Қазақ ғалымы Б.Е.Көмековтің «Араб деректері бойынша IX-XI ғасырлардағы қимақ мемлекеті» еңбегі мазмұны жағынан да, қамтылған деректері бойынша да тақырыбымызға сәйкес өте ұтымды жұмыстардың бірі болып есептелінеді. Автор еңбегінде Шығыс Мавераннахрды зерттеуге қажетті ортағасырлық араб деректерінің тарихи-географиялық мәліметтеріне толық деректанулық талдаулар жүргізеді.

Көмеков аталмыш еңбегінде қарастырып отырған мәселесі бойынша жақсы тарихнамалық зерттеу жұмыстарын да сипаттап өтеді. Мәселен, кіріспе бөлімде қысқаша тоқталып өткен жұмыстардың қатарында төмендегілер болған: 

«Қимақ-қыпшақ тайпалары туралы ерте араб және парсы географиялық-тарихи әдебиеттерінде (IX-XIII ғғ.) қамтылған сол алғашқы мәліметтердің тарихнамалық тағдыры басқаша дамыды.  Оларға деген қызығушылық XIII ғасырда, Мысырдағы қыпшақ мәмлүктері кенеттен билік шыңына көтеріліп, өз әулеттерін құрған кезде (1250-1517) байқалды.  Олар Таяу Шығыстағы моңғол жаулап алушыларына және алғашқы крест жорықтарының мұрагерлеріне қарсы тұруға қабілетті жалғыз күш болып шықты.  Моңғолдар мен крест жорықтарын жеңгеннен кейін мәмлүктер және олармен бірге қимақ-қыпшақ тайпалары туралы мәліметтер Таяу Шығыс араб тарихнамасының назар аударатын орталығына айналды.

Кейінгі араб тарихнамасының бұл дәстүрі бірінші кезекте еуропалық зерттеушілерге қолжетімді болды, олардың Мәмлүктер әулеті мен қыпшақтарға көңіл бөлуі Еуропаның мұсылман көршілерінің тарихына деген жалпы қызығушылық шеңберінен шықпады.  Қалай болғанда да, Ибн әл-Варди (XIV ғасыр), Шукруллах (XV ғасыр), Мұхаммед Катиб (XVI ғасыр) және Хажы Халиф (XVII ғасыр) бойынша қимақтар туралы жазған д'Эрбело (1625-1695), Джозеф Дегин (1721-1800), И. Хаммер-Пургшталль (1774-1856) еңбектерінде оларды сипаттаудың сиро-египеттік (мәмлүктік) дәстүрі көрініс тапты; дәстүр кейінгі кезде қалыптасқан еді, сондықтан көбіне қатты шатастырылған, көне дереккөздерді зерттемей талдау жүргізу мәселесі қиынға түсетін жағдайда дамып жатты.  Сондықтан да, Еуропалық ғылыми әдебиеттерде бірінші болып шыққан қимақтар туралы мәліметтер аталмыш мәселені зерттеуде септігін тигізіп, зерттеу жұмыстарынның одан әрі дамуына мәні бойынша ешқандай әсер етпегені ғажап емес.

Қимақтар туралы айтылған IX-XIII  ғасырлардағы түпнұсқалы араб деректеріне жүгіну IX ғасырдың екінші жартысында орнықты және олар туралы А.Шпренгер, Г.Юль, А.Вамбери, В.В.Григорьевтің еңбектерінде мәліметтер қамтыла бастады.

А.Шпренгер Ибн Хордадбех (IX ғасыр), Кудама ибн Жафар (X ғасыр), әл-Истахри (X ғасыр), Ибн Хаукал (X ғасыр), әл-Идриси (XII ғасыр) еңбектерінен қимақтар туралы кейбір үзінділерді жариялады. Г.Юль алғашқылардың бірі болып қимақтар туралы араб деректеріндегі (әл-Масуди, әл-Идриси, Ибн әл-Варди) мәліметтерді Қытай деректеріндегі кумохи халқы туралы мәліметтермен салыстырған. Кейінірек, В.В.Григорьев қайталаған бұл салыстыру толаққанды расталмаса да, араб географиялық жазбаларын пайдаланудың өзі Г.Юльге қимақтарды Ертіс өңірінде дұрыс қоныстандыруға мүмкіндік берді. А.Вамбери қимақтардың басқа «шығыс түріктердің» жерлері арасындағы аумағын салыстырмалы түрде дұрыс анықтап, оларды Солтүстік Кавказ құмықтарымен шатастырмау керектігін ескертеді.

