Ресей империясындағы басқа түркі халықтары сияқты қазақтар да ХХ ғасырдың басында ғасырлар бойына қалыптасқан үйреншікті өмір салтының бұзылуымен, революция мен дүниежүзілік соғыс әсерінен туындаған дағдарыспен және дәстүрлі әлеуметтік институттардың қайта құрылуымен қатар жүрген жалпыресейлік экономикалық жүйеге кірігудің жаңа жағдайларына бейімделудің күрделі дәуірін бастан өткерді. Сол заман тұрғысынан қарағанда өркениеттің озық үлгілері саналған жаңалықтардың қазақ даласына енуі белсенді әрі үздіксіз жүрді. Мәдениет саласында дағдарыс қарама-қайшылықтар тартысында көрініс берді. Бір жағынан, тарихи, әсіресе білім беру, ғылым, технология салаларында, орыс тілін, орыс-еуропалық білім беру моделін және т. б. зерттеу қажет болса, екінші жағынан, бұл салада этникалық сәйкестік пен мәдени ерекшеліктер, ана тілін сақтау, дін мен дәстүр сабақтастығы сияқты маңызды мәселелердің шешімі табылмады. Демек, мәдени жағдайдың күрделілігі, сәйкессіздігі, өзгермелілігі, дәстүр мен инновацияның арақатынасына қатысты белгілі бір өзекті мәселелер өткір қойылып, талқыланған кезде айқын көрінді.
Қазақ халқы мен Шығыстың басқа халықтарының тарихи, мәдени және әдеби байланыстары туралы айтқанда, ең алдымен осы байланыстарды анықтайтын негізгі факторлар мен шарттарды атап өткен жөн: Олар халықтардың бір түркі тамырынан шығу тегі, олардың тілдерінің жақындығы, бір дін – ислам, салт-дәстүрлердің ұқсастығы және т. б. ХIX және XX ғғ.басындағы қазақ және шығыстың басқа да халықтарының тағдырлары мен рухани өзара байланыстарында орыс патшалығы Орта Азия мен Таяу Шығыс елдерін отарлау, Батыстың Шығысқа қарай экспансиясы саясатымен маңызды рөл атқарды. Демек, халықтық өзін-өзі танудың, азаттық қозғалыстардың өсуі және шығыс халықтарының прогресс пен ағартуға деген ұмтылысы арта бастады. ХХ ғасырда Орта Азия мен Қазақстанды өз колонияларына айналдырған патша үкіметі орыстандыру саясатын жүргізгені белгілі. Орыс шаруаларын қазақ даласына көшірумен қатар бекіністер, мектептер салынды. Орыс миссионерлері қамқорлықсыз қалған қазақ балаларын ішке жіберді. Орыс мектептерінде және арнайы оқу орындарында оқыған жастар туған халқына емес, автократияның пайдасына қызмет етуі керек еді. Патша үкіметінің экспансионистік әрекеттері туыс халықтардың ағартылған бөлігімен тығыз байланыс орнатуға ұмтылған алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары арасында үрей мен қорқыныш туғыза алмады, Өйткені патша үкіметінің қанаушылығын сезінген халықтардың мақсаттары мен ұмтылыстары бірдей болды. Осы жылдары Санкт-Петербургте, Қазанда, Уфада, Орынборда, Троицкіде татар тілінде газеттер, журналдар шығарыла бастады, баспахана ісі дамыды. Аталған ірі мәдени орталықтарда орта және жоғары оқу орындары ашылды, мысалы, Қазанда – «Мұхамедия», Уфада – «Ғалия», Троицкіде – «Расулия», Орынборда – «Хусания». Әдеби бірлестіктер, мәдени қоғамдар және театр труппалары ұйымдастырылды. Оқу орындары, газеттер, журналдар, театр үйірмелері ХХ ғасырдың басында Татар халқының мәдениетін жоғары деңгейге көтерді [1, 26 б].
Бұл мәдени өрлеу көршілес башқұрт және қазақ халықтарына да әсер етті, олардың әдебиеті мен мәдениетін дамытуға түрткі болды. Осы уақытта Қазақстанда баспахана ісі жолға қойыла бастады. Қазақ тілінде ондаған газет, бір журнал, көптеген кітаптар шықты. Мысалы; Троицкіде «Қазақ» газеті (1906), Петербургте – «Серке» (1907) газеттері жарық көрді. Кейін «Қазақстан» (1911-13), «Айқап» (1911), «Қазақ» (1913), сияқты газеттер мен журналдар шыға бастады. Бұл басылымдар халықтың өзін-өзі тану, ғылым, білім, мәдениет және қоғамдық-әлеуметтік қайта құрулар проблемаларымен қатар әдебиет пен өнер туралы ғылым мәселелерін де көтерді. Журналдың мазмұнында қоғамдық өмірдің өзекті мәселелерін, Ресей империясының сыртқы және ішкі саясатын, ұлттық қатынастар мәселелерін қамтитын материалдар басым болды. Публицистикалық мақалаларда қазақ қоғамының өзекті мәселелері талқыланды: қазақ халқына одан ажыратылған жерлерді қайтару; мемлекеттік думаға қазақ халқының өкілдерінен депутаттарды таңдау; қажет болған жағдайда жергілікті жерлерде діни мүфтилерді таңдау; жергілікті халықтың құқықтарын Ресей империясындағы орыс құқықтарымен теңдеу мәселелері алдыңғы қатарға шықты. Сол кездегі көрнекті жазушылар баспа және баспа ісіне үлкен үлес қосты.
Қазақстандағы капиталистік қатынастардың салыстырмалы түрде жылдам дамуы, оның Ресеймен сауда байланысының нығаюы, қоғамның өндіргіш күштерінің айтарлықтай өсуі қазақ ауылдарындағы шаруашылықты әлсіретіп, патриархалдық тұрмысты өте жоғары деңгейде әлсіретіп, мұнда таптық дифференциацияны күшейтті. Осы тұста қазақ халқының ұлт болып ұйысуы мен болашағына деген айқын көзқарастар 1911-1915 жылдары Троицк қаласында араб қарпімен қазақ тілінде жарық көрген алғашқы ұлттық журнал «Айқапта» басылған мақалаларда танылады. Оның шығарушы һәм редакторы қоғам қайраткері, ақын, жазушы, қазақ интеллегенциясының жарқын өкілдерінің бірі – Мұхаммеджан Сералин.
1905 жылғы желтоқсан төңкерісінен кейін Ресейдің түкпір-түкпіріндегі езілген халықтар өз бостандықтары үшін күрес жүргізу керектігін жете түсінді. Осы жолда халықты бірлікке шақырып, бір тудың астында жинау үшін – саясат пен білімнен хабар беріп, көзін ашудың маңыздылғы арта түсті. Қоғам қажеттілігінен туындаған қызмет ұлттық баспасөзге деген қажеттілікті тудырды. Осы мәселені жыға таныған М. Сералин қалың қазақтың шамшырағына айналатын газет-журнал аштыруға жан-тәнімен жұмыла кіріседі. С. Ужгиннің естелігін бақсақ, М. Сералин татар журналисі Ф. Ганиевпен газет-журнал шығару төңірегінде келелі келіссөз жүргізгенге ұқсайды. Газет қазақ және орыс тілдерінде шығуы тиіс болған көрінеді. Алайда екі тарап ортақ келісімге келе алмағанға ұқсайды. 1906 жылы П. А. Зиссердің редакторлығымен Троикц қаласында «Зауралье» деген газет шығады. М. Сералин осы газет арқылы қазақ интеллегенциясына ана тілінде газет шығармақ ойын хабарламақ болады. Бірақ Орынбор генерал-губернаторының «зиянды» деген бұйрығымен бұл газеттің де ғұмыры ұзаққа бармай, М. Сералиннің аңсаған арманы тағы да бес жылға шегеріледі.
«Айқап» журналы қазақ халқының алғашқы толыққанды ұлттық мерзімді басылымдарының бірі ретінде қазақтың прогрессивті зиялыларының және тұтастай алғанда, ХХ ғасыр басында саяси аренаға шыққан жас ұрпақты таныстырған қоғамның сыни, жаңашыл ойшыл бөлігінің жаңа ой-пікірлерінің айнасы. 1911 жылы М. Сералин «Айқап» журналын шығару идеясын қайта қолға алғанда, оған алғаш қол ұшын созғандардың бірі Троицкідегі «Энергия» баспаханасының иесі Хайли Шумлих Сосновский деген азамат еді. 1911 жылдың қаңтарынан 1915 жылдың тамызына дейінгі аралықта «Айқап» журналы дәл осы «Энергия» баспасынан араб қарпімен теріліп, әуелі айына бір рет, кейін екі реттен басылып, қазақ даласына қанатымен су сепкен қарлығаштай жаңалық хабарларын жеткізіп тұрды. «Айқап» журналының бір маңыздылығы төңкеріске дейінгі қазақ халқының сауаттылық, оның ішінде, саяси сауаттылық деңгейін анық көрсетуінде еді.
«Айқап» журналының атауы мен алға қойған мақсаты туралы 1911 жылдың №11 санында басқарушылар ұйымының атынан мынадай пікір білдірген: «Айқап деген сөз қазақтың төл сөзі,ол ғасырлай бойы мәдениеттен, ғылымнан кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде алынды. «Ай, қап!», – деп санымызды соқтық, енді ел қатарына қосылай деген үнді білдіреді [2,25 б]. 1912 жылы журналдың №6 санындағы Меңдібеков Бақытжанның «Газеталарымыз туралы» деген мақаласын оқып, өзгелер тырмысып жатқанда біздің халықтың сол баяғы маубастығы мен кер жалқаулығы алдынан шығып, «аһылатып-үһілетуін» бір қоймады, содан күрсінген жүректің «Айқап» деп ашынды [3, 126 б] деген ой түйеміз. Ғабдолжалилов Халиолла 1911 жылы журналдың №2 санындағы «Айқап мағыналары» деген мақаласында «Айқап» деген сөздің үш түрлі мағынасына бар деп, ол «аһ ұрған өкініш, қараңғы түнде айналаны жарық еткізген ай мен айдың қабы» [4, 18 б] деген үш түрлі мағынаны келтіргенін байқаймыз. «Айқап» деген ұғымның мәніне тұңғыш рет көңіл бөліп, тұжырымды ой түйген журналдың редакторы М. Сералинның «Осы кезге дейін қазақ деген ұлттың аһ ұрған, қап дескен кезі мен сәті, сірә, аз болмаса керек-ті. Бір-бірімен жауласса да, бір-бірімен дауласса да «қап» десіп, сәті түскенде ісіңді алдыңа келтірермін деген келте ойдың құлы болудан басқа ісі болