Комиссия жасаған қорытынды осындай. Оның айтуынша, бұл мәселені шешкен кезде, ол осы тақырып бойынша қолданыстағы заң ережелерінің нақты мағынасын ғана басшылыққа алған, олардың тікелей мағынасын «әлсірету» мүмкін емес деп санаған. Бұл мәселеде жеке қызығушылық танытқан казактардың іс-әрекеттері оның органдарының ең төменгі бөлігінен жоғары деңгейіне дейін дәл «заңның тікелей мағынасын әлсіретуге» негізделген. Енді жоғарыда аталған комиссияның жұмысы мен одан кейінгі өлкенің бас бастығының өкімінің тәжірибелік нәтижесі қандай болды және осы соңғысы шын мәнінде қандай болды деп сұрау өте заңды.
Бұл туралы 6 жылдан кейін, яғни 1891 жылы Дала генерал-губернаторы Мемлекеттік мүлік министріне хабарлады. Оның хабарламасынан 1891 жылдың 1 қаңтарына дейін 1877 жылғы 7 мамырдағы Ережеге сәйкес қамтамасыз етуге құқығы бар 612 офицердің, шенеуніктердің, жесірлер мен жетімдердің 119 адамы немесе 19% зейнетақы алғысы келетіндігі және 493 адамның немесе 81% - ның жер учаскелерін алуға ниет білдіргендігі байқалады.
Барлығы 493 адамға 560 мың десятина жер қажет болды, олардың 470 мыңы 10 шақырымдық кеңістікке, ал бар болғаны 90 мыңы әскери қорға келді. Бұл жерде офицерлік учаскелердің ең маңызды бөлігі 1884 жылдан кейін бөлінгенін атап өткен жөн.
10 шақырымдық жолақтан станицалар мен кенттердің киіз үй учаскелеріне бөлінген жерлер санына қатысты генерал-губернатордың хабарлауынша: «басқармада осы тақырып бойынша ақпарат болмаса да, мұндай шектеулер қазіргі уақытта өте жігерлі және тоқтаусыз жасалатыны және осы кесулердің нақты қажеттілігін анықтау үшін ешқандай комиссиясыз шығарылатыны сөзсіз: қалай болғанда да, қазынаның мүдделерін қорғауға тікелей міндеті бар мемлекеттік мүлікті басқару тарапынан мұндай комиссияларға қатысу үшін ешқандай депутаттар тағайындалмады».
10 шақырымдық кеңістіктің жалпы ауданы 1,5 миллион десятинадан асатын. Алайда, Сібір казак әскерінің 1893 жылғы есебі бойынша бұл жерлердің аумағы 808 мың десятина деп қана көрсетілген, оның «әскери қордағы жерлердің қолайсыздығына байланысты казактарға қосымша бөліністер мен офицерлерге учаскелер бөлінеді». Содан кейін казактарға да, офицерлерге де бөлінбеген қалған жердің бәрі әскерге жалға беріледі. Жоғарыда айтылғандардың бәрін ескере отырып, 10 шақырымдық жолақтың жалпы алаңынан қалған жерлер бірдей мөлшерде станицалар мен кенттердің үй учаскелеріне немесе офицерлік учаскелерге бөлінген деп қорытынды жасау керек, сондықтан әскери басқарма оларды осы жолақтан шығарып тастап, бұл жолақтың ауданын 1,5 миллион десятина емес, тек 808 мың десятина деп санайды.
Казактарға жер учаскелерін бөлу кезінде 1877 жылғы Ереже негізінде әр ер адамға 30 десятина ыңғайлы жер қалыпты саналды.
Сонымен қатар, аталған есептен көрініп тұрғандай, сол жылдары 1894 жылғы 1 қаңтарға қарай халықтың есебі бойынша әскерге берілген жер: Петропавл уезінде - 38,1 дес., Омбыда-48,8 дес., Павлодар облысында - 47,8 десятинадан, Семейде - 47,8 десятинадан және Өскеменде - 44 десятинадан әр ер адам үшін ыңғайлы жер берілген... (1893 жылғы есеп).
Егер 1892 және 1893 жылдардағы әскери басқарманың кейбір газеттерде өз жерлеріне қоныстандыру үшін қоныс аударушыларды шақыру туралы жарияланымдар шығарғанын ескерсек, онда әскерде бұған қажетті өте көп бос жер болды деп қорытынды жасауға болады.
Сонымен бірге, Дала генерал-губернаторы қоныс аудару қозғалысының өз еркімен дамуына алаңдай отырып, 1891 жылы 17 желтоқсанда №5715 Мемлекеттік мүлік министріне аймақта жаңа елді мекендердің пайда болуы үшін ең қолайлы учаскелер Сібір казак армиясының офицерлерінің мұрагерлік меншігіне өткенін, «олар ауылшаруашылық класын құрамайды, білімі де, ұтымды экономикаға қажетті капиталы да жоқ, олар өздеріне былайша айтқанда кездейсоқ тиген жер учаскелерін арзан бағаға сатуға тырысатындығы» жайлы хабарлаған. Әрі қарай: «Сібір казак әскері, әдетте, көрші қазақ халқын пайдалану арқылы оңай жұмыс істеуге деген ұмтылысымен ерекшеленетіндіктен, сол казактардың ортасынан шыққан казак офицерлері мен шенеуніктері өздерінің таптарының дәстүрлі әдеттерін мұра етті; сондықтан алынған учаскелерде дұрыс ауылшаруашылығын құруға талпыныстардың болмауы және бұл жерлерді сауда айналымына қолайлы капиталға айналдыруға деген ұмтылыстың болмауы заңды да».
Ол жинаған ақпаратқа сәйкес, офицерлердің учаскелері оларды алған адамдардың уақытша пайдалануында болғанымен, бұл учаскелер заңнамалық тәртіппен түпкілікті мақұлданғанға дейін, сол уақыттың өзінде көптеген учаскелер сатылып үлгерген, ең жоғары баға - 9 рубль және ең төменгі баға - 53 тиын болғанда, орташа алғанда бір десятинасы 2 рубльден аспайтын бағаға сатылған. Сондықтан өңірдің бас бастығы әскерлерден қазынаға белгіленген учаскелерді сатып алуды жоспарлады, оған қажетті 1 350 000 рубль соманы есептеді.
Министрлік осы жобаны қорытындылауға жіберген бұрынғы Батыс Сібір мемлекеттік мүлік басқармасы, өз кезегінде, қазынаның аталған учаскелерін сатып алу қазынаның өз мемлекеттік жерін өз-өзінен сатып алумен тең болады деп айтқан, өйткені бұл учаскелердің барлығы дерлік 10 шақырымдық жолақта орналасқан және казак әскеріне ешқашан заңдастырылып бекітілмеген.
1884 жылы Батыс Сібірде мемлекеттік мүлікті басқарудың арнайы басқармасының құрылуымен, бұл соңғысы, әрине, 10 шақырымдық жолақты казак әскерінің мұндай басып алуына назар аудармай отыра алмады.
10 шақырымдық жолақтың жағдайына және оның қазынаға сөзсіз тиесілігіне назар аудара отырып, бақарма 10-версталық кеңістікте өсетін барлық ормандарды казактардың пайдалануынан тез арада шығарып, оны қазынаның құзырына өткізу қажеттілігін көрсетті.
1889 жылы Өскемен уезінің қазақтары Жемабаевтар жүз жылдан астам уақыт бойы ата-бабалары пайдаланып келген, қыстаулары орналасқан 10 шақырымдық жолақтан шаруалармен теңдей етіп оларға да жер учаскелерін бөліп беру туралы өтініш жасаған. Казактарға қазақтардан қандай да бір ақыға алуға тыйым салынғанымен, казактар жерді пайдаланғаны үшін қазақтардан «әр мал басына тұяқ салығын» талап еткен.
Заборовскийдің 10 шақырымдық жол туралы қозғаған мәселесі Министрлікпен әлі шешілмегендіктен, басқарма бұл өтінішті жалпы істер департаментіне жолдайды, ол өз тарапынан қазақтардың өтінішін толық қанағаттандыруға лайық деп санаған.
1892 жылы (10 тамыз, №5673) егіншілік және ауыл өнеркәсібі департаменті басқармаға теміржол желісінің жанынан казак офицерлеріне бөлінген учаскелерді қазынаға сатып алу туралы өтініш жасаған. Сонымен бірге ол Басқармаға Дала генерал-губернаторының 1891 жылғы есебінде генерал-губернатор Ішкі істер және Мемлекеттік мүлік министрлеріне офицерлер сатқан мұрагерлік учаскелерді қазынаға сатып алу туралы өтініш білдіргенін хабарлап, «Бұл дұрыс па? Менің ойымша, әскери жерлер мәңгі әскери жер болып қалуы керек» дейді.
Басқарма 10 шақырымдық жолақтың жерінен бөлінген офицерлік учаскелерді сатып алу қазынаның өзінің қазыналық жерін сатып алумен тең болады деген мағынадаңы өз пікірін қайталады. Бұл белгіні министрлік те дәл осы мағынада түсінді. Олай болмаған жағдайда, егер ол осы белгінің шешуші маңыздылығын мойындаса, ол басқармадан осы мәселе бойынша ешқандай қорытынды талап ете алмас еді. Бұл жағдайда олар ешқандай күшке ие бола алмас еді.
Басқарма жауабында былай делінген: «Даже если казачье ведомство, склонное вообще к толкованиям в желательном для себя смысл всего, чем бы только возможно бы воспользоваться в вопросе о 10-верстной полосе, не исключая и «ослаблений» прямого смысла закона, вовсе однако не нашло возможным придавать этой Высочайшей отметке решающее значение, а, напротив, всячески домогается утверждения произведенных им отграничений из земельной полосы законодательным порядком».
Ақыры, 1904 жылы казак ведомоствосы өз мақсатына жетті. Оның оған қазақ жерін бекітіп беру жөніндегі талаптары табысты аяқталды. 1904 жылғы 31 мамырда Мемлекеттік Кеңестің бекітілген ең жоғары пікірі:
1) Сібір казак әскерінің 10 шақырымдық жолағының жері аталған әскердің уақытша пайдалануына берілген көлемдер мен шекараларда осы уақытқа дейін белгіленген жерлер үшін жалпы негіздерде әскери жерлердің құрамына қосылсын, сонымен бірге 10 шақырымдық жолақтың шегінде қыстық тұрақтары бар қырғыздарға алдағы уақытта оларды түпкілікті орналастырғанға дейін, осы жерлер үшін казактарға ақы төлей отырып, осы тұрақтардың жерін пайдалануы сақталсын;
2) алдағы уақытта Сібір казак әскерінің 10 шақырымдық жолағы шегінде қыстақтары бар қырғыздарды орналастыру туралы мәселе түпкілікті шешілгенге дейін, олар қазіргі уақытта осы қыстақтардың жері үшін жалданбалы төлем мөлшері өзгертілмесін.
Бұл ақырында қазақ халқының барлық «мазасыз» және әділ талаптарына нүкте қойылды...
