Кейінгі уақытта кино айналасында дау көбейіп кетті. Кино заңына қатысты өзгерістер енгізілуі керек деген де пкірлер айтылып жүр. Мәденеит министрлігі мәдени саясаттың тұжырымдамасанда кино заңына өзгерістер енгізілетінін хабарлады. Екінші рет өткізіліп жатқан ұлттық құрылтайда да президен Қасым-Жомарт Тоқаев бұл мәселеге тоқталып өтті. Осы орайда белгілі продюсер Серік Әбішевпен сұхбаттастық.
– Мәдениет және спорт министрі Асхат Оралов мәдени саясаттың тұжырымдамасында Қазақфильмге де тоқталды. Қазақфильм дамитынын айта келіп: "фильм түсіру үшін шетелдік ірі компаниялар тартылады" деп айтты. Осы киностудияның вице-президенті ретінде алда қандай жоспарлар бар екенін айтсаңыз?
– Алдыңғы жылдан бері министрлікпен бірге осы идея төңірегінде жұмыс істеп келеміз. Биылдан бастап кино комиссия құру жайында қаулы шықты. Ол Ұлттық киноны қолдау орталығына тапсырылды. Кино комиссияның міндеті шетелден келіп кино түсіретіндерге қолайлы жағдай жасау. Негізі бұл әдіс шетелде бар. Енді биылдан бастап бізде де құрылды. Соны қалай жүзеге асыру мәселелесі талқыланып жатыр. Кино комиссия болғаннан кейін, шетел компанияларын бізге тарту жұмысы жолға қойылады. Енді шетелдік компаниялар бізе не үшін келеді, көрші елдерге барып түсіргеннен гөрі бізге келіп кино түсірсе не ұтады? Осы мәселелер төңірегінде жаңа айтып отырған кино комиссия жұмыс істейді. Мысалы, шетелдік комиссияларда «ребейд» деген нәрсе бар. Егер кино компания бір елде фильм түсірсе жаратылған ақшаның бір бөлігін мемлекет қайтарып береді. Қазақстанда кино заңында 2019 жылы жазылған. Бірақ онымен айналасатын құзырлы мекеме болмағасын қаржыны қалай беру керек жолы көрсетілмеген. Тек қағаз жүзінде ғана бар. Бұл мәселе айналасында сұрақ көп. Осыған дейін елімізде шетелдің екі жобасы түсірілді. Француздар сериалының біраз бөлігін Алматы облысында таспалады. Данияр Алшынов деген актеріміз басты рөлдің бірін ойнады. Бізде жекеменшік компания бар. Продакшн ретінде барлық жағдайды жасауға француздар солармен байланыс орнатқан. Ол (осы жерге атын жазып жіберсеңіз) жарнама, клиптерді шетелдің компанияларымен бірлесіп түсіріп жүрген біздегі мықты компаниялардың бірі. 2019-дағы заңды негізге ала отырып, олар елімізде ребейт бар екенін алға тартып, «сол үшін жұмсалған ақшаның 30 пайызын қайтарып алуларыңызға болады» деп француздарға айтқан. Француздар оған сеніп, қуанып қалған. Ал құжаттарды өткізген кезде біздегі ребейт жұмыс істемейтіні белгілі болады. Біздегі заң бойынша шетелдің компаниясы келерден бір жыл бұрын, «біз сіздердің елдеріңізде осындай қаржыға фильм түсірейін деп жатырмыз, ребейттің ақшасын келер жылғы бюджеттен қарастырыңыздар» деп алдын ала құжат өткізу керек екен. Қысқаша айтқанда, сондай машақатты жұмыс. Одан да Өзбекстанға барып, түсірген оңай. Себібі көрші елдерде фильм түсіру оңай. Енді кино комиссия құрылса, соларды жеңілдетеді деген сенім бар. Сол кезде шетелдің киногерлерінде біздің елде фильм түсіруге қызығушылығы артады.
– Бұрынғы қазақфильмнің туындылары ел есінде қалды, қазіргі Қазақфильмге не жетіспейді?
– Бұған келісуге де келіспеуге де болады. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан бері қарай біраз туындылар түсірілді. Олар ішінде халық сүйсініп көретіндері де бар. Кеңес Одағы кезінде түсіріліп, осы уақытқа жетпеген кино картиналар да жетерлік. Ондай әркезде болады. Бұл жерде шығармашылық процесс бар. Бір режиссердің бірінші фильмін бәрі біліп жатса, екіншісін ешкім көрмеген болуы мүмкін. Әрине тарихқа көз жүгіртсек, ол кезде Қазақфильмде жұмыс істеген адамдар атағы жер жаратын. Ол адамдар тек кинода емес өнерге еңбегі сіңген, қоғамға белгілі адамдар болатын. Мысалы, қазір әдебиеттің танымалдылығы төмендеген сияқты. Жазушылар Одағында жазып келе жатқан, бірақ ешкім білмейтін қаламгерлер болуы мүмкін. Кейінгі 20 жылда жазылған сценарилерге қарасаң аты белгілі жазушылардың туындылары емес. Көбіне режиссерлер өзі жазып жатады. 90 жылдарда Смағұл Елубай, Олжас Сүлейменовтардың шығармашылының ізімен кинолар түсірілді. Дулат Исабековтың сценарилері бар. Сол кезде басшылықта отырған Камал Смайыловтар үлкен жобаларды жүзеге асырды. Сол кезде киностудияға үлкен жауапкершілік артатын. Қазір Мәдениет минстрлігіне мемлекет «екінші сортты» минстрлік ретінде қарайтын сияқты. Кеңес Одағында бұл министрлікке басқаша көзқарас бар болатын. 90 жылдардың басында жаңа толқын пайда болды. Соның арқасында қаншама жақсы фильмдер түсірілді.
– Енді Канн кино фестиваліне оралсақ. Кейінгі 3 жылда 2 рет әйел режиссер Алтын бұтақты иеленді. Гендерлік саясат, феминистік көзқарасты сақтау деген шын мықтыны анықтауға кедергі келтірмей ме?
– Егер кейінгі жылдарды қарасақ әлемдік трендтердің соңынан күрт өзгерістер болып жатыр. Әйел адам бірінші орынға шықты. Бұл өтпелі кезең шығар. Бірақ бұл дұрыс кезең. Бізде де бірнеше әйел режиссерлер бар. Операторлар да шығып жатыр. Болашақ ұрпаққа солай тәрбие беруіміз керек. Біз өскенде еркекті басшы деп түсіндік. Теңдік деп жатырмыз ғой. Ендеше ешқандай тізеге басу, басымдық болмауы керек. Кино ма басқа жұмысқа болашақ ұрпақ әйел де кез келген істі істей алатынын түсінуі керек. Яғни өнер де жынысқа қарамайды. Сол түсінік қалыптасқаннан кейін ғана әділеттілік болады. Әйел адамға кинода басымдық берді дегенге келісе алмаймын, бірақ қазір өтпелі кезеңде мүмкін сәл көңіл бөліп жатқан шығар, ол уақытша ғана. Өкінішке қарай кейінгі жылдары «Алтын бұтақты» алған әйел режиссерлердің туындысын көрген жоқпын. Өзімізді алайықшы, мысалы, бізде саусақпен санарлық 5-6 әйел режиссер бар. Ал ерлер 50 шақты. Бірақ сол 5-6 режиссер қыздарымыз байқауларға қатысып, орын алып келіп жатыр. Бәрі жүлдесіз қайтпайды. Ал ерлердің ішінен де сол бес-алтауы ғана жүлде алады. Енді бұл жерден шығатын қорытынды әйелдердің бесеуі режиссер болып, барлығы биіктерден көріне алды. Ал ерлерден 50 режиссердің ішінен бесеуі ғана атын шығарды. Демек қалған 45 режиссер бұл еркектердің жұмысы дегеннің арқасында ғана жүр. Ал әйел режиссердің бесеуі ондай емес, ішіне сыймай бара жатқасын ғана режиссер болған. Әрине, жүлде алып, өзін көрсете алған 5 ер режиссер де сондай. Олар кино түсірмесе өмір сүре алмайтындар. Ал қалған 45-і «осы сала маған ұнайтын сияқты, түсіріп көрейін, мүмкін режиссер боп кетермін» деп кино саласына келетіндер. Әйелдерде ондай мүмкіндік жоқ. Кино саласына барайын десе, бұл әйелдердің жұмысы емес деп бетін қайтарып тастайды. Актрисаға бар дейді. Солай басқа салаға кетіп жатады. Болашақта техникалық мамандық әйелге лайықты емес деген күрт өзгереді. Себебі техника дамып, қара күшті қажет етпей бара жатыр. Кинода мысалы, жасанды инттелект сенің орныңа жұмыс істейді.
– Канн фестиваліне өткен оператор Айгүл Нұрболтова павилонды сынап жазды. Нақты осы фестивальге өтіп тұрған жастарды апармады, қаржылық қолдау білдірмеді деген сияқты «өкпе-ренішін айтты. «Біздің фильмдер өтті, бірақ Асанәлі Әшімов, Димаш Құдайбергенді» апарды, этно кештер жасады. Ал біздің фильм өтті жолымызды да төлеп бермеді» деді.
– Канн кинофестивалінде қазақ павилонының тұруы оның мақсатында байланысты. Жалпы қазақ өнерін дәріптеу мақсатында музыкада танымал Димашты, кинода Асанәліні Әшімовты апаруы мүмкін. Оның барлығы ұйымдастырып жатқан басшының көзқарасында шешілетін мәселелер. Оны дұрыс емес деп айтуға болмайды, олардың таңдауы сол.
Мен Айгүлдің де сөзімен келісем. Павилонда бір қор болуы керек. Осындай жағдайда ақша бөлетін. Мамырда өтетін фестивальге кім өтетінін сәуірде айтады. 1 ай ішінде ештеңеге үлгермейсің. Айгүл Нұрболатпен сондай жағдай болған. Оның өтетінін ешкім бідмеген. Егер Айгүл баратынын біліп жылдың басында айтса, жоспарға кіретін. Оларға барлық билетті алып, апаратын адамдардың тізімін жасап қойғасын өзгерту қиын. Мемлекеттің механимі деген сол, тез арада шешілмейді. Басшылыққа да «Қазақстанның Каннға өткен операторын апардық» деп есеп бергені өздеріне пайдалы болатын еді. Бұл жерде басты мәселе қағазбастылық. Біз фильм түсірген кезде де киноны емес, оның есебін ойлап жүреміз. Бұл басты кемшіліктің бірі.
Біріншіден, Айгүлдің фильмі Каннға Қазақстанның атынан шықпады. Мұны да ескеру қажет. Егер Қазақстан атынан шыққан фильм болса, Айгүл Нұрболатқа оның Францияға баруы үшін қосымша қаражат бөлінетін еді. Енді Айгүл Нұрболатты жіберетін болса, болашақта басшылық есеп кезінде, оны неге жібергенін сұрайтын еді. Себебі ол шетелдегі фильмге оператор. Жалпы айтқанда бұл жүйеге байланысты. Мен оның орнында болған жоқпын, сондықтан сырттан тон пішіп айту оңай.
– "Қазақстан кинематографистер лигасы" құрылып жатыр депсіз бір сұхбатыңызда, сол туралы айтып кетсеңіз? Бұл лиганың міндеті не?
– Бұл лига басында «Қазақстан жас киноматографистер лигасы» болып құрылмақшы болған. Бірақ кинода жасқа қарамайды. Киноға 50-ге толғанда да адамдар келіп жатады. Олар киноға әртүрлі жолмен келеді. Оған тарихта көптеген дәлел бар. Лиганың құрылуы уақыттың талабы. Қазіргі таңда басқа да одақтар мен академиялар бар. Олар өз тарапынан белсенділік көрсетпей жатыр. Сондықтан жас киногерлер «осындай лига құрайық» деген шешімге келді. Біраз жұмыс жасалды. Құжаттары реттеліп жатыр. Құрылғандағы мақсаты не, не жұмыспен айналысады? деген сұрақ төңірегінде жұмыс істеп, реттеліп жатыр.
Лиганың басты мақсаты қазақ киносын дамытудағы іс-шараларды жүзеге асыру. Мысалы, кино туралы бір олқылықты көрсек, соны талқылап қоя саламыз. Оны түзету қателікті көрген адамға да басқаға да керек емес. Себебі процес ұзақ болуы мүмкін. Оны айтқан адам жалғыз өзі күрделі мәселені шеше алмайды. Сондықтан осындай қоғамдық бірлестік құрылды. Бұл бірлестік елеусіз қалып кеткен мәселелерді көтеретін болады. Соның шешу жолдарын іздейді.
Алдағы 1-2 айда алғашқы отырысы өтеді. Лиганың басшылығында барлығы дұрыс болу үшін бір ғана «авторитет» болмасын деп шешілді. Өйткені басқа мысалдардан білеміз, бір адам басшылыққа келсе оған қарсы ешкім келмейді, соның дегені жүреді. Осы лигагаға қатысы бар адамдар бір башсы емес, басқару тобы болсын деп шештік. Басшылық 4 адамнан тұрады. Әр екі жыл сайын ауысады. Оған қоса бақылаушы кеңес құрылады. Ол үшін беделді киногерлердің арасынан 3 адам таңдап алынады. Бақылау кеңесі 4 басшының шешімін қадағалап отырады, қаншалықты дұрыс екенін тексереді.
– Әңгімеңізге рахмет!
Айта кетейік, Серік Әбішев – 1986 жылы Түркістанда дүниеге келген, продюсер, режиссер, өнертану ғылымдарының PhD докторы. Темірбек Жүргенов атындағы өнер академиясының түлегі. Шетелдерде жүлделі орындарды алған режиссер Әділхан Ержановтың бірнеше фильмінің продюсері. "Куәгер", "Однажды в детском доме" фильмдерінің режиссері. 2015 жылы АҚШ-тың Foreign Policy журналының жыл сайын тағайындайтын Top 100 Global Thinkers (Әлемнің 100 ойшылы) тізіміне енген.
