Шернияз Жарылғасұлы

Шернияз ақын қазіргі Ақтөбе облысының Ойыл ауданы аумағындағы Жарыпшыққан деген өзеннің бойында туған. Исатай – Махамбет көтерілісіне қатысып, көтеріліс басылған соң біраз уақыт қуғында жүрген. Хиуа хандығын барып паналаған. Баймағанбет Айшуақов сұлтан (Жәңгір ханның сенімді адамы болған) соңынан қалмаған соң, өз еркімен сұлтанға барып, кейінгі өмірін соның маңында өткізген. Бірақ көтеріліске қатысқан достарын ешуақытта ұмытпаған. Исатай мен Махамбетті мақтап өлеңдер шығарған. Оларды ылғи ел билеушілерге, әсіресе өзінің соңғы қожасы Баймағанбетке қарсы қойып өлеңдер айтқан.

Өлеңді ауызша, суырып салып шығарған Шернияз шығармаларының көбі сақталмаған. Ел аузында қалған азын-аулағы 1925 жылы Мәскеуде басылған. Шернияз шығармаларының бірқатар қолжазба нұсқалары Қазақ Ғылым академиясының ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында жинақталған. Шернияздың әдеби мұрасын зерттеп, әдебиет тарихына қосуда Х.Досмұхамедов пен Қ.Жұмалиевтің еңбектері зор.

Шернияздың Исатай, Махамбет пен Баймағанбетке арнап айтқан өлеңдері тұтастай бір сюжетке құрылған шығарма тәрізді. Қолжазба нұсқаларында әртүрлі айтылғанмен, олардың жалпы мазмұны бір. Ол Баймағанбетті іздеп келуден басталады. Күздің бір суық күнінде таңертең желі басында жүрген Баймағанбетке келіп сәлем берген Шернияз жалаңаяқ, табанынан суық өткен соң тымағын басып тұрыпты. “Тәйт, бас киімді аяққа баса ма екен, сен кімсің?”- депті оған Баймағанбет. Сонда Шернияз:

Бай-еке, Сіз бір аққан бұлағымыз,

Зарлаған біз бір жетім лағыңыз.

Лыпадан тал бойымда ешнәрсе жоқ,

Жалғыз-ақ жарты күйген тымағымыз.

Аяғым тоңғаннан соң басып тұрмын,

Үсіп кетіп барады құлағымыз, –

депті.

Екінші бір нұсқада:

Он мүшем аман болса, күн көремін,

Құлағым аяғымның садағасы, –

деген де жолдары бар.

Шернияз Баймағанбетке өзін:

Аржақта дүмбірлеген Арғынқазы,

Жайлаған Арғын-Найман, Өтенсазы ...

Бай-еке, танымасаң, танытайын,

Мен едім Исатайдың Шерниязы, –

деп таныстырады.

Баймағанбет Шерниязды үйіне алып кіреді. Сұлтанның алты қызы бар екен. Солардың тұрып жатқанын көреді, мадақтап өлең айтады.

Орынбор – Сіз салдырған қалалары,

Ақылға бәрі бірдей даналары.

Өңшең абзал баланы таба берген

Бұлардың қандай екен аналары.

Ұжмақтың хор қызындай тегіс туған

Ай, алла-ай, қандай мінсіз балалары,

дейді.

“Мақтау өлеңді әркім-ақ айтады. Сен шын ақын болсаң, менің қыздарымды жамандашы” – депті Баймағанбет.

Сонда Шернияз:

Бай-еке, Сіздің қызда жаман бар ма?

Жамандар біз байғұста заман бар ма?

Шот желке, шолақ айдар, күң дер едім

Бармайды аузым шіркін жамандарға.

Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ,

Қойған соң құдай ханша амал бар ма? –

деген.

Баймағанбет  мәз болып күледі. Осы кезде әйелі шығып амандасады. Шернияз оны да мақтай жөнеледі. Баймағанбет тоқтатып, әйелін жамандатады.

Шіркіннің сөйлер сөзге тасуын-ай,

Аруағы алдиярдың басуын-ай!

Ханымның мұрны кейкі, бойы аласа,

Келбеті мегежіннің қашырындай.

Көк иттей күшіктеген құнжың қағып,

Жататын шығар тыр-тыр қасынып-ай,

Тұрпаты ит-шошқадан былай емес,

Байеке, көргенімді жасырдым ба-ай?

Баймағанбет енді өзін жамандауды сұрайды. Тәуелді болып, іздеп келіп отырған сұлтанды жамандауға батылы жетпеген Шернияз оны мақтай жөнеледі.

Арғы атаң ту ұстаған Арыстанбек,

Туған жоқ о да сендей данышпан боп.

Тақсыр-ау, сізді қалай жамандаймын,

Мен түгіл, құдай жаман жаратқан жоқ.

Жақсы айтсам, тақсыр төрем, мақтанарсың,

Жабырқап жаман айтсам, жасқанарсың ...

Шыдамай Шерің қозғап, шынын көйтсе,

Қылышпен алтын сапты басты аларсың, –

деп ақын бір жағы мақтаған болып, екінші жағынан жамандауға қорқып отырғанын да сездіріп қояды. “Жаманда, басыңды алмаймын” дейді Баймағанбет.

Аржақта Арғынқазы дүмбірлеген,

Байеке, елің бар ма бүлдірмеген?

Төре кетіп, төбеде төбет қалып,

Туып тұр ел басына бұл күн деген.

Кешегі Исатайдай есіл ерді

Орысқа ұстап бердің тіл білмеген.

Қазақтың қара жұртын быт-шыт қылған,

Төре емессің, төбетсің дым білмеген ...

Па, шіркін Исатайдай сабаз тумас!

Қас итсің, қасыңа да адам жуымас!

Ел ұстап, жұрт билейтін қылығың жоқ,

Хан емес, хас қатынсың мұндар қу бас, –

дейді Шернияз. Баймағанбет сұлтан ащы сөзге шыдай алмай, қылышын суырып, тұра ұмтылады. Шернияз хан қолындағы қылышқа қарап тұрып:

Қолында ханзаданың қасқа қылыш.

Түсесің қаһарлансаң тасқа, қылыш.

Сабының хан ұстаған тұтамы алтын,

Жарқылдап хан ойланбай аспа, қылыш! –

деп тоқтатады да, сұлтанды мақтау сөздермен қайта жібітеді. Атасы Абылайды еске алып, сұлтанның өзін көтермелейді. Баймағанбет біртіндеп басылады. Бірақ Шерниязды қумай, қасында қалдырады.

Ол заманда (хандық билік тұсында) ел билеушілердің халыққа сөзі өтімді шешен, ақын адамды қасына ұстау салты болған. Солар арқылы билеушілер сөзін елге жеткізіп, оларды үгіт-насихат жұмыстарына пайдаланған. Абылайдың қасында Бұқар, Кенесарының қасында Нысанбай, Жәңгірдің маңында Байтоқ, Жанұзақ деген ақындардың болғаны тарихтан мәлім. Баймағанбет те Шернияздан басқа Жылқышы, Марабай сияқты ақындарды ұстаған. Осы мақсатпен Баймағанбет тілі қанша ащы болса да, дұшпаны Исатайды қанша мақтаса да, кешірім жасап, Шерниязды қасында қалдырған.

Бірде Баймағанбет “Сен Исатайды көп айтасын, мақтайсың. Оның несі артық еді” деп сұрапты. Шернияздың “Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас”, “Сағынам, ауызға алсам, Исатайды”, “Исатай – ел еркесі, ел серкесі” деген өлеңдері осылай туған. Олардың ішінде мынандай жолдар бар.

Сағынам, ауызға алсам, Исатайды!

Ер тумас ел бағына ондай жайлы.

Қарадан халқы сүйіп “ханым” деген,

Жігіт ед төрт тұрманы түгел сайлы.

...Ер тумас ел бағына Исатайдай,

Мінезі толқушы еді толған айдай,

Тарлан боз, торғыл ала жылқы біткен

Бай еді, құтым еді, уа, дариға-ай!

...Исатай ел еркесі, ел серкесі

Бір мен емес, Алашқа жайлы еді.

Елге алғау, маған да алғау ер Исатай,

Айрылып Шерің содан қайғылы еді.

“Егер Исатай өлмей, аман-сау қайтып келсе, қалай қарсы алар едің?” – депті Баймағанбет. Сонда Шернияз:

Бармысың жауға түскен алтыным-ай!

Самалым, саз қонысым, салқыным-ай,

Кәпірдің қоржынына  түсіп едің,

Шықтың ба аман-есен, жарқыным-ай?

Ақ алмас, алтын сапты қылышым-ай,

Құртып ең алты алаштың тынысын-ай,

Жатпапты асыл пышақ қап түбінде,

Шықтың ба қабын жарып, ырысым-ай!... –

деп, құшақтар едім, – депті.

Бұл өлеңдерде Исатайды “Хан” деп мадақтап, оның байлығын санап айту сарыны бары байқалады. “Хан” деген ол заманда “ел басшысы” деген ұғымның орнына жүрген. “Бай, мырза” деп елге пайдалы адамдарды айтқан. Бәрі де өз заманының ұғым-түсінігінен туған. Әйтпесе, Исатай хан да, бай да болмаған.

