Ресей империясының қоныс аудару саясатын зерттеу әсіресе қызықты және маңызды, өйткені қоныс аударушылар арасында империяның барлық дерлік ұлттарының өкілдері, әртүрлі тілдердің тасымалдаушылары, әртүрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің жалғастырушылары болған. Бұл жерге келгеннен кейін олар араласып кетті, бір кентте империяның түрлі түкпірінің жиырма-отыр губерниясының өкілдері тұрған жағдайлар да болған.
1908 жылдың соңында "Сибирские вопросы" журналының беттерінде Л.Чермактың «Землепользование в переселенческих поселках Степного края» атты мақаласы пайда болды. Онда автор бір жарым миллион халқы бар үш облыстың сегіз ауданының 208 қоныс аударушылар кентін қамтыған зерттеулерімен бөліскен. Qazaqstan Tarihy порталы осы материалмен танысып, Ресей империясының еуропалық бөлігінен Қазақстанға қоныс аударушылардың жер қатынастары қалай қалыптасқанын, атап айтқанда, олардың жерді пайдаланудың қауымдық және үй басылық нысанына қатынасы туралы баяндайды.
Ең алдымен, қоныс аудару саясатының қызып тұрған шағында «жерді иемдену» тіркесінің тек шартты мағынаға ие болғанын атап өткен жөн, өйткені заң бойынша, қоныс аударушылар орналасқан жер қазынаға тиесілі болды, ал қоныс аударушылар жаңа заң шығарылғанға дейін, оброк төлеуші ретінде тек оның мұрагер пайдаланушылары ғана болды. Демек, егер бұл үй басылық немесе қауымдық иелік ету туралы болса, онда оны жерді үй басылық немесе қауымдық пайдаланудың нақты формалары деп түсіну керек.
Сонымен, қоныс аудару учаскелерінде жерге жеке меншік құқығы болған жоқ, яғни жерді пайдалануға болады, бірақ оны кәдеге жаратуға болмайды (оны сатуға немесе басқа адамға сыйға беруге болмады). Қоныс аударушыларда бұндай құқық болған жоқ. Соған қарамастан, мемлекеттік қорды білдіретін бұл жерлерге малоросстар, литвалықтар және олардың Балтық және оңтүстік-батыс провинцияларының тумалары келіп нығыз орналасып жатты. Мұнда олар жерге толық иелік ете алмау құқығына көндігіп, қоныстанды, осы жерде өздеріне әл-ауқат құра алып жатса, онда олар жерге жеке меншік құқығы басым болған Отанына оралу туралы тіпті ойламады да.
Мұнда, мемлекеттік жер қоры аймағында жер қалай пайдаланылды? Жер ережелеріне қатысты жазбаларды қарап отырып, автор барлық елді-мекендер үшін алғашқы уақытта жерді (біз егістік жерлер мен шабындықтар туралы айтып отырмыз), әр иеленуші өз еркіне қарай қанша қажет деп тапса, сонша жерді жыртып, пайдаланды. Жерді пайдалану байқалған 160 елді мекеннің ішінде мұндай басып алу, еркін жер жырту 115 елді мекенде, яғни 72% - да байқалды, тек 45 елді мекенде ғана жерді бірден бөлуге кірісті. пайдалану әр иесі қай жерде және қанша қажет болса, соны көрді. Жерді еркін жырту кезінде әркім қай жерде және қанша қаласа, сонша жыртты, көп жағдайларда байлар жүз және одан да көп десятина жерді жыртқаны туралы жазбалар бар. Еркін жер жырту, жердің көптігінің көрсеткіші болғаны сөзсіз. Жерді еркін басып алу кезеңі ауыл құрылғаннан бастап 1-2 жылдан бастап, ондаған және одан да көп жылдарға дейін әр түрлі болды. Жерді басып алып қолдану тәжірибесін тоқтату үшін әдетте жердегі шектеулер түрткі болды, нәтижесінде дау-дамай мен қақтығыстар басталып, соңы төбелеспен аяқталатын.
«Кедейлер бөлісуге де келісер еді дейді Ақмола уезінің Новорыбинский кентінде, алайда байлар бермейді, жерді саудалайды; жерді жыртады да, сатады. Кентке халық жыл сайын келуде, жер бөлінбеген, қай жерге барып тұрғысы, сонда барып тұрады, ешкімнен сұрамай-ақ жерді жыртады...».
Осы уездің Никольский кентінің шаруалары былай деген:
«Надо делить, настолько надо, что ровно бесхозяйственное дело теперь. Из-за того, что земля не делена, кортомит иной землю, забирает у бедных сколько придется, а бедный сдает больше, чем следует. Всякой год суждение насчет переделу имеем... Поаркаемся, поаркаемся, да разойдемся. Вражда идет только. На 12 лет переделить бы надо, вроде как ревизия чтобы была. Побоялись, что тогда хуторами жить придется, и отказались».
Канкринский кентінде «барлық жерді дұрыс бөлуге және әркім басып алған егістік жерлерді тексеруге ең алдымен, байлар қарсы болған. «осы себептен де бізде дау-дамайлар тууда»,- деп кейіген жер бөлуді талап етушілер.
Осындай және көптеген басқа пікірлерде байлардың жерді тартып алуы туралы шағымдармен бірге жер қатынастарын реттеу қажеттілігі көрсетілген. Кейбір жерлерде жерді табиғи түрде бөлді, ал кейбір жерлерде дұрыс бөлуді күтіп, жан басына жер жырту нормасын және артық жыртылған жер үшін айыппұл белгіленді. Петропавл уезінің Григорьевский кентінде артық десятина үшін 2 рубльден, Раевка кентінде (сол жерде) - 5 рубльге дейін айыппұл салынды. Осыған байланысты байлар кедейлермен жалдау шартын жасауға мәжбүр болды.
Қазақ даласының салыстырмалы еркін жағдайына тап бола отырып, қоныс аударушы оны тез меңгеріп, жағдай талап ететіндей іс-әрекет жасады. Жерге жеке меншік құқығын ерекше берік сезінетін аймақтың тумалары өз пайдасын жіберіп алмады және "қоғамдық" жерді мүмкіндігінше жыртып тастады.
Қоныс аударушылар жерде тәртіп орнату мәселесін қалай шешті? Қоныс аударушылар жерді бөлуді талап етті, ал кейбір жерлерде олар табиғи бөлуді жүзеге асырды. Мысалы, Петропавл уезінің Явленный кентінде:
«1885 жылы, егудің бірінші жылы, шоқыларда әлі де қар жатты, әр жан басына 15 сажыннан (ұзындығы 50) бөлінді. Бөлінген жер көрсетілген 500 жанға жетті. Одан кейін 8 жыл тың жерді жыртты «әркім өздігінше, қанша керек болса, сонша». Жүз десятинаға дейін жерді жыртып тастаған байлар да болды. Содан кейін уезд бастығы төлемдерді жер жырту санына қарай бөлу туралы бұйрық берді. Әр түрлі жылдары жер жыртудың десятинасына төлем әртүрлі болды, 90 тиыннан 1 рубль 20 тиынға дейін. Бірақ бұл іске көмектеспеді, байлар жақсы жерлерді тартып алуларын жалғастыра берді және өзіндегі жер көлемін толығымен көрсетпеді де».
Петропавл уезінің Детровский кентінде шаруалар жер біркелкі емес болғандықтан «мәңгі бөлінуден» бас тартып, «ресейше» бөлуге шешім қабылдады:
«ресейше: 12 жылға, ал 12 жылдан кейін сол жан басына жеребе тастау және жолақтарды алмастыру. "Бірақ жаңа жандар үшін дегенмен келісім болмайды", десе де бұл туралы әлі әңгіме жоқ. Олар «12 жылдан кейін жаңа туған нәрестелер үшін қандай да бір кесудің бір түрі болады деп үміттенеді. Сол кезде бәлкім жаңа туғандар үшін де бөлерміз. Бөлер кезде, кеңесерміз».
Екі кентте де негізінен малоросстар қоныстанды. Семей уезінің Мало-Владимирский кентінде ұзақ әңгімелерден кейін барлық жерлерді бұрыннан тұратындар мен жаңа қоныстанушыларға бөлінбей, 10 жастан бастап, 12 жыл мерзімге жан басына бөлу туралы шешім қабылданды, бұл ретте әр 3 жыл сайын өлгендер мен кеткендерді алып тастау керек, ал 10 жасқа жеткен жас балаларға жер бөлініп берілетін болды. Кент халқының үштен бірі украиндықтар болды.
Әрине, ауыл тұрғындарының ұлты жерді бөлуге қандай-да бір көзқарасқа әсер етуі керек еді, және аралас халқы бар көптеген ауылдарда үй басылық немесе қауымдық меншіктің артықшылықтары туралы шексіз дау-дамай туындағаны таңқаларлық емес еді. Бұл мәселелердің пайда болуына, қоныс аударушыларға үнемі үй басылық иелікке көшуді ұсынған жергілікті бюрократия, қоныс аударушылар мен шаруа шенеуніктері де біраз сеп болды. Қоныс аударушылардың үй басылық иелік формасына қатынасы өте алуан түрлі болды. Кейбіреулер оған түсіністікпен қарап, оны жүзеге асыруға тырысты және жүзеге асырып та жатты. Басқалары, оған түсіністікпен қараса да, жергілікті жағдайларды оны жүзеге асыруға мүлдем жарамсыз деп тапты. Ал үшіншілері оған мүлдем қарсы болды.
Басқаларында үй басылық иелікке бөлінуге болмайды – «жер тым әркелкі» десті (Константиновка, Ақмола уезі, Петровское, Петропавл уезі, Рославка, Омбы уезі және басқалары).
Святодухов кентінде зерттеушінің жазуы бойынша:
В приговоре от 15 сентября 1900 года говорится, между прочим, что «на основании 51 статьи Положения о крест. и Высочайше утвержденных правил от 22 июля 1900 года о подворном и хуторском устройстве на переселенческих участках в Сибири и Степном генерал-губернаторе, единогласно постановили мы предоставленную вам землю, находящуюся в общинном нашем пользовании распределить на подворные участки». «Навсегда предлога не было», поясняют при этом крестьяне. «Писарь спрашивал: чи на 3 поля чи на все души вместе желаете получить землю? По хуторному не согласились. А подворно, это стало быть сусид около сусида; так мы и соглашались. А не то чтобы навечно, хоть бы и на 3 поля. Так мы и полагали, что через время которые души обмерли, будут снимать, а у кого прибавится, наложат на него».