Қимақтарды Ертіс пен Алтайға қоныстандырып сипаттаған В.В.Радловтың кейбір көзқарастары В.В.Григорьевтің еңбектеріндегі тұжырымдармен ұқсас келеді. Н.А.Аристов жазба деректерге сүйене отырып, қимақтардың қыпшақтармен этникалық жақындығын атап өткен.

Сонымен қатар, араб дереккөздерінің сыни басылымына дейін олардың қолданылуы әрдайым эпизодтық сипатта болды және тікелей қолжазбаларға жүгінген бірнеше зерттеушілердің мәліметтерді мазмұнын айтумен ғана сипаттап зерттейтін жұмыстарымен байланысты болды. «Мұсылман әлемі» деп аталатын бөлімге жататын ортағасырлық шығыстану ғылымының берік негіздерін Э. Катрмер, К.Торнберг, Ф. Вюстенфельд, Ш.Барбье де Менар, М. Хаутсма және әсіресе Я де Гу қалаған.

«Араб географтарының кітапханасы», Табаридің «Патшалар мен пайғамбарлар тарихы», әл-Балазури, әл-Якуби, әл-Масуди, Ибн әл-Асирдің тарихи еңбектері ғылыми айналымға енуімен, әсіресе Орталық Азиядағы түркі халықтарына қатысты сапалы жаңа зерттеулердің пайда болуына алғышарттар жасалды. Бұл жолдың бастаушылары В.В.Бартольд пен И.Маркварт болды.

Әл-Идриси карталарын зерттеуге ерекше назар аудару керек. Оларға соңғы рет талдау жұмыстарын жүргізуді К.Миллер қолға алған.  Алайда, қимақтар еліне қатысты бөлігінде ол ұсынған сәйкестендірулер әл-Идриси еңбегінің мәтінімен жақсы сәйкес келмейді».

Әл-Идриси карталарына ерекше назар аудару керек деп, Көмеков өзінің «Страна кимаков по карте ал-Идриси» атты зерттеуінде келесідей мәліметтерді қамтып өтеді: 

«Әл-Идриси еңбегінің құрамдас бөлігі, оған енген, Сурат әл-ард атауымен біріктірілген географиялық карталар болып саналады. Алғаш рет оны 1849 жылы И.Левель латын транскрипциясымен басып шығарған, ал И.Ю.Крачковский «араб географиясының ең маңызды ескерткіші» ретінде анықтаған бұл ерекше атлас К.Миллер мен Бахджат ал-Асаридің басылымдарында ерекше орын тапты. 

Қимақтар елі әл-Идриси картасындағы төртінші климаттың тоғызыншы және оныншы бөлімдерінде орналасқан. Картаның басқа бөліктеріндегідей мұнда да координаталық жүйе жоқ, масштабтары біркелкі емес, географиялық объектілер схемалық географиялық фигуралар түрінде берілген, ал көкжиек жақтары қазіргі бағдарға қарама-қарсы орналасқан

Алайда, әл-Истахри, Ибн Хаукаль және басқа да араб географтарының X-XI ғасырлардағы карталарынан айырмашылығы, Сурат әл-ардтың Орталық Азия бөлігі географиялық және этнонимдік объектілердің белгілеулерімен көбірек қаныққан, картадағы позицияның «Нузхат ал-муштак» мәтініндегі ақпаратқа сәйкес келетіні соншалық, соңғысын олардың дербес сипаттамалық мағынасына қосымша ретінде және картаға түсіндірме жазба түрі ретінде де қабылдауға болады. Бұл ерекшеліктер Сурат әл-ардты өте құнды қосымша дереккөзі етеді.

Қимақтар еліне баратын жол, әл-Идрисидің айтуы бойынша, Ферғанадағы Ахсикет қаласынан қарлұқтар елі арқылы өткен;  Қарлұқ шекарасындағы Атракан қаласынан жағалауында қимақ қалалары тұрған Гаган көліне дейін - 10 өткел (300-350 км) бар.

«Нузхат әл-муштак» мәтінінде шығарма авторының хабардар болу дәрежесі мен географиялық ақпараттың сенімділігі сол кездегі негізгі сауда жолдарының бағытына тікелей байланысты екені анық.  Егер қимақтар елінің оңтүстік-батысында және батысында мұсылман көпестері мен саяхатшылары жақсы білетін қарлұқтар елі көрсетілсе (әл-Идрисиде бұл этноним екі атаумен белгілі – харлух және халлух), қимақтардың оңтүстігінде – тоғыз-ғұздар (тоғыз-оғыз) елі, одан кейін шығысы мен солтүстігінде мұсылман елдерінің сауда керуендері кірмеген, автор дәстүрлі түрде Қараңғылық теңізі (море Мрака) мен Құран арқылы мұсылман географиялық әдебиетіне енген Яжуж және Маджудж жерлерін орналастырады.

Қарлұқтар елінде әл-Идриси картасында екі үлкен топографиялық нысан – оңтүстігінде Самджан көлі (бұл Бухайрат ат-Түрк, «Түрік көлі») және оның солтүстігінде Тахама көлі орналасқан.  Түркі көлінің оңтүстік жағалауында Жоғарғы Барсхан аймағы белгіленген, ол қазір Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауында көптеген дереккөздер бойынша сенімді түрде локализацияланған.  Дәл осы Түрік көлін Ыстықкөлмен сәйкестендіру әл-Идриси картасының бөлігін зерттеуге және оны бізге белгілі географиялық схемамен біріктіруге бастапқы нүкте бола алады. Ыстықкөлдің солтүстігінде VIII ғасырдың ортасынан кейін қарлұқ көшпелілері қоныстанған бір ғана үлкен көл бар екенін ескерсек – Балқаш көлі, онда мүмкін, әл-Идриси Саллам ат-Тарджуман дәстүрін бейнелей келе,  оны Тахама деген атпен атап өткен.

Ыстықкөл-Балхаш меридианасынан сәл шығысқа қарай, шығыстан батысқа қарай жоталар сызығымен кесілген кең жазықта солтүстікте қимақтар елі, оңтүстігінде тоғыз-гуздар (тоғыз оғыз) елі жатыр.  Қимақ жерінің оңтүстік жартысының ортасында үлкен Гаган көлі бар, оның ұзындығы жағалауды бойлай 6 күндік өткел (180-200 км), ал ені 1,5 өткел (40-50 км);

Көлдің оңтүстігінде Қимақ елін тоғыз-ғұздардың иелігінен бөліп тұрған Дардан таулары, ал солтүстік пен шығыстан ортасында Гаган жатқан алқап Гиргир тауларымен жабылған. К.Миллер Гаган көлін Ыстықкөлмен сәйкестендірді,  ал бұл анықтаманы алып тастап, Жоғарғы Барсханның орналасқан жеріне мән бермей, В.В.Григорьев, керісінше, Гаганды Шығыс Түркістанға орналастырып, оны Бостен-Нор көлімен (Баграш-Көл) сәйкестендірді;  бірақ Бағраш көлдің қимақтар еліне еш қатысы жоқ – ол тоғыз-ғұз аймағының қойнауында орналасқан.  Мұнда әл-Идриси Гаганды емес, Надаху көлін орналастырады.

Қимақтардың елін сипаттауда әл-Идриси 16 қимақ қаласын (картада 15) атап өтеді.  Оның бесеуі Жетісудың солтүстік-шығысындағы Гаган көлінің маңында орналасқан» дейді.

Араб жазба деректері шығыстанушы ғалым Көмековтің ғылыми ізденістеріне қашанда негіз болды, өйткені оларда қыпшақтардың тарихи-мәдени мұрасы туралы ең бай ақпараттық материал бар.  Араб тілі мен әдебиетін білуі, шетел сапарларында араб мәдениетімен танысуы академиктің ғылыми ізденістеріне оңтайлы ықпалын тигізді.

Б. Е. Көмековтің  «VIII-XIV ғасырлардағы қыпшақтардың тарихы бойынша араб және парсы деректері» атты монографиясында қыпшақтардың тарихымен байланысы бар араб, парсы деректеріне аналитикалық шолу жасалынған.  Монографияға еңгізілген аталмыш деректер мен  ішінара түркі тілдеріндегі  дереккөздер Таяу Шығыс, Орталық Азиядан басталып, Испанияға дейінгі IX - XYII ғасырларда жазылған. Көмековтің ғылыми-сараптамалық шолу жүргізген аталмыш жұмысында, ортағасырлық қыпшақтардың тарихы еліміздегі біршама түркітілдес халықтардың, соның ішінде, қазақ халқының қалыптасуы сипатталған дереккөздердің мазмұнымен тығыз байланысты екенін аңғартады. Мәселен, қыпшақ этносының елеулі топтары қарақалпақтар, қырғыздар, татарлар, өзбектер, башқұрттар, Оңтүстік Сібір, Алтай және Закавказьенің түркі тілдес халықтарына қосылған және қыпшақ тайпалары Грузия, Армения, Ресей, Византия, Египет, Румыния, Венгрия, Сирия халықтарының тарихында да өзіндік із қалдырған болатын.

Шығыстанушының қыпшақтану саласындағы алғашқы шәкірттері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология факультетінде шығыстанушы-арабтанушы мамандығы бойынша білім алған арабтанушы 

Қ. Сәки мен Б. Батыршаұлы болды.  Қ. Сәки өзінің жетекшісінің ықпалымен Египеттегі қыпшақ мәмлүктері туралы араб деректерін зерттей бастайды.  Иордания университетінде және Мәскеу университетінің Азия және Африка халықтары институтында оқып, Ирак Республикасында, Мысырдағы және Сауд Арабиясындағы елшіліктерде аудармашы болып жұмыс істеуі оның Египеттегі, Сириядағы мәмлүк билеушілерінің қызметі туралы қажетті мәліметтерді жинауға ықпалын тигізді. Араб жазба деректерін зерттеу негізінде арабтанушы қыпшақ-мәмлүктердің саяси тарихын, мәдениетін, әскери істерін, діни наным-сенімдерін жаңғырта алды. Мәмлүк сұлтандарының ішінде Қ. Сәки Айбек, Құтұз, Бейбарыс, Калаун, Халил бек, Лашынның өмірбаяндарын зерттеген еді.

Б.Е.Көмеков дарынды шәкірттерімен жұмыс жасаумен шектелмей, өзінің лайықты ізбасары – араб тілін меңгерген және араб дереккөздерін зерттейтін қызы Р.Б.Көмекованы да дайындайды. Р.Б.Көмекова Қазақстан территориясы туралы мәлімет алу үшін мұсылмандық географиялық жазбаларға (араб географтары мен саяхатшыларының жазбалары) шындап қызығушылық танытады. Ол көрнекті ғалым, әкесі Болат Ешмұхамбетұлы Көмеков қалыптастырған әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы әлемде теңдесі жоқ жалғыз Халықаралық қыпшақтану институтында жұмыс істейді. Қыпшақтану институты қыпшақтардың тарихи-мәдени мұрасын зерттеуге бағытталған ғылыми жобаларды жүзеге асыруда, жетекші шетелдік ғылыми шығыс орталықтарымен халықаралық ғылыми байланыстар орнатуда, қыпшақтану мәселелеріне арналған арнайы ғылыми шаралар ұйымдастыруда теңдесі жоқ орталық.  Институт ғылымға алғашқы қадамдарын жасап жатқан жас арабтанушылар мен түркологтардың ғылыми қызмет орталығына айналған.

Араб деректерін негізге ала отырып, қарахандықтардың, қарлұқтардың этникалық тарихына, олардың мекен еткен қалаларына тоқталып, зерттеу жүргізген С. М. Сыздықовтың да жұмыстарын қарастырып өтуімізге болады. 

Мысалы, араб деректерін қолдана отырып «Қарлұқ елінің қалалары» атты мақаласында аталмыш этнос туралы маңызды мәліметтерді қамтып өтеді: «Қарлұқтар қыстаған Талас алқабының шығысында, шігілдер жерімен шекаралас жерде Талхиз қаласы орналасқан.  Талхиз қаласының, бүгінде бұл Талғар, қарлұқтардың экономикасы мен мәдениетінің орталығы ретіндегі гүлденген шағы IX-XII ғасырлармен сәйкес келетіні белгілі.  «Худуд әл-алам» еңбегінде оның шігілдер мен қарлұқтар арасындағы таулы аймақта орналасқаны айтылады.

Қаланың орта ғасырларда Шығыс пен Батысты байланыстыратын сауда жолында орналасуының маңызы зор болды.  IX-XI ғасырларда қала халқының ислам дінін қабылдауымен ол ірі рухани орталыққа айналды.

Қарлұқтар Отырар аймағындағы қалаларды да мекен еткен.  Олардың бұл оазисте нығая бастауы YIII-X ғасырларға сәйкес келеді.  Аталмыш кезеңнің үлкен ескерткіші – Құйрық төбе болды.  Қаланың іргетасын қазу барысында қарлұқ дәуіріне тиесілі бірнеше керемет ескерткіштер табылған.  Солардың бірі қаланың ішкі бекінісінде ою-өрнектермен сызылған сюжетті ағаш тақтайшалар болды.  Ол тақтайшалардағы бейнеленген көрініс мазмұны ішкі қамалдың өмірі туралы түсінік береді.  Мәселен, тақтайшалардың бірінде «Құдалық» процессі сипатталғандай.  Онда екі: ер және әйел адамдар суреттелген.  Ер адам көне түркі тас балбалдарының киіміне ұқсас келетін шапан киген.  Бейнеленген екі тұлға да ауқатты отбасынан шықса керек.  Екінші тақтайшаның сюжеті бекіністің қоршауға алынғанын және оны қорғау барысында жүргізілген әрекеттерді көрсетеді. Қорғаушы топ бекініс қабырғаларынан жаулаушыларға қарсы садақпен атқылаған.Тақтайшалардағы композицияның түпкі негізінде алақанында ай мен күні орналасқан құдайдың бейнесі (қолдары жоғары көтерілген) сипатталады.  Бұл тақтайшалардағы сюжеттің мифологиямен тығыз байланысы бар екенін аңғартады.

Араб деректерінде ІХ ғасырда араб қолбасшысы Хасан ибн-Сахл қарлұқ патшасы Отырар-бендтегінің (Отрар-бендтеги) арабтарға алым-салық төлемегені үшін Отырар өңірін бағындыру мақсатында шапқыншылық жасап, қарлұқ жабғуының ұлы мен әйелін тұтқынға алғаны баяндалған. Сондықтан, бұл ескерткіштерде қарлұқтар бейнесі болуы әбден ықтимал.

Қарлұқтардың кезінде қалалардың дамуына көшпелілер қатты әсер етті.  Қала құрылысы бір мезгілде мал шаруашылығымен айналысу мүмкіндіктерін ескере отырып жүргізілді.  Мысал ретінде жоғарыда аталып өткен Талхиз қаласын айтуымызға болады.  Аталмыш мәселе егіншілік пен мал шаруашылығымен қатар айналысуға өз септігін тигізеді, соның арқасында қолөнердің дамып, өркендеуі қамтамасыз етілген.  Мұндай күрделі шаруашылықтардың тығыз байланыста болып, бірін-бірі толықтыруы арқасында, қалалардың дамуы олардың өз географиялық шекараларының кеңеюіне ықпал етті, қала өз айналасында қуатты мәдени және экономикалық аймақтар құра алатын дәрежеге жете бастайды. Бұл алғашқы ортағасырлық шығыс қалаларының дамуындағы ерекше бағыт еді.  Бұндай даму кейінірек Қарахан мемлекеті тұсында ортағасырлық қалалардың гүлденуіне өзіндік әсерін тигізген болатын.

Қарастырып отырған тақырыбымыз  бойынша  З. С. Ильясованың да зерттеу жұмыстарын ескеріп өтуімізге болады. Зерттеуші араб деректерінің маңыздылығын былайша түсіндіріп өткен еді. «Орталық Азия мен Қазақстан тарихын зерттеу жалпы алыс-жақынды Шығыс елдерінен келген авторлардың (ғұлама-саяхатшылардың) жазба деректерінде қамтылған мәліметтерге тікелей  негізделген.  Аталмыш деректерден сол уақыттағы саяси тарих мәселесі, билеушілер мен халық, қоғамдық өмір мен мәдениет туралы маңызды мағлұматтарды  кездестіре аламыз.  Атап айтар болса, IX-XIY ғасырлар аралығында араб географтары мен  тарихшылары Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының тарихи-мәдени өркендеуін егжей-тегжейлі баяндап, қазіргі ғалымдарға сол кезең тарихын жандандыруға мүмкіндік беретін мұра қалдырып кетті.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін саяси және әлеуметтік-экономикалық реформалармен қатар қазақ халқының рухани қайта жаңғыруы да жүзеге асты. Жаңа тарихи жағдайда рухани жаңғыру халықтың болашағын нақты айқындау және тәуелсіздікті нығайту үшін ұлттың тарихи өзін-өзі тану арқылы жүзеге асады.  Сондықтан да әр ел өз тәуелсіздігін нығайту үшін, әрі бұрынғы тарихи баспалдақта кім болғанын анықтау үшін ғылыми негізделген зерттеулер жүргізеді. Осыған орай, көтеріп отырған этникалық тарих мәселесі ерекше маңызға ие екені сөзсіз.

Осыған байланысты Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қазақтарының кейбір руларының оғыздармен этникалық байланысына қатысты жаңа теориялық және әдіснамалық негіздер қалыптаса бастады. Бұл бағыттағы жан-жақты зерттеулер көп томдық ұжымдық монографияларда бірқатар белгілі ғалымдардың, соның ішінде профессор, ҚР ҰҒА еңбек сіңірген академигі Т.Омарбеков бастаған, Б.Б.  Кәрібаева, Г.Б.  Хабижанова, М.С.  Ноғайбаева сынды белгілі ғалымдар тобы қостаған зерттеушілердің жұмыстарымен көп томдық ұжымдық монографиялық еңбектер жарық көре бастайды. Мысалы, авторлар сегіз-оғыздың найман екенін және сегіз-оғыз тайпаларының түрлі құрамдары қытай деректерінде кездесетінін көрсетіп, бүгінгі наймандардың сегіз-оғыз бірлестігінің қай бөлігіне жататынын ашып, терең талдау жұмыстарын жүргізеді. Сондай-ақ, олар М.Қашқари, Ш.Құдайбердіұлы, В.В.Радлов және басқалардың деректері мен зерттеулерін салыстыра отырып, оғыз тайпаларының әрқайсысына берілген таңбалар бүгінгі қазақтар арасында ғана емес, басқа да бауырлас түркі халықтары арасында кездесетінін де көрсетеді. 

Бұл тарихшылар тек наймандар тарихын ғана емес, сонымен қатар қаңлылар, жалайырлар, тамалар тарихына да қатысты көлемді де іргелі зерттеулерді тарихи айналымға енгізді.  Т.Омарбеков бұл мәселені кейінгі жылдары да жалғастырып, «Қазақ түркілерінің шығу тегі (IX-XV ғасырлар)»  «Қазақ түркілерінің мемлекеттілігі: қағанаттар, ұлыстар мен хандықтар баяны» [53] атты көлемді зерттеулер мен көптеген ғылыми мақалалар жариялады. Ол түркі халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқаратын этнонимдердің этимологиясы жөнінде де еңбектер жазды.

Қ. Р. Аманжоловтың «Түркі халықтарының тарихы» атты екі томдығында түркі халықтарының саяси мәселелері, қалыптасу тарихы қарастырылады. Г.Б.  Хабижанованың «Тюркский фактор в становлении протоказахских племенных образований в IX-XII веков» атты докторлық диссертациясында оғыздардың қаңлылармен және жалайырлармен этникалық қарым-қатынастары да  жан-жақты талданған.

Сонымен қатар кейінгі жылдары түркі тайпаларының этникалық мәселелерінің кейбір тұстары Ғ. Искакова, З.Майданәлі, М.Өскенбай сынды жас зерттеушілердің зерттеу жұмыстарында көрініс тапты.

Қорыта айтқанда, маңыздылығы жоғарыда талданып, сипатталған зерттеулер этникалық тарих мәселесіндегі проблемалық және ғылыми кезеңдiк ерекшеліктерді айкындап берді. Сонда да, бiз қарастырып отырған мәселеде, яғни Орталық Азия халықтарының калыптасуындағы этникалық тарих мәселесі толығымен зерттеліп, шешiмiн тапқан деп айтуға келмейтінін аңғара аламыз. Себебі, көріп отырғанымыздай, зерттеу еңбектерінде қарастырып отырған аймақ халқын толыққанды сипаттап, бір жұмыс аясында этникалық тарих бойынша жалпы тұжырым, нақты бір корытындының болмауы қиындық туғызады. Дегенмен де, аталмыш мəселенiң кейбiр тұстары мен кырлары тарихнамалық зерттеу жұмыстарына шолу жүргізу барысында айқындалып, мәселенің кейбір аспектілерінің зерттелу деңгейі біршама жақсы дамығанын көре аламыз. Бұл еңбектер біз үшін өте маңызды әрі бүгінгі таңдағы зерттеулерді жалғастыру үшін негізгі тиянақ пен платформа болып саналады.