Шернияздың Баймағанбет сұлтанға келуі жайлы бұл өлеңдер – ақын мұрасының негізгі бөлігі. Олардан басқа Шернияздың Махамбетпен өлең түрінде тілдесуі, қоналқаға келген үйге өзін таныстыруы, өмір туралы бір толғауы мен термесі, Медебай ақынмен айтысы, жастық туралы өлеңі, т.б. сақталған.

Махамбетпен бір кездесуінде Шернияз:

Көлдеуде көкала үйрек жергілікті,

Молдалар шариғаттан сөз біліпті.

Жолдасы Ер Исатай – Ер Махамбет,

Сөз бар ма бізге айтқандай ескілікті, –

деп сұрапты. Махамбет оған өз басының күйін жұмбақтап айтып жауап берген. Кейін қасындағы жолдасы Махамбет сөзінің шешуін сұрағанда, ақын “өзім де толық түсінгем жоқ, сірә, өз басының күйін жұмбақтап айтқан болар” деп шешіліп жауап бермеген.

Бірде қоналқаға келген ауылдың жігіті Шерниязды аттан түсірмей, кім екенін сұрағыштап ұзақ ұстап қалыпты. Сонда Шернияз:

Руымды сұрасаң,

Жеті рудың ағасы,

Ақкетенің баласы.

Жаз жайлауын сұрасаң,

Тайсойған – Бүйрек арасы.

Қыс қыстауын сұрасаң,

Ара қонып келеді

Жүк салған жолмен қалашы.

Өзімнің атым – Шернияз

Жарылғас бидің баласы.

Тап осылай деп айтпасам,

Қондырмаймын деп тұрсың ғой шамасы, –

депті.

Ақынның термесі мен толғауы өзі көрген өмір сыры мен оның өткінші сыпаты жайлы ойларға толы.

Болжалды күн болған соң,

Дүниеде кім қалған?

Батыр өткен шабынған,

Жүйрік өткен шабылған,

Кербез өткен тағынған.

Сұлу өткен жағынған.

Не жайсаңдар өтпеген,

Озаған жүйрік табынан.

Шернияз өлеңдерінде сөз тауып айтатын тапқырлық, шешендік, бейнелілік, “бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ” деп ұғынатын өткірлік мол байқалады. Бұл сыпаттар жоғарыда айтылған Баймағанбетпен кездесулерінде ерекше танылады. “Хан қолында ұстаған қасқа қылыш” – Баймағанбеттің өзіне сөз арнаудың реті жоқтығын түсінген ақынның өлімнен құтылу үшін асығыста тауып айтқан өлеңі. Бірде сұлтан асығыс шақыртып, есіктен кіре берген Шернияздың басындағы жапатай бөркі маңдайшаға тиіп, ұшып кетіпті. Сұлтан “ойланбастан осыны өлең қылшы” депті. Сонда Шернияз:

Басымнан түсіп кетті жап бергенім,

Құдай-ау, осы ма еді көп көргенің.

Өсірген сылап-сипап он саусағым,

Кәнеки, тап бергенде, ап бергенің.

Қызыл тіл барың болса, енді сөйле,

Таппасаң, қапияда босқа өлгенің.

Ұлына екі атаның бермей тілек,

Кім еді сонша көпте жек көргенің, –

депті.

Сөзді тауып, орынды қолдану оның мерейін Медебаймен айтыста да үстем еткен. Ханмен бір дастарханда отырған Шерниязға тиісіп, Медебай:

Ханыммен бірге отырып тамақ жейтін,

Отырған құжырайып бұл қай неме? –

деген. Осындағы “неме” деген сөзді ұстап алып, оның қазақ тіліндегі бұрма мағынасын пайдаланып, ақын Медебайды жеңіп кеткен.

Осы ма Медебайың хан мақтаған,

Қолында домбырасы бармақтаған,

Хан алдында “немесін” салмақтаған,

Көргенсіз неткен есер қалжақтаған.

Шернияздың тіліндегі юмор, сатира, астарлап айту, мақтап отырғансып, жамандау, т.б. әдіс-амалдар жоғарыда келтірілген үзінділерден айқын байқалады.

Бұл айтылғандар Шернияздың өз заманының елеулі ақындарының бірі болғанын көрсетеді. Кедей ақынның шарулардың хан билігіне қарсы күресіне қатысуы, Исатаймен, Махамбетпен достығы, Баймағанбет маңында жүргенде де сол достыққа адал болып қалуы оның бұқарашылдық, халықтық көзқарасын танытады. 

Автор: Серік Қирабаев