Кей деректерде Көшімді Сібірден қуып шыққан, орыс қарақшысы Ермакты Сейтек (Сейд-Ахмед) өлтірді делінеді. Қазақ аңыздарында, халық жырларында Жармақ қарақшының, яғни атаман Ермактың басын шапқан қазақтың Сәтбек батыры деп көрсетіледі.

Бұл – ел әңгімесі дейік. Нақты таңбаланған тарихи дерек бойынша, орыстар Сібірге қайта оралып келген 1586 жылы қазақтар Көшім ханның жауы, таққа талас Сейд-Ахмет (Сейдақ)  бекке көмекке көп әскер береді. Бұл әскерді бастаушы – Тәуекел ханның інісі. Батыс пен шығыстың барлық тарихи әдебиетінде аты машһүр Ораз-Мұхаммед сұлтан да осы оқиғаларда көрінеді.

1588 жылы күзде, бейбіт келіссөз кезінде Сейд-Ахмед опасыздықпен тұтқынға алынады, ал Ескер қаласы қайтадан орыстардың иелігіне өтеді. 1598 жылы оның жасағы қазаға ұшырап, мемлекеті толықтай бағындырылады.

Аталған оқиғалар туралы «Қазақстан тарихы» оқытушысы Макалаков өзінің еңбектерінде баяндайды. Сонымен қатар, Қадырғали Жалайыр – танымал тарихшы және Ораз-Мұхаммедтің тағдырлас серігі ретінде қарастырылады. Бұл оқиғалар орыстардың қолына Көшім ханның ең соңғы тіректерін түсіруімен аяқталып, Сібір хандығының біржола құлауына әкелді.

Қарағанды университетінің тарихшысы «Қадырғали мемлекет қайраткері» мақаласында бұл туралы былай баяндайды: «Сейд-Ахметке ұзақ уақыт бойы билігін қалпына келтіруге мүмкіндік берілмеді. Сібірге қайта оралғанымен, билігін жүргізе алмады. Тобыл өзенінің сағасында барған сайын жаңа бекіністер салынып, кішігірім кемелер пайда бола бастады. Таң атқаннан кешке дейін балталардың шабысы естіліп тұрды. Бұл – Тобыл бекінісінің салыну кезеңі болатын. Сейд-Ахмет Іскердің қабырғасынан қарап, қарсыластарының дәл жанында жаңа қала тұрғызып жатқанына қаһармен көз тастады».

Тобыл бекінісі 1587 жылдың жазында толық салынып бітті. Сейд-Ахмет орыстармен тікелей қақтығыстан қашып жүрді, себебі олар «ағаштан от лақтыра алады» (оқ атар қаруларды қолдану). Ойлана келе  ол қазақ ханы Тәуекелмен одақ құруға шешім қабылдайды.

1588 жылдың жазында одақтастарының өкілдері – Тәуекел ханның туысы, 16 жасар Ораз-Мұхаммед пен Қадырғали Жалайыр Іскерге келеді. Жылнамалардың жазылғандай, 

Сібірді құртудың барлық айла-шарғысын жасаған орыс билігінің қолшоқпары Данила Чулков Сейд-Ахмед, Қадырғали Жалайыр және Ораз-Мұхаммед үшеуін алдап, Тобыл бекінісіне қонаққа шақырады. Ол қонақтарын бас иген кейіп танытып, ерекше құрмет көрсетіп, тік тұрып қарсы алады. Дастарқанды молынан жайып, барынша қонақжайлылық танытқандай болады.

Дастарқан басында арақ құмыралары әкелініп, кеселер жиегіне дейін толтырылады. Сол сәтте Чулков әскербасы мұсылмандарға «ақ патшаның» (яғни Ресей патшасының) құдіреті үшін ішіп қоюды ұсынады. Орыстардың қулығы – олар арақты ішсе, масайтып, тұтқындауды немесе жанжал шығарып, айыптауды ойластырған. Ал ішпесе, оны патшаға қарсы астыртын әрекет ретінде қабылдап, кінә тағуды көздеген.

Ежелден бері намысын таптатпаған, бекзат Сейд-Ахмед арақ тұрмақ, оның қойылған дастарқанға отырудың өзі харам екенін айтып, орнынан атып тұрады. Ол бірден шығып кетуге ниеттенеді. Оның серіктері де орнынан өре түрегеледі. Осы сәтті күтіп тұрған орыс жандайшаптары өздерінің арам ойларын іске асырудың сәті түскенін сезіп, «патшаға қарсы әрекетке барды» деген желеумен оларды тұтқындайды.

Осылайша, қапыда қолға түскен үш бекзат – Сейд-Ахмед, Қадырғали Жалайыр және Ораз-Мұхаммед – Алла алдындағы мұсылмандық келбетін жоғалтпай, жауларына бас имей, абыроймен кете барады. Кейіннен орыс патшасы оларды өз мүдделеріне пайдалануға талпынғанымен, олардың дініне, яғни намазына қол сұға алмаған екен.

Осыдан-ақ, Тұғырыл ханнан жалғасқан, Тайбұға арқылы Сейдақтың бойына сіңген Хаққа адалдық идеясы айқын көрініп тұрған жоқ па?!

Шын мәнінде, жоғарыда айтылған Ораз-Мұхаммед, Қадырғали Жалайыр және Сейд-Ахмет (Сейдақ) тағдырлары – орыс отаршылдарының түркі жұртына тиесілі болған Сібір хандығы арқылы бүгінгі қазақ даласын жаулауының алғашқы баспалдағы еді. Осыдан кейін он жылға жуық қарсылық көрсеткен Көшім хан соғысы тарихи өзгеріс жасай алған жоқ.

Тұғырыл хан мен Шыңғыс хан сынды көкжалдардың ұрпақтарына қарсы шабуыл жасау – түпкі түркіліктің бірігуіне бағытталған зұлымдықтардың жалғасы болды. Патша үкіметі 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды басып алды да, содан бастап түркі халықтары мен олардың атақоныстарын бірінен соң бірін жаулай бастады. 1588 жылдан кейінгі Сібір билігі қанша рет қарсы шығып, бас көтеруге тырысса да, орыс өктемдігін аударып тастай алмады.

Шығай ханның Көшімнің інісі Ахмет-Керейді өлтіруіне байланысты тұтанған кикілжің Сібір мен Қазақ хандығының арасын алыстатып жіберді. Осы бір аумалы-төкпелі кезеңде Көшім Қазақ хандығына қатты жауыға бастады. Әдеби деректерде бұл туралы: «Әрине, Қазақ хандығы да қарап қалмады. Олар Көшімнің бәсекелесі Сейтекке жер беріп, оған қарсы айдап салды. Бұл саясаттың нәтижелі болғаны белгілі – бір уақыт болса да, Ескерде Тайбұғы әулеті қайтадан билікке келді» деп баяндалады.

Оқиғалар тұрғысынан қарағанда, Қазақ хандығы мен Сібір хандығы арасындағы ымыраға негізделген ынтымақтастық байланыстардың біз үшін қаншалықты тиімді болғанын тереңірек зерттеу қажет.

Осы арада айтылған: «Қазақ хандығы Сейтекке жер беріп» деген бір ауыз сөз де назар аудартады. «Ол қай жер?» деген сауал туындайды. Қазіргі Бурабай мен Біржан сал ауданы арасындағы «Сейтектің (Сейтеннің) ескі қыстаулығы» аталатын мекендер шынымен де Сейд-Ахмет үлесіне тиген байтақ аймақтың бір пұшпағы болған жоқ па екен? – деген ойға жетелейді.

Кейбір дереккөздерге сүйенсек, Ораз-Мұхаммед пен Сейд-Ахметті қолдап, оларға жасырын дем беріп отырған Қазақ хандығы болған. Осы себепті орыстар түптің түбінде Сібір хандары мен Қазақ хандығы біртұтас күшке айналып кетеді деп алаңдап, олардың көзін жою үшін осындай сұмдық қулықтарға барған. Кейіннен қазақ билеушілерінің Ораз-Мұхаммед пен Сейд-Ахметті орыстардың қолынан босатып алмаққа әрекеттенгені, бірақ бұл талпыныстың нәтижесіз аяқталғаны да осы болжамды растайды.

Шын мәнінде, орыстар бұл жолы «бір оқпен екі қоян атқан» еді. Біріншіден, Қазақ хандығы мен Сібір хандығының бірігу қаупін жойды. Екіншіден, патша өкіметі осындай сұлтандарды тұтқындау немесе қашып келгендерді паналату арқылы кейін сол елдерді жаулағанда оларды саяси күш ретінде немесе «экспонат» ретінде пайдалану мүмкіндігіне ие болды.

Сөйтіп, Ресей патшалығы Бұхар, Сібір және Қазақ хандығын өзара соғыстыру арқылы оларды әлсіретіп, осы аймақта толық билік ету қадамын барынша тездетті.

Тарихи деректер Қадырғали Жалайыр, Ораз-Мұхаммед Онданұлы және Сейдақ Бекболатұлы сұлтандардың өмірінің тығыз байланыста өткенін көрсетеді. Мәскеуге жөнелтілген тұтқындарды Борис патша өте жақсы қабылдап, бірнеше жылдан кейін Ораз-Мұхаммедті Қасым қаласының ханы етіп тағайындайды.

Мәскеуден 280 шақырым қашықтықта орналасқан Қасым қаласы «Кермен» немесе «Хан Кермен» деп те аталады.

Шығыстанушы, профессор Сайлау Батырашұлы Қадырғали Жалайырдың сүйегінің Ресейдің Рязань облысындағы Қасымов қаласында жатқанын егжей-тегжейлі зерттеп жазған. Қадырғали Жалайыр мен Ораз-Мұхаммед Онданұлының қабірлері осы өңірден табылып, олардың басына арнайы ескерткіш қойылған.

Сейдақ Бекболатұлы туралы мәліметтерге қарағанда, ол қазіргі Ярославль облысында қайтыс болып, сонда жерленген деген дерек кездеседі. Алайда бұл дерек әлі де нақты зерттеуді қажет етеді.

«Тұғырыл хан – Он хан» корпоративтік қорының жетекшісі, Сейдақ ханның ұрпағы Асылхан Игібаев алдағы уақытта Мәскеу мен Рязаньдағы мұрағат қорларынан осы тұлғаның өміріне қатысты тың деректер іздеп, арнайы зерттеулер жүргізуді жоспарлап отырғанын хабарлады.

Сөйтіп, Марғұз хан, Құршақұз хан, Бұйрық хан, Горхан, Уля хан (Тұғырыл хан) болып жалғасқан хандар әулеті XVI ғасырдың соңына дейін үзілмей жетті. «Моңғол шапқыншылығы» аталған жойқын өрттен аман қалған бұл хандық әулет орыс отаршылдығы кезеңінде барынша қысымға ұшыраса да, тәуелсіздіктің арқасында олардың ұрпақтары өз шежіресін ашық жариялай бастады.

Сібір хандығы Азияның саяси картасында өз орнын толықтай қалыптастыра алмаса да, оның құрамында болған хандар әулеті қазақ жерінде өмір сүріп, біздің бүгінгі мемлекетіміздің іргетасын қалауға үлес қосты. Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмола облыстарын мекендеп отырған керей, қыпшақ және басқа да рулар ежелгі Тайбұға негізін қалаған Сібір хандығының тұрғындары еді. Олардың арасында осы хан әулеттерінің ұрпақтары да өмір сүріп келеді.

Тұғырыл хан және оның ұрпақтары Тайбұға мен Сейдақ ханның бүгінгі күнге дейін үзілмеген ұрпақтары қазақ жерінде тұрып жатыр. Олар жер шарына тарыдай шашырап кеткенімен, түпкі қара шаңырақтың түтінін түтетіп отырғандары да аз емес. Әсіресе, олардың бір бөлігі Қызылжар, Ақмола облысы, Көкшетау, Бурабай, Біржан сал ауданы, Степногорск қаласы, Ақсу ауылы, Щучинск қалаларында тұрып жатқанын мақтанышпен айтуға тұрарлық.

Сондай-ақ, олар қоныстанған аймақтардағы Тайбұға мен Сейдақ хан жұрттарының тарихи орнын зерттеу қажеттігін де ел есіне салғымыз келеді.

Бұл деректер Сейд-Ахмет (Сейдак хан) тұлғасының қазақ тарихындағы орнын қайта қарауға негіз болатынын көрсетеді. Шалқарбек Кәрібаевтің зерттеулері бойынша, Сейдак хан әулеті бүгінгі Ақмола облысы, әсіресе Біржан сал ауданында өмір сүріп жатқан ұрпақтарымен сабақтастықты жалғастыруда.