Тарихы бес мың жылға созылатын бұл мереке Орталық Азия елдері – Қазақстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Моңғолияда ғана емес, Албания, Македония, Украина және Түркия сияқты мемлекеттерде де мемлекеттік деңгейде тойланып келеді. 

Сонымен қатар, күн мен түн теңелетін 21-22 наурыз күндері Мексика, Иран, Ауғанстан, Бирма секілді елдерде ата-бабадан келе жатқан дәстүр ретінде аталып өтіледі.

Бұл мейрамның бес мың жылдық тарихы, түркі халықтары мен басқа да этностық топтар арасындағы кең таралуы және оның ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енуі оның әлемдік маңызын айғақтайды. Сонымен қатар, әртүрлі халықтардың Наурызды өзінше атап өтуі – түріктердің оттан секіруі, әзербайжандықтардың «Шекербура» дайындауы, өзбектер мен қырғыздардың дәстүрлі тағамдары және басқа да ғұрыптар – бұл мерекенің бай мәдени әралуандығын көрсетеді.

Наурыздың ізі Еуропа елдерінде де кездеседі. Грекия, Рим, Англия сияқты мемлекеттерде 17-18 ғасырларға дейін, ал ежелгі Русьте 1700 жылға дейін бұл мейрам маңызды мерекелердің бірі болған. Орыс халқы жаңа жылды наурыз айында қарсы алған, бірақ І Петрдің реформасымен бұл дәстүр 1 қаңтарға ауыстырылған. 

Бүгінде Наурыздың ғаламдық мәртебесі ресми түрде мойындалған: 2009 жылы 30 қыркүйекте ЮНЕСКО оны Адамзаттың материалдық емес мәдени мұралары тізіміне енгізді, ал 21 наурыз «Наурыздың халықаралық күні» ретінде бекітілді. Бұл – оның әлемдік мереке сипатына ие екендігінің дәлелі.

«Наурыз» сөзінің шығу тегі

Көптеген зерттеушілер «Наурыз» сөзі көне парсы тіліндегі «nōg rōz» (жаңа күн) дегеннен шыққанын айтады. Бұл – жыл басы мен көктемнің келуін білдіретін негізгі мағына. Кейбір этнографтардың «жаңа ырыс» деген болжамы дәлелсіз саналады. Шәкәрім Құдайбердіұлының ұлы Ахаттың «Наурыз – парсы тілінде жаңа күн деген сөз» деп жазғаны осыған айғақ бола алады.

Наурыз әр халықта өзінше аталып, бірегей дәстүрлермен тойланады. Түркияда «Невруз Байрам» немесе «Невруз Султан» деп аталып, оттан секіру арқылы жаман энергиядан арылу рәсімі сақталған. Әзербайжандықтар «Тонгал» деп аталатын қасиетті от жағып, жеті рет секіреді, ал «Шекербура» атты тәтті тағамды күн символы ретінде жасыл бидаймен безендіреді. Өзбекстанда «Наурызды қалай қарсы алсаң, жыл солай өтеді» деген сеніммен мереке ерекше аталып өтіледі. Қырғыздар «Нооруз» деп атап, қасиетті «сумелек» тағамын дайындайды. Армяндарда «Навасарди», чуваштарда «Норис ояхе», тәжіктерде «Гүлнавруз», татарларда «Нардуган», моңғолдарда «Сагаан цар» деп аталғанымен, барлығының мағынасы «жаңа күн» немесе «жаңа жыл» дегенді білдіреді.

Қазақстанда Наурыз бүгінде жаңаша тойланады. Ескі күнтізбеде 9-14 наурыз аралығында атап өтілсе, 1918 жылы еуропалық күнтізбеге көшумен 13 күн қосылып, 22 наурызға ауысты. Соңғы жылдары мереке он күн тойланатын болды. 

«Наурызнама» онкүндігі мынадай тақырыптармен белгіленді:

14 наурыз – Көрісу күні (Амал мерекесі);

15 наурыз – Қайырымдылық күні;

16 наурыз – Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күні;

17 наурыз – Шаңырақ күні;

18 наурыз – Ұлттық киім күні;

19 наурыз – Жаңару күні;

20 наурыз – Ұлттық спорт күні;

21 наурыз – Ынтымақ күні;

22 наурыз – Жыл басы;

23 наурыз – Тазару күні.

Наурыз – тарихы терең, мәні зор ғаламдық мейрам. Ол тек түркі халықтарының ғана емес, әлемнің түкпір-түкпіріндегі этностардың ортақ мерекесіне айналған. Күн мен түннің теңелуі, табиғаттың жаңаруы және жаңа жылдың басталуы сияқты әмбебап құндылықтарды бейнелейтін бұл мереке заманға сай жаңарып, жаңа сипатта тойлана береді.

Наурыздың тарихи эволюциясы

Наурыз мейрамы – бес мың жылдан астам тарихы бар, адамзаттың ең көне әрі ғаламдық мәдени құбылыстарының бірі. Оның тарихи эволюциясы көптеген халықтардың дүниетанымы, дәстүрлері және әлеуметтік өзгерістерімен тығыз байланысты. Бұл мейрамның даму жолы оның бастапқы табиғи-ғұрыптық сипатынан қазіргі заманғы мемлекеттік және халықаралық мереке деңгейіне дейінгі ұзақ жолды қамтиды.

Ежелгі дәуірдегі бастаулар

Наурыздың түп-тамыры ежелгі Шығыс халықтарының күн мен түннің теңелуіне (көктемгі күн мен түннің теңесуі – 21-22 наурыз) негізделген табиғатқа табыну дәстүрлеріне барып тіреледі. Бұл кезеңде мейрам агрокүнтізбелік рәсім ретінде қалыптасты: ол көктемнің келуін, жердің оянуын және жаңа ауыл шаруашылық циклінің басталуын білдірді. Зерттеушілер Наурыздың алғашқы нышандарын ежелгі Месопотамия, Парсы және Орталық Азия халықтарының мифологиясынан табады. Көне парсы тіліндегі «nōg rōz» («жаңа күн») термині осы кезеңде пайда болған деген болжам бар, бұл мейрамның жыл басы ретіндегі маңызын айғақтайды.

Ежелгі түркілер мен басқа көшпелі халықтар арасында Наурыз табиғаттың жаңаруымен қатар рухани тазаруды да білдірді. От жағу, суды қасиеттеу, бір-біріне жақсы тілек айту сияқты рәсімдер осы кезеңнен бастау алады. Бұл дәстүрлер кейін түркі халықтарының мәдениетінде терең тамыр жайды.

Орта ғасырлардағы дамуы

Орта ғасырларда Наурыз Парсы империясы мен ислам әлемінің ықпалымен кең тарала бастады. Парсылардың Зороастризм дәстүрінде Наурыз (Новруз) рухани жаңару мен жақсылықтың жеңісін бейнеледі. Исламның таралуымен бірге мейрам діни сипатқа ие болмаса да, мұсылман халықтары арасында кеңінен қабылданды. Орталық Азиядағы түркі халықтары – қазақтар, өзбектер, қырғыздар, тәжіктер – Наурызды өз мәдениетіне бейімдеп, оған ұлттық ерекшеліктер қосты. Мысалы, қазақтарда «Ұлыстың ұлы күні» деп аталып, бір-бірімен көрісу, дастархан жайып, бата беру дәстүрі қалыптасты.

Сонымен қатар, Наурыз Еуропаға да тарады. Ежелгі Русьте 1700 жылға дейін бұл мейрам жаңа жыл ретінде тойланды. Орыс халқы наурыз айын жыл басы деп санаған, бірақ І Петрдің 1699 жылы жаңа жылды 1 қаңтарға ауыстыруымен бұл дәстүр үзілді. Дегенмен, Грекия, Рим және Англия сияқты елдерде 17-18 ғасырларға дейін күн мен түннің теңелуіне байланысты мерекелердің болғаны туралы деректер сақталған.

Жаңа замандағы өзгерістер

Жаңа заманда Наурыздың тарихи эволюциясы саяси және әлеуметтік өзгерістердің ықпалымен жалғасты. 1918 жылы Кеңес Одағы құрамындағы елдер еуропалық күнтізбеге (григориан күнтізбесіне) көшкенде, Наурыздың тойлану уақыты 13 күнге ығысып, 9-14 наурыздан 21-22 наурызға ауысты. Кеңес билігі кезінде мейрамға ресми түрде тыйым салынбаса да, оның ұлттық және діни сипатына байланысты шектеулер болды. Дегенмен, халық арасында дәстүрлер сақталып, ауызша ұрпақтан-ұрпаққа берілді.

Тәуелсіздік алғаннан кейін Орталық Азия елдері, әсіресе Қазақстан, Наурызды ұлттық бірегейліктің символы ретінде қайта жаңғыртты. 1990-жылдардан бастап мейрам мемлекеттік деңгейде тойлана бастады. Ал 2009 жылы ЮНЕСКО-ның Адамзаттың материалдық емес мәдени мұралары тізіміне енуі және 2010 жылы БҰҰ-ның 21 наурызды «Халықаралық Наурыз күні» деп жариялауы оның ғаламдық мәртебесін бекітті.

Қазіргі заманда Наурыздың тарихи эволюциясы жаңа сипатқа ие болды. Қазақстанда 2023 жылдан бастап мейрам он күн тойланатын болды. «Наурызнама» онкүндігі әр күнге арнайы тақырып беріп (Көрісу, Қайырымдылық, Ұлттық салт-дәстүр, Жыл басы және т.б.), дәстүрді жаңғыртуға және халықты біріктіруге бағытталды. Бұл – Наурыздың ежелгі табиғи-ғұрыптық мерекеден заманауи ұлттық және халықаралық мәдени оқиғаға дейінгі ұзақ жолын көрсетеді.

Түркияда «Невруз», Иранда «Новруз», Әзербайжанда «Новруз Байрамы» деп аталатын мейрам әлі күнге дейін ежелгі дәстүрлерді (оттан секіру, қасиетті тағамдар дайындау) сақтай отырып, қазіргі заманға бейімделген. Мысалы, түріктер мен әзербайжандықтар оттан секіру рәсімін жалғастырса, өзбектер мен қырғыздарда «сумелек» сияқты тағамдар әзірлеу дәстүрі сақталған.

Наурыздың тарихи эволюциясы – ежелгі табиғатқа табынудан басталып, орта ғасырлардағы мәдени синтез, жаңа замандағы саяси өзгерістер және қазіргі кездегі ғаламдық мерекеге айналуға дейінгі күрделі процесс. Ол халықтардың рухани және әлеуметтік дамуын айғақтайтын тірі дәстүр ретінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, заманға сай жаңарып келеді.