Түсіп Күзембаев - Қарағанды көмір бассейнінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан даңқты кенші, Социалистік Еңбек Ері. 1890 жылы 3 шілде күні бұрынғы Қарқаралы уезінде дүниеге келген.
Орталық Қазақстан өңірі – Қазақстанның басты өнеркәсіптік аймақтарының бірі. Әсіресе Қарағанды облысы көмір өндіру ісі бойынша еліміздегі жетекші орынға ие. Қарағанды көмір бассейні ХІХ ғасырдың орта шенінде ашылып, ХХ ғасырда көмір өңдіру бойынша советтер одағында рекордтық көрсеткішке жетті. Бұл өңірдегі көмір өндіру ісінің дамуы Қазақстан экономикасының индустриялық әлеуетін арттырып, металлургия, энергетика сияқты салалардың ілгерілеуіне негіз қалады.
Қарағанды көмірі – елімізді ғана емес, өткен ғасырларда советтер одағын қара алтынмен қамтамасыз етті. Ел экспортының қайнар көзі де осы байлығымыз дейтініміз сондықтан. Ал осы көмір өндірісінің басы-қасында жүрген шахтерлердің еңбегі ұшан-теңіз. Кеншілердің ауыр еңбегі талай қиындықты жеңіп, өмір мен өлім арасында жүздеген метр тереңдікке түсіп, осы байлықты игереді. Шахта ішіндегі апаттан қаншама өмір қиылды, қаншама отбасының көз жасы қара жерге төгілді. Қарағандылықтардың тыныс-тіршілігінің бір бөлігіне айналған қара алтын жылдар көлемінде өз шежіресін де қалыптастыра алды.
Қарағанды көмірін өңдіруде даңқты кеншілер шықты. Тіпті өткен ғасырда Социалистік Еңбек Ері атағын алған Түсіп Күзембаев, Жақсейіт Абдрахманов, Сәкен Шоманов, Жақсейіт Абдрахманов, Бәшір Нұрмағанбетов, Мұстафа Айтқұлов, Петр Филимонович Акулов, Дмитрий Иванович Обухов, Г. Хайруллин сынды даңқты кеншілер болды. Солардың қатарында – даңқты кенші Түсіп Күзембаевтың есімі Арқа халқы үшін жақсы таныс. Қарағанды облысының тарихында есімі алтын әріппен жазылған еңбек озатының өмірбаяны, жетістіктері мен мұрасы туралы толығырақ осы мақаладан оқи аласыз.
Түсіп Күзембаев - Қарағанды көмір бассейнінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан көрнекті кенші, Социалистік Еңбек Ері. 1890 жылы 3 шілде күні бұрынғы Қарқаралы уезінде дүниеге келген. 1958 жылы 30 желтоқсанда Қарағанды қаласында дүниеден қайтты. Ол Қарағанды өңірінде көмір өндіруде рекорд орнатқан саңлақ шахтер, Қазақ КСР-інің (сол кездегі Кеңес Одағының) экономикалық әлеуетін арттыруға атсалысқан ұлт мақтанышы. Оның қажырлы еңбегі мен ұйымдастырушылық қабілеті Қазақстанның көмір өнеркәсібінің тарихында ерекше орын алады.
Назар аударатын жайт: Түсіп Күзембаев туралы нақты туған күні мен өсіп-өнген ортасын сипаттайтын мұрағаттық деректер аз кездеседі. Жергілікті өлкетанушы еңбектерінде туған жылы ретінде 1900-1910 жылдар көрсетіліп жазылып жүр. Біз қазақша уикипедия дерегіне сүйеніп, өмірбаянын беруге тырыстық. Сондықтан бұл мәліметтер қосымша зерттеу мен анықтауды қажет етеді.
Еңбек жолының бастауы
Түсіп Күзембаев заманның қиын да күрделі кезеңіне қарамастан, ол ерте жасынан еңбекке араласқан. Жергілікті шаруашылықта жұмыс істеп жүріп, кейіннен жаңа ашылып жатқан шахталардың бірінде кенші мамандығын игереді. 1908 жылы Түсіп Күзембаев Қарағандыдағы «Джимми» шахтасында шанашы және тіреуші болып жұмыс істей бастады. Еңбек жолының алғашқы кезеңінде-ақ ол өз ісіне деген адалдығы мен жауапкершілігі арқылы ерекшеленді. 1910 жылы Қарағанды көмір кенішіндегі ереуілге қатысып, жұмысшылардың құқықтарын қорғауда белсенділік танытты.
Стаханов қозғалысына қосқан үлесі
1935 жылы КСРО-да кең қанат жайған стахановтық қозғалыс көмір өнеркәсібінің белсенді дамуына ерекше серпін берді. Шахтер Алексей Стахановтың рекордтық көмір өндіру көрсеткіші көпшілікке үлгі болып, «стахановшылар» деген ұғым пайда болды. Ұжымдық еңбектің тиімділігін көрсетіп, құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану мен еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыруға ден қойды.
Түсіп Күзембаев осы қозғалысқа үн қосып, өзінің бригадасымен бірге тың бастамаларды қолға алды. 1933–1937 жылдары Түсіп Күзембаев забойшылар бригадирі ретінде қызмет атқарды. Ол алғашқы стахановшылардың бірі болып, Қарағанды бассейнінде стахановшылар қозғалысын ұйымдастырушылардың қатарында болды. 1935 жылдың 26 қыркүйегінде оның басшылығындағы алты адамнан тұратын бригада әр забойшыға тәуліктік норма бойынша 11 вагон-арбаның орнына 220 вагон-арба көмір өндіріп, республика рекордын орнатты. Бұл жетістік сол кезеңдегі көмір өндіру саласындағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды.
Басшылық қызметтері және марапаттары
1937–1942 жылдары Түсіп Күзембаев «Қарағандыкөмір» комбинатындағы №1 көмір шахтасының және «Сталинкөмір» тресінің 44-45 шахталарының бастығы болып қызмет етті. Оның жанқиярлық еңбегі мен ұйымдастырушылық қабілеті нәтижесінде көмір өндіруде, жаңа шахталарды салуда және еңбектің озық әдістерін игеруде үздік табыстарға жетті. 1948 жылы оған Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
Сондай-ақ, ол үш мәрте Ленин орденімен, екі мәрте Еңбек Қызыл Ту және «Құрмет Белгісі» ордендерімен марапатталды. Бұл атақ, әсіресе, экономика мен мәдениетті дамытуда үлкен табысқа жеткен азаматтарға берілген.
Қоғамдық-саяси қызметі
Түсіп Күзембаев БК(б)П 18-съезінің, Қазақстан Компартиясының 1–4-съездерінің делегаты болып, 1937–1940 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі ретінде қызмет етті. Сонымен қатар, ол 1-сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Бұл қызметтерінде ол жұмысшылардың мүддесін қорғап, өндіріс саласындағы мәселелерді шешуге белсенді атсалысты.
Қарағанды көмір бассейні
Кеңестік кезеңде Қарағанды облысы көмір өндіру бойынша еліміздегі (сол кездегі КСРО) ірі орталықтардың бірі болды. Өңірде өнеркәсіп қарқынды дамып, шахта саны көбейді. Осы өндірістік өрлеуге атсалысқандардың бірі – Түсіп Күзембаев. Шахтаға кірген алғашқы жылдары Түсіп Күзембаев ауыр еңбек жағдайларына қарамастан, өз ісіне жауапкершілікпен қарап, өзгелерге үлгі болды. Шахта ішіндегі жұмысты ұйымдастыру, көмір қабатын тиімді қазу, қауіпсіздік шараларын сақтау сияқты өндірістің маңызды тұстарына ерекше көңіл бөлді. Түсіп Күзембаев бригадасымен көмір өндіру жоспарын жиі артығымен орындап отырған. Оның бастамалары мен жұмыс тәсілдері сол уақытта кең тараған стахановтық әдіске сай келді. Бұл әдіс еңбек өнімділігін еселеп арттырып, жұмыс барысында уақыт пен материалдық ресурсты ұтымды пайдалануға негізделген еді.
Қарағанды облысында шахтерлердің еңбегі мен олардың жетістіктеріне арналған мұражай экспозициялары бар. Мұнда Түсіп Күзембаев секілді ардагер кеншілер туралы да мәліметтер сақталуы мүмкін. Көмір өнеркәсібінің дамуын баяндайтын деректі фильмдер мен кітаптарда, архив деректерінде Түсіп Күзембаевтың рекордтық көрсеткіштері жайлы естеліктер кездеседі. Түсіп Күзембаевтың есімі Қарағанды қаласында мәңгілікке сақталуда. Оның құрметіне қалада шахта мен көше аталған, сондай-ақ, шахта алдында бюсті орнатылған. Шахтерлер арасында арнайы жүлде тағайындалып, оның есімі ұрпақтар жадында сақталуда. Бұл құрметтер оның Қазақстанның көмір өнеркәсібіне қосқан зор үлесінің айқын көрінісі болып табылады. Түсіп Күзембаевтың өмірі мен еңбегі — қажырлы еңбек пен адалдықтың үлгісі. Оның өнегесі қазіргі және болашақ ұрпақ үшін маңызды сабақ болып қала бермек.
Түсіп (Тусуп) Күзембаев – кеншілік саланың жасампаздығын дәлелдеген, қарапайым халықтың өкілі ретінде рекордтық жетістіктерге жетіп, ұлттық мақтанышқа айналған азамат. Оның есімі Қарағанды көмірінің тарихында алтын әріппен жазылған, ал еселі еңбегі – болашақ ұрпаққа өнеге боларлық үлгі.
«Социалистік Еңбек Ері» атанған кеншілер
Кеңес Одағы тұсында ерекше еңбегімен көзге түскен жұмысшыларға, колхозшыларға және басқа да мамандарға «Социалистік Еңбек Ері» атағы берілетін. Бұл – Социалистік Еңбек Ері алтын жұлдызы мен Ленин орденін қоса қамтитын, бейбіт кезеңдегі ең жоғары мемлекеттік марапат еді. Қарағанды көмірін өндірген шахталарда еңбек еткен бірқатар кеншілер осындай жоғары атаққа ие болды. Солардың ішінен тарихта есімі жиі аталып келе жатқан бірнеше тұлғаны ерекше атап өтуге болады:
Әрине, Социалистік Еңбек Ері атағын алған кеншілер саны бұлармен шектелмейді. Қарағанды бассейнінде бірнеше ондаған кенші жоғары марапатқа ие болған. Олардың қатарында түрлі ұлт өкілдері – қазақтар, орыстар, украиндар, т.б. бар. Бұл – көпұлтты өңірдегі еңбек адамдарының ортақ күш-жігерінің көрсеткіші.
Түсіп Күзембаев (1908–1958) - Қарағанды шахталарының қалыптасу кезеңінде еңбек еткен көрнекті кенші. Ерен еңбегі мен жоғары өндірушілік көрсеткіштері үшін «Социалистік Еңбек Ері» атағын алды. Көмір өндірісін ұтымды ұйымдастыру, жаңа әдістерді енгізу істерімен есте қалған.
Жансейіт Абдрахманов (1900—1974) — "Қарағандышахтақұрудың" Костенко атындағы шахтаның тіреушісі, Социалистік Еңбек Ері. Костенко атындағы шахта салынып бітпесе де, 1942 жылдан бастап қолданысқа беріледі. Мемлекет қарағандылық көмірге зәру болады. Соғыс жылдарында Жансейіт Қарағанды көмір бассейндегі үздік тіреуші аталады. Жұмыс нәтижесін жақсарту үшін бірқатар әдіс-тәсілдер мен дағдыларды ойлап табады. Ай сайын шахтағы ұңғымалар бойынша жоспарды орындап, тіпті кейде асырып отырды. Сәйкесінше, көмір өндіру де көбейеді. Жоғары көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін Жансейіт Әбдрахманов "Еңбектегі жетістігі" үшін медалімен, Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің және КСРО Көмір өнеркәсібі министрлігінің грамотасымен марапатталады.
Михаил Степанович Кисель - Қарағанды көмір бассейнінде ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, өндірістік көрсеткіштерді еселеу арқылы танылған кенші. Көмір қазудағы озат тәжірибесі, еңбектегі табыстары үшін Социалистік Еңбек Ері алтын жұлдызымен марапатталған.
Александр Дубовский - Көмір өндірудегі жоғарғы жоспарларды орындап, шахтадағы техникалық жаңалықтарды енгізуде бастамашыл болған кеншілердің бірі. Еңбек өнімділігі мен жұмысшылардың қауіпсіздігіне көп көңіл бөлгені үшін жоғары атаққа ие болған.
Николай Кузнецов - Өндірістік норманы бірнеше есеге асыра орындаған рекордшылар қатарында аты аталған. Ұжымды ұйымдастырудағы жетекшілігі мен еңбектегі ерлігі үшін Социалистік Еңбек Ері атағын алған.
Александр Курин - Куриндер әулетінің алғашқы кеншісі. Ол көмір разрезі құрылысының бастауында тұрды. 40 жылдан астам экскаватор машинисі болып жұмыс істеді. «Шахтер Даңқы» Құрмет белгісінің үш дәрежесін иеленген. Оның жұбайы Александра өмірінің 18 жылын өндіріске арнаған, «Еңбек ардагері» медалімен марапатталған. Ұлы Игорь Курин әкесінің ізін басты. Ол 21 жыл экскаватор машинисі болып жұмыс істейді. III дәрежелі «Шахтер даңқы» белгісінің кавалері, «Көмір өнеркәсібінің құрметті қызметкері» атағына ие болды. Жұбайы Наталья - сынама алғыш техникасының машинисі, III дәрежелі «Еңбек даңқы» белгісімен марапатталған.
Қыран Алтай
