Қазақтың қызыл қойының шығу тарихы

Қазақтың қызыл қойы – мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан таза тұқымды қой. Ол VI ғасырдан бері өсіріліп, ешбір будандастырылмай сақталған етті әрі жүнді асыл тұқымды қойлардың бірі. Тарихи деректерге сүйенсек, бұл қой тұқымы қазіргі Қазақстан аумағында ерте дәуірлерден пайда болған. Кейіннен ол Моңғолияның Баян-Өлгий аймағына, Қытайдың Шыңжаң өлкесіне және Ресейдің кейбір өңірлеріне таралған.

Қазақтың қызыл қойы “Керейдің қызыл қойы” немесе “Керей қойы” деп те аталып жүр. Бұл атау оны өсіріп, сақтап келген Керей руының мал шаруашылығымен тікелей байланысты. Зоотехник ғалым Қатран Орынбайұлы 1998 жылы “Керей қойының тұқымы” атауын ғылыми айналымға енгізді.

Қызыл қойдың ерекшеліктері

Қызыл қой өзінің ерекше қасиеттерімен танымал:

1.    Климатқа бейімділігі. Бұл қойлар қатал табиғат жағдайларына төзімді. Олар суық климат пен шөлейт аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Жайылымда жүріп, табиғи азықпен жақсы семіреді.

2.    Ет пен жүннің сапасы. Қызыл қойдың еті нәзік әрі ерекше дәмімен танымал. Ал жүні жеңіл өнеркәсіпке қажетті сапалы шикізат ретінде жоғары бағаланады.

3. Қатал қыс пен суыққа төзімді. Бұл қойлар ұзақ қысты жайылымда өткізіп, өнімділік көрсеткіштерін жоғалтпайды. Қатал климаттық жағдайда тіршілігін сақтап, шаруашылыққа үлкен пайда әкеледі.

Қызыл қойдың таралу аймағы

Қазақтың қызыл қойы негізінен Қазақстанның шығыс өңірінде, Жетісу мен Алтайда кеңінен таралған. Кеңес заманында асылдандыру жұмыстары жүргізілмегендіктен, бұл тұқымның саны күрт азайды. Бүгінде Моңғолияның Баян-Өлгий аймағы мен Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиялық аймағында бұл қойдың таза қаны сақталған. Мұндағы қазақ малшылары қызыл қойдың генетикалық тұқымын өзгеріссіз өсіріп келеді. Қытайдың Шыңжаң аймағындағы қазақтар да қызыл қой өсіруді жалғастырып отыр.

Қой шаруашылығының қазақ мәдениетіндегі орны

Қой шаруашылығы қазақтың дәстүрлі тұрмысының маңызды бөлігі болған. Қойдың еті, сүті, жүні күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылған. Киіз үйдің сыртқы жабындысы мен текемет, түскиіз сияқты бұйымдар қой жүнінен жасалды.

Қазақ халқы үшін қой шаруашылығы тек тұрмыстық қажеттілік қана емес, сонымен қатар байлық пен ырыс белгісі болды. “Мал өсірсең – қой өсір, пайдасы оның көл-көсір” деген мақал осыны дәлелдейді. Қойға байланысты көптеген мақал-мәтелдер бар:

Қазақстандағы қой шаруашылығына жасалып жатқан қолдаулар

Қазақстанда қой шаруашылығына ерекше назар аударылып, мемлекет тарапынан әртүрлі қолдау шаралары жүзеге асырылуда:

Қой саны туралы мәліметтер

Қазақстандағы қой басына қатысты ресми деректер:
    •    2024 жылғы мәлімет бойынша, елде 20 миллионға жуық қой өсірілуде, оның ішінде 3 миллионнан астамы асыл тұқымды.
    •    Қой басының 51,4%-ы шаруа қожалықтарында, 41,4%-ы халықтың жеке шаруашылықтарында, 7,2%-ы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өсіріледі.
    •    Қазақстанда негізінен еділбай, етті меринос, қазақтың биязы жүнді қойы сияқты тұқымдар өсіріледі.

Қой шаруашылығының экспорттық әлеуеті

Қазақстандық қой етіне шетелден, әсіресе Қытай және Парсы шығанағы елдерінен сұраныс жоғары. 2023 жылы қой етін экспорттау үшін Қазақстан Қытай, Иран, Өзбекстан, Ресей, БАӘ және Бахрейн нарықтарына шығу мүмкіндігіне ие болды. Дегенмен, экспорттық қой етінің бағасы әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болуы үшін қосымша қолдау шаралары қажет.

Қой шаруашылығын дамыту жолдары 

1.    Асыл тұқымды қойларды көбейту. Қой тұқымдарын асылдандыру жүйелі түрде жүргізілуі керек. Қазақтың қызыл қойы ерекше тұқым ретінде шаруашылықтағы орнын қайтаруы тиіс.

2.    Жүн және ет өнімдерін экспорттау. Қазақстандық қой шаруашылығы жүн мен ет өнімдерін халықаралық нарыққа шығару арқылы экономикалық әлеуетін арттыра алады.

3.    Мемлекеттік қолдау. Қой шаруашылығына субсидиялар мен жеңілдетілген несиелер беру маңызды. Сонымен қатар, малшылардың әлеуметтік мәртебесін көтеру керек.

4.    Ғылыми зерттеулерді дамыту. Қой тұқымдарын сақтау мен зерттеуге қатысты ғылыми жұмыстарды күшейту қажет. Қызыл қойдың өнімділігін арттыру және оның генетикалық қорын зерттеу маңызды.

Қорытынды

Қазақтың қызыл қойы – ұлттық мұра, экономикалық ресурс және қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі. Оны сақтау – қазақ халқының болашақ ұрпаққа қалдырар аманаты. Қой шаруашылығын дамыту арқылы ел экономикасын нығайтуға және мәдени мұраны сақтауға болады.

Қазақстанда мемлекет тарапынан қой шаруашылығына көрсетілетін қолдаулардың арқасында бұл сала қайта жанданып келеді. Асыл тұқымды қойларды көбейту, экспортты арттыру және ғылыми зерттеулер жүргізу арқылы қой шаруашылығының болашағы жарқын болмақ.

Дереккөздер
    1.    “Алтын асық” бағдарламасы және қой шаруашылығына бөлінген субсидиялар
    •    ҚР Премьер-Министрінің ресми сайты: primeminister.kz
    •    ҚР Үкіметінің мал шаруашылығын дамыту жөніндегі мәліметтері: primeminister.kz
    2.    Қой саны және асыл тұқымды мал басы жөніндегі мәліметтер
    •    ҚР Ұлттық статистика бюросы: stat.gov.kz
    •    Қазақстандағы жалпы қой саны туралы деректер: 24.kz
    3.    Экспорттық әлеует және қой етіне сұраныс
    •    ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтері: egemen.kz
    •    Қазақстандық қой шаруашылығының экспорттық мүмкіндіктері: primeminister.kz

Мақала ЖИ көмегімен әзірленді