы білім беретін ерлер пансиондарын ашу; в) Ақмола және Семей облыстарында бірнеше арнаулы ауыл шаруашылығы мектептерін ашу. Екінші сұрақ: қазақтар арасында әртүрлі қолөнер түрлерін дамытудың маңыздылығына байланысты, ауыл шаруашылығы мектептеріне қарамастан, осындай қолөнер мектептерін ашу қажет емес пе? 3) Ауылшаруашылық мектептері тек ерлерге арналған болуы керек пе, әлде әйелдер мектебі де бола ала ма? Екінші жағдайда, олар жыныс жағынан бөлінуі керек пе, әлде жалпы бола ала ма? 4) Жасалынатын ауылшаруашылық мектептері қайда орналасуы керек? Қазіргі интернаттар сияқты уездік әлде облыстық қалаларда ма? Әлде басқа жерлерде орналасуы керек пе? 5) Ауылшаруашылық мектептерінде тәрбиеленіп жатқан қазақ ұл-қыздарының білімі мен күнделікті өміріне отырықшы өмір салты мен шаруашылықтың қай түрі негіз болуы керек? 6) Қазақ ауылшаруашылық мектебінің курсы қаншалықты ұзақ болуы керек? 7) Мектепті ұстау қаншаға түседі және соған байланысты қанша осындай мектеп ашылуы керек? 8) Қазақ ауылшаруашылық мектептері қандай қадағалауда болуы керек және оларға жақын аралық бақылаудың қандай тәртібі қабылдануы керек? 9) Курстың түлектері мектепте оқымаған қазақтармен салыстырғанда қандай-да бір құқықтар мен артықшылықтарға ие бола ма және оларға білім алуға қаражат бөлген қоғамға қатысты қандай-да бір міндеттемелер жүктелуі керек пе? Жоғарыда айтылғандай, осы сұрақтардың барлығына жобаның өзі жауап беретін, оның мәні келесідей болды.
Ауыл шаруашылығы және қолөнер мектептерінің мақсаты көшпелі халыққа отырықшы өмірдің қажеттіліктеріне қарай тәрбиеленген білімді ауыл жұмысшыларын беру болды. Атап айтқанда, ерлер және әйелдер бөлімдеріне бөліне отырып, олар ауыл шаруашылығымен тығыз байланыста тұрған қолөнер өндірістерінің салалары бойынша қолөнершілерді дайындады, сондай-ақ қазақтар арасында анағұрлым құнды қолөнер бойынша қолөнерші қыздарды дайындады.
Мектептер, құжатқа сәйкес, Мемлекеттік мүлік министрлігінің қарамағына, осы мектептерге қатысты облыстық ауыл шаруашылығы инспекторларының жақын қадағалауымен, халық училищелері инспекторларының бақылауына беру жоспарланған болатын. Бұл лауазымды әлі тағайындау керек болғанын айта кеткен жөн. Дала генерал-губернаторы осы мектептердің қамқоршысы және Министрлік алдында өтініш берушісі болды. Жергілікті мемлекеттік мүлік басқармасы оған осы мектептердің оқу-тәрбие ісі мен шаруашылығының барысы туралы жыл сайынғы есеп беретін. Алғашқы кезде мектептер Ақмола және Семей облыстарында, әр облысқа екеуден, егін шаруашылығын жүргізуге қабілетті деп танылған қыстақтардың жанында ашылды. Кейіннен осындай мектептерді Жетісу облысында да ашу жоспарланды. Отырықшы қазақ қоныстарына арналған облыстық мемлекеттік жерлерден: мүлік, жайылым, егістік, шалғындар, бақтар, орман саяжайлары және басқа да қажетті жерлер әрбір мектеп үшін оннан бір бөлігі тегін бөлінді. Мектеп ғимараттары немесе хуторлар орыс ауылдық усадьбаларының үлгісіне сәйкес ұйымдастырылды, онда барлық қажетті ауылшаруашылық ғимараттары, шеберханалары мен құрал-жабдықтары болды. Мектептердің ақшалай қаражаты қазақ халқынан арнайы алым құрады (әр мектепке 10 010 рубль мөлшерінде және мектептің арнайы капиталы, ол тұрақты түсімдердің қалдықтарынан, хутор мен шеберханалардан түскен кірістерден және кездейсоқ түсімдер мен қайырымдылықтардан құралды. Мектепті басқару және мектептің бүкіл шаруашылығы мектеп бастығына тапсырылды, оны қызметке жоғары ауылшаруашылық оқу орнында курс бітіргендер қатарынан Мемлекеттік мүлік министрі тағайындады. Содан кейін мектепте мұғалім немесе тәрбиеші болды, олар мұғалімдер семинариясын немесе әйелдер гимназиясын бітірген ерлер мен әйелдер бөлімінде жалпы білім беретін пәндердің оқытушылары болды, темір ұстасы (слесарь), ағаш ұстасы (ағаш ұстасы және токарь), шорник (етікші), арнайы шеберлік мектебінде сайланған шебер, тігінші (қолөнер мұғалімі), медициналық фельдшер, ветеринарлық фельдшер және ісжүргізуші болды. Әр мектептегі міндетті оқушылар саны осы мектепке алым-салық төлеуге міндеттелген қазақ болыстарының санымен анықталды. Әр болыстан бір оқушы ұл мен қыз болды. Міндетті тәрбиеленуші ұл-қыздардан басқа, міндетті емес – жылына 100 рубль төлеп оқитын пансионерлерге де рұқсат етілді. 14 жасқа дейінгі ұлдар мен 12 жасқа дейінгі қыздар алдын-ала дайындықсыз және ауызекі орыс тілін білместен қабылданды. Мектептегі оқу курсы 4 жылды құрады. Сабақтың басталуы қазақтардың көшіп қону уақытына сәйкес келді. Мектептерде ауызекі орыс тілі, оқу және жазу, арифметиканың төрт ережесі және табиғат пен оның құбылыстары туралы қажетті ақпарат, үй шаруашылығы, тамақ дайындау (әйелдер бөлімінде), мал мен құсты күту, бау-бақша шаруашылығы, үй және ауылшаруашылық өнімдерін бастапқы өңдеу және сақтау, үй жануарларының негізгі тұқымдарын өсіру және емдеудің қарапайым әдістері, ара шаруашылығы және жібек шаруашылығы оқытылды. Қолөнерге келетін болсақ, мектептерде ағаш ұстасы, етік тігіншісі және темір ұстасын үйрету жоспарланған. Осы міндетті білімге қарамастан, әр оқушыға ағаш ұстасы, етікшілікпен және слесарьлықпен де айналысуға мүмкіндік берілді.
Әйелдер бөлімінде олар ерлер мен әйелдердің іш киімдері мен көйлектерін (қазақша және орысша пішілген) қолмен және тігін машинасында тігуге және жөндеуге, қазақтың күнделікті өмірінде жиі кездесетін жіп иіру, тоқу және басқа да қолөнер түрлеріне үйретті. Сондай-ақ, қыздарға шекпеннің әр түрлі сорттарын, қарапайым және өрнекті киіз бен киізден жасалған кілемшелерді, Бұхара немесе Түмен кілемдерін тоқу, мата және түрлі материалдарды бояу және басқа да әйелдер қолөнерін үйренуде арнайы дайындықты қажет ететін қолөнердің бірін үйрету жоспарланды. Мектепте ғылым да, шеберлік те практикалық жолмен жүрді, ал оқушы ұл-қыздар қажетті жұмыстарда қарапайым жұмысшылар ретінде жаттықты.
Оқу, жазу, арифметика және табиғат туралы қажетті ақпаратты беру тек қыс айларында ғана жүргізілді. Курстың көлемі, оқыту пәндерін уақыт пен бөлімдер бойынша бөлу, сонымен қатар мектептің ішкі өмірінің құрылымы Мемлекеттік мүлік министрінің Халыққа білім беру министрімен келісе отырып бекіткен арнайы нұсқаулықпен анықталды. Курсты сәтті аяқтаған тәрбиеленуші ұл-қыздарға теориялық және практикалық курс пәндері бойынша жетістіктері көрсетілген аттестаттар берілді. Сонымен қатар, мемлекет анықтаған мөлшерден оқушылар алғашқы керек-жарақтарын алу үшін әрқайсысы 25-тен 100 рубльге дейін, ал оқушы қыздар 10-нан 15 рубльге дейін және өздері үйренген шеберліктерін іске асыруға арналған станогы бар тігін машинасын алды. Курсты аяқтағаннан кейінгі алғашқы үш жыл ішінде мектептің барлық тәрбиеленушілері көрсетілген облыстық дачалардан үй салу үшін 100-ге дейін ағаш кесуге кесуге, аталған учаскеден жеке пайдалануға, өзі және отбасы өңдей алатын жерді алуға, сондай-ақ өздері өскен мектептен бір жылқы, сиыр, соқа, балта, ара және шалғы алуға құқылы болды. Мектептің барлық төлеушілері (болыс басқарушылары тұлғасындағы қоғамдар және міндетті емес пансионер ұл-қыздары бар қазақтар) құрметті қамқоршылардың құқықтарын пайдаланды. Училищенің пайдасына бір мезгілде 1 500 рубль немесе жыл сайын 300 рубль салған, сондай-ақ мектепте кемінде 3 пансионер ұл-қызы болған адамдар қазақ егіншілігі мен қолөнерінің жанашыры атағын алды. Бұл атаққа Мемлекеттік мүлік министрлігінің VIII сынып мундирін киюге құқық беретін диплом берілді.
Доброхотовтың жобасы, мәні бойынша, алдыңғы жобадан айтарлықтай ерекшеленбеді. Ол да мектептің мақсаттарын көпшіліктің жобасына ұқсас айқындады, бірақ оқу орнының ішкі құрылымына қатысты толығырақ мәлімет берді. Бұл оқыту көлемінде, сабақ санында, лауазымды адамдардың, педагогикалық кеңестің және басқалардың ресми құқықтары мен міндеттерінде көрініс тапты. Ауылшаруашылық жобасы бойынша мектеп Халық ағарту министрлігінің қарамағына қарасты кіші оқу орны болды. Ондағы оқу курсы 6 жылдық болды, және екі жылдық 3 бөлімнен тұрды. Алдыңғы жобадағыдай пәндер оқытылды, ал оқу жоспарының пәндерін оқыту көлемі бір кластық ауыл мектептеріне арналған оқу бағдарламасымен анықталды. Ауылшаруашылығы туралы, табиғат және оның құбылыстары туралы білім беруге келер болсақ, олар Халық ағарту министрлігі бекіткен мектеп басшысы жасаған бағдарламалар бойынша анықталды. Сыныптарда оқу жыл бойы: православтық және мұсылмандық мерекелерді қоспағанда, 15 қазаннан 15 наурызға дейін күніне 3 сағаттан, ал 15 наурыздан 15 қазанға дейін 2 сағаттан жүргізілді. Сабақтардың ұзақтығы бір сағаттан жоспарланды. Мектепке тек қана қазақтардың 12 жастан бастап ұл балалары және 10 жастан бастап қыз балалары қабылданды. Мектепке жыл бойына қабылдау жүргізілді. Мектепте оқитындардың толық саны 150 адамнан (алдыңғы жоба бойынша 63) анықталды: 100 ұл және 50 қыз. Мектеп жанында басқарушы, 1872 жылғы Жарғы бойынша уездік немесе қалалық мұғалім атағы бар адамдардан 3 тәрбиеші-мұғалім, қадағалаушы, 2 тәрбиеші-мұғалім (үшеуі де үй тәлімгері атағына ие болғандардан), фельдшер, мал дәрігері, эконом (қараушы), ісжүргізуші, шеберлер және шебер әйелдер болды. Штат бойынша мектепті ұстауға жыл сайын қазақтардан жиналатын 22 000 рубль жұмсалды. Мектеп курсына ән сабағы мен гимнастика да кірді. Доброхотов жобасының ерекшеліктері келесідей болды:
