Бақандай төрт жылға созылған қан майдан кезінде фронтқа аттанған қазақ жауынгерлері соғыс шебінен артында қалған ел-жұртына, туған-туысына, халқына жалынды жауынгерлік сәлемдерін хат арқылы жолдайды. Осы хаттардың бір сыпырасы республикалық басылым «Социалистік Қазақстан» газетіне жарияланып, оны күллі ел оқиды. Осы хаттардың көбі «Ел үшін, бақытты өмір үшін құрбан болсам арманым жоқ» деп аяқталыпты. 

«Кешегі күн, болашақ тарих» дегендей жеңістің 80 жылдық даталы тойы қарсаңында портал оқырмандарына майдан шебінен жолдаған хаттармен таныстырмақпыз. Өйткені бұлар жай бір хаттар емес, қазақ тарихында орны зор тұлғалардың қолтаңбасы қалған жәдігерлер. 

Қаһарман Бауыржан Момышұлының хаты

«Соғыс адамдарды азайтады, бірақ батырларды көбейтеді» деп, атақты ұшқыш, Совет Одағының үш дүркін батыры Александр Покрышкин айтқандай, екінші дүниежүзілік соғыста ерлігімен танылып, есімі әйгіленген қазақ батыры сол тұста Солтүстік-Батыс майданы гвардия атқыштар полк командирінің орынбасары – капитан Бауыржан Момышұлы, майдан даласынан туған халқына және Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің секретары Скворцов жолдасқа сәлемхат жолдапты. Бұл хаттың мәтіні  «Социалистік Қазақстан» газетінің 1942 жылғы 1 сәуір күнгі санына жарияланған екен. 

Батыр атамыз осы сәлемхатын: «1942 жылғы 4 январьда Қазақстан делегациясының председателі, КК(б)П Орталық Комитеттің қызметкері Қабылбаев жолдас менімен әңгімелескенде, біздің дивизияны толықтыратын әскерлерді іріктеп алуға сізді айрықша қатынасып отырғаныңызды айтты. Бұл әңгімеден бірнеше күн өткеннен кейін бізді толықтыруға жаңа күштер келді. Мен оларға ерекше көңіл бөліп, жаңа келген жауынгерлерді бөлімшелерге таратуға қатынастым. Жасыратыны жоқ, бұлар ол кезде маған ұнамады. Стройда болмаған, икемділігі кем, өздері өте жас, алғашқы ұрыста-ақ қоянның көжегіндей жан-жаққа қашып кете ме деп ойладым. Қысқасы жаңа келген жауынгерлермен бірінші ұрысқа шыққанға дейін мен ішімнен қауіптеніп жүрдім. Оларды даярлауға бізге тек бір апта уақыт берілді. Бұл уақыттың ішінде біз олармен әбден түсінісуге үлгере алмадық, ұйымдастыру мәселелерін үнемі асығыс шешіп отырдық. Бізге өте қиын, жауапты жауынгерлік міндет жүктелді. Солтүстік-Батыстың ызғарлы қысы жағдайында қырық градус аязда жолсыз ережелермен ұзақ жол жүріп, қиын жорық жасауға, майданды бұзып өтуге, гитлершілердің тонаушы армиясын тұтас армиялық топтарын бөліп алып, Қызыл Армияның басқа бөлімдерімен бірге күш қосып, оккупанттарды қоршап, құртуға тура келді» деп бастаған екен.  

Баукеңнің хатында майданға соғыс салуға келген қазақ жігіттерінің жауынгерлік икемділігі нашар екені айтылыпты. Осы арқылы Қазақстан билігіне фронтқа жіберген солдаттарды арнайы дайындықтан өткізіп, шынықтырып барып, соғысқа салуды ұсынады. Өйткені, дайындықсыз келген ауыл адамдары жан беріп, жан алысқан шайқаста шыдас беруі екіталай. Тіпті өзінің қорғаныс шебін тастап, қаша жөнелуі әбден мүмкін. Мұндай жағыдай туындаса хат иесі Бауыржан Момышұлы айтқандай, абыройсыздыққа тап болып, қазақ халқының атағына дақ салары хақ. 

Ары қарай батырдың хатын жүлгелеп түсіндірер болсақ, майдан шебіне табан тіреген қазақтар тез ысылыпты. Құлағының түбінен оқ ысқырып, зеңбіректен атылған мина дүниені төңкеріп күрс-күрс жарылып жатқан жағыдайда жаны бар пенде ширамай қайтпек. 

Жаңа келген жауынгерлер жолсыз жермен шеру тартып, күртік қарды кеше отырып, дұшпанның жерден және әуеден жаудырған оғы астында, 200 шақырым ілгері басқан екен. Нәтижесінде, 62 деревняны фашистердің тепкісінен азат етумен қатар, екі мың жаудың көзін жойыпты. 

«Біздің бөлімше дұшпаннан 125 автомат, 13 танк, 16 зеңбірек пен миномет, көп оқ-дәрі, азық-түлік, соғыс жабдығын және басқа көп қару-жарақ қолға түсірді. Бұл кескілескен қатты ұрыстарда Қазақстанның ұлдары неміс оккупанттарға қарсы қалай күресіп, оларды қалай рақымсыз күйрету керек екенін тағы да айқын көрсетті. Өздерінің сүйікті социалистік отанына, өздерінің халқына, шын берілгендіктің үлгісін көрсетті. Біз Қызыл Армияның шын жауынгеріне, совет патриотына лайықты асқан ерлікпен, жан аямай соғыстық, батырлықтың, жүректіліктің үлгісін көрсеттік – дивизияның командованиесі біздің жауынгерлік қимылдарымызға осындай баға берді. Мен талай ұрыстарға қатысқан командирмін, сондықтан біздің жауынгерлердің командирлер мен саяси қызметкерлердің командованиеден ондай зор баға алуға лайықты жауынгерлік қимылдарын өз көзіммен көрдім. Сіздер жіберген жас жауынгерлер менің алғашқы қауіптенгенімдей болмай шықты, олар негізінде өздерін жақсы ұстап, ерлік, жүректілік, батырлық көрсетті. Жас жауынгерлер асқан күшті жігермен, жас қырандардай тайынбай ұрысқа ұмтылды» деп жазады батыр атамыз өзінің хатында.

Одан кейін батыр Баукең өз қолымен жазған хат мәтінінің ортасын ойып  «Жарайсың, жігіттер, жарайсың, қазақ ұлдары» деп тақырып қойып, ұрыста ерлік көрсеткен жауынгерлердің іс-әрекетін тәпіштеп баяндайды. Атап айтқанда, майданға жаңа келген жас жауынгерлер – Лениногорск жұмысшысы Батталов Жұмажан, Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш ауданындағы Сталин колхозынан Егенбердиев Жалынбек екеуі ерекше ерлік көрсетіп, үкіметтің наградына ұсынылғаны жайлы баяндайды. 

«Әсіресе, Лениногорск жұмысшысы гвардеец қызыл әскер Төлеген Тоқтаров үздік ерлік көрсетті. Ол ұрыстардың бірінде батыр өліммен қаза тапты. Біз Төлегенді үкіметтің ең жоғары наградына – Ленин ордені мен Советтер Союзының Геройы атағын беруге ұсындық» депті Бауыржан батыр. 

Жоғарыдағы ұсыныс командавение тарапынан қолдау тауып, 1943 жылы 30 қаңтар күні КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен қазақ азаматы Тоқтаровқа «Совет Одағының Батыры» атағы берілгенін білеміз. Осы орайда, бұл іске Б.Момышұлының қатысы барын көпшілік қауым біле бермейді. 

Баукең сәлемхатының соңын: «Басқа жауынгерлердің жауынгерлік, ерлік істері туралы жазуға уақыт жоқ, бірақ мәңгі өшпейтін атаққа ие болған 28 геройлар сияқты басқа жауынгерлердің де ерліктері біздің полктың даңқты тарихынан көрнекті орын алды. Қысқасынан айтқанда Қазақстан бізге тамаша гвардеец жауынгерлер бергені үшін алғыс айтамыз» деп аяқтапты. 

Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің хаты

Биыл туғанына 110 жыл (15 қараша) толғалы отырған майдангер – ғалым, қоғам қайраткері, филология ғылымдарының докторы, Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллинде майдан даласынан 1942 жылы шілде айының басында майдандас серігі жауынгер –  фельдшер Ермеков Ербатырдың ерлік ісін баяндап тыл еңбекшілеріне хат жолдаған екен. Бұл үшбу сәлем «Социалистік Қазақстан» газетінің 1942 жылғы 5 шілде күнгі санына жарияланыпты. 

Бұл тұста Мәлік Ғабдуллин әлі батыр атағын алмаған кезі. Ол Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизия құрамындағы әскери бөлімде саяси жетекші  (политрук) қызметін атқарып жүрген екен. Осы жазған хатынан алты айдан кейін, Мәлік ағамыз Новгород облысына қарасты Холм қаласы үшін болған  ұрыста көрсеткен ерлігі үшін 1943 жылы 30 қаңтар күні «Кеңес Одағының Батыры» атағы берілгенін білеміз. 

Енді батыр ағамыз жазған хатқа қайта оралсақ, тақырыбы «Әрі дәрігер, әрі жауынгер» деп қойылыпты. Мақала бас кейіпкері жоғарыда айтқанымыздай күллі жауынгерлер «дядя Боря» атап кеткен фельшер Ербатыр Ермеков. Бұл кісі 1916 жылы туып, Ресейдің Приморье өлкесінде 1938 жылы шілде-тамыз айларында болған «Хасан көлі» қақтығысына қатысып, «За победу над Японией» медалымен наградталған адам екен. 

Мәлік аға өзінің мақаласын: «Ербатыр жауынгерлермен бірге бірнеше рет атакаға шыққан, көк найзаны 140 көлденең ұстап жапон самурайларына жол бермеген. Шабуыл үстінде жауынгерлерге айбынды міндетті түсіндіріп, жаралы жолдастарына қамқорлық жасап, жәрдем көрсетіп отырған. «Дядя Боря» деген ат оған сол кезде қойылған. Ұлы отан соғысы басталып, совет жастары майданға аттанғанда Ербатыр да майданға шықты. Полковник Капров жолдас бастаған әскери бөліміне алынды, батальонның санитар взводына командир болып тағайындалды. Ербатыр тек жаралыларға жәрдем көрсету міндетін атқарып қойған жоқ. Ол, қолына қару алып, шабуылға талай рет бірге шығып жүрді.  Ербатыр әрі дәрігерлік, әрі жауынгерлік міндетті қабат атқарып жүр» деп бастапты. 

****

Арықарай батыр атамыздың хатын жүлгелеп түсіндірер болсақ, желтоқсан айының алтысы. Мәскеу маңы. Фашистер ел астанасының іргесіне төніп келеді. Таң ағарып атып келеді. Аспан толған әскери ұшақ, жер қайысқан танк, зеңбірек ұнғысынан атылған снарядтар астаң-кестең жарылып жатыр. Яғни Мәскеу үшін шайқас осылай басталыпты. 

Кеңес жауынгерлері шабуылға шықта. Қолдарында бесатар жосып барады. Соның бірі санитарлар взводының командирі – Ербатыр Ермеков. Жараланған жауынгерлерге көмек көрсетумен қатар, оншақты фрицтің көзін жойыпты.

* * *

Бір күні түс кезінде, жаудың жеті ұшағы кеңес жауынгерлері бекінген деревняны бомбалайды, бірнеше үй өртеніп кетті. Ең шеткі үйде санпункт екен. Онда жиырмашақты жаралылар бар. Олар:

– Дядя Боря тез кет! Біз онсызда жаралымыз, сен аман қал! – дегенде Еркекең ердің сөзін сөйлеп: «Өлсек бірге өлеміз саспаңдар» деген екен. Бұлардың бақытына қарай санпункт тұрған үй аман қалады. 

«Жау өзінің қашу жолында деревняларды, селоларды өртеп кетіп бара жатыр. Жаралыларға жылы жай керек. Егер батальон бір жерде 4-5 күн тоқтайтын болса, дядя Боря жылы үй жасап алады. Ал, аз күн тоқтайтын болса, палаткадан үй жасап, екі жерден темір пеш орнатады. Мұның бәрі ағаш үйден жылылығы артық болмаса кем болмайды... Ербатыр күн сайын 10-15 хат алып тұрады. Оған көбінесе госпитальдарда емделіп жатқан жігіттер жазады. Бәрі де алғыс айтып: «Дядя Боря, көп жаса!» деседі. Иван Дмитриевич Пашнин деген сержант былай деп жазады: «Дядя Боря! Сізге айтар алғысымда шек жоқ. Қалшылдаған қысқы аяз үстінде мен жаралы болдым, бірақ сіздің көңіл бөлуіңіздің арқасында жазылып келем. Жақында сауығып шығам. Қайтадан өз полкіме барып, бәріміз қайтадан жауды қиратамыз!» дейді. Дядя Боряның жауынгерлік еңбегі бағаланды, ол наградқа Қызыл Ту орденін алды» деп мақала аяқталыпты.

Үлкен ғалым Кәрім Мыңбаевтың хаты

Бұл жолғы хат иесі – Ленинград халық ополчениесінің жауынгері, ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты, Ленин атындағы Ғылым Академиясының докторанты Кәрім Мыңбаев екен. Бұл кісі ол тұста Ленинград қаласында Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының аспирантурасында оқып жатыпты. Қала тұрғындарымен бірге қала жаудан қорғау ісіне бір кісідей ат салысқан екен. Кейін бұл кісі қоғам қайраткері, биология ғылымдарының докторы атанып, еліміздің ауыл шаруашылығының дамуына зор үлес қосты. Бір өкінерлік дүние – таланты ғалым 1948 жылы 42 жасына өмірден өткені. 

Кәрім Мыңбаев елмен бірге Ленинград блокадасын құрысып жүріп, әрбір үйдің бұрышына ілінген, сол арқылы қала халқына рух сыйлаған қазақ ақыны Жамбыл Жабаевтың «Ленинградтық өренім!» («Ленинградцы, дети мой!») жырын оқып, ол жырдың қара халыққа қаншалықты әсер бергеніне куә болып, Жамбыл ақынға хат жазыпты. Бұл хат «Жамбыл ақынға» деген тақырыппен «Социалистік Қазақстан» газетінің 1941 жылғы  7 қараша күнгі мерекелік санына жарияланыпты. 

«Ленинградшыларға арнап жазған жалынды өлеңіңізді, сүйген жүрекпен қабыл алып, отанымыздың бұлбұлы жүз жастағы Жамбыл ата сізге алып Ленин қаласынан жауынгерлік сәлемімді жолдаймын. Бостандықты сүйген қазақ халқының ұлы мен қазір жасақталған жауынгерлер қатарында жүрмін. Мен сүйген отан үшін, бақытты өмір үшін, соңғы тынысым біткенше күресетініме Жәке сізді, қазақстандықтарды жауынгерлік сертпен сендіремін. 

Ардақты Жәке! Өзіңнің жай оғындай өлеңіңмен бүкіл қазақ халқын, бүкіл қазақстандықтарды адам баласының қас жауы – герман фашизмін талқандауға жұмылдыра жігерлендірдіңіз. Сіздің жауынгерлік жалынды өлеңіңізді айта жүріп, қазақстандық достар, сұмырай фашистерді тез жеңіп шығары сөзсіз» делініпті хатта. 

Комиссар Әбікен Тәтиевтің хаты

Жауынгер Тәтиев – 1915 жылы Қар­қаралы уезі, Темірші болы­сы, Қызыл Арай ауылында дү­ние­ге келіпті. 1937 жылы Кеңес армиясы қатарына шақырылып, бір жылдық әске­ри мектепті бітіреді. 1941 жылдың күзінде батальон комиссары Ә.Тә­ти­евтің әскери бөлімі алғаш майданға кіріп, Ленинградты қорғауға қатысады. Соғыста жараланып, елге оралған соң аудандық деңгейде лауазымды қызметтер атқара жүріп 1998 жылы 83 жасында қайтыс болған екен. 

Комиссар майданда қан кешіп жүріп, туған халқына һәм тыл еңбеккерлеріне арнап хат жолдапты. Ол хатында: «Мен өзімді бақытты әрі абыройлымын деп санаймын. Өйткені мен тұңғыш рет қолыма қару алып, революцияның бесігі Ленин қаласын жаудан сақтауға аттанатын болдым. Жүрек соққан үстіне соғады. Жігер тасып, қайрат шеңберіне симады. «Майданға тезірек жетсек екен» деген тілекке де жеттік. Біз кемеңгер Ленин қаласын сақтауға төсімізді төсеп майданға кірдік. Таң ата бастағаннан соғыс кешке дейін созылды. Ақырында фашистер біздің тегеурінді тепкімізге төтеп бере алмады. Бекінген деревнясын тастап, шегіне бастады. Бірақ бізден қашып құтыла алмады. Қырылған үстіне қырылды. Олар «бастан құлақ садақа» де гендей, қару-жарағын тастай қашты. Дегенмен жүздеген өліктер табанымыздың астында жатты. Сөйтіп, біздің тұңғыш сапарымыз фашист бандиттерінің бір бөлімін күл-талқандаумен бітті. Аш өңешіне арақ құйып алған немістің мас солдаттары тәлтіректеп келіп оққа ұшып жатыр. Біз жауды жеңетінімізге сөз жоқ. Жеңеміз де!» деп жазыпты.  

Жауынгер Оспан Байзақовтың хаты

Бұл реткі хат иесі – Оспан Байзақов 1920 жылы Жамбыл облысы, Сарысу ауданы Байқадам ауылында туыпты. Басқадай мәлімет кездестірмедік. Төменде жазған хатында қай жерде соғысып жүргені һәм қандай жауынгерлік міндет жүктегені хақында айтылмаған. Соған қарағанда қатардағы қарапайым жауынгер болған тәрізді. 

Бұл жауынгер хатын: «Қымбатты ата, ардақты аналар! Мені өсірдіңдер, оқыттыңдар, тәрбиеледіңдер! Мен өмірден соққы көргенім жоқ. Еркін, ержүрек батыр болып өстім. Таудан қайтпас жүрегім, тасты ұнтайтын қайратым бар. Ол отанның маған берген сыйлығы. Буыным бекіп, бұғанам қатып ер жеткен дер кезімде отан соғысына аттандым. Ол азаматтық борышым. Сол борышымды ақтайтынымды сіздерге айтып, сіздерге жауынгерлік серт беремін» деп нағыз бұрынғының батырларынша бастап, соңын да тыл еңбеккерлеріне былай деп: «Ал сіздер де әскерше қимылдап еңбек майданын қыздыра түсіңіздер! Дандайсыған жауды жоқ ету үшін: көмір, темір, мұнай керек екен. Біздің Қазақстан ол жағынан бай екенін жақсы білемін. Жұмысшы туысқандар, соғыңдар балғаны! Соққан балғаларыңның дүмпуінен аңдасын танктар! Қайлаларыңды қаттырақ соғыңдар, көмір таулары көбейсін. Майданда жеңу үшін көмір керек. Әсіресе мұнай! 

Сіздерден тағы бір өтініш, астыққа сақ болыңдар! Бір дән жер де қалдырмаңдар. Дән жоқ жерде аштық бар, аштық бар жерде өлім бар. Оны біз немістердің солдаттарынан көріп отырмыз. Бір шайнам нан үшін жанын беріп ұмтылады. Оққа ұшып өледі. Әсіресе сіздер Осоавиахим жұмысына көңіл бөліңдер! Соғыс өнерін үйреніңдер! Мылтық атуды, граната лақтыруды білмеген бірде адам қалмасын. Менің айтарым осы» деп үндеу тастай аяқтапты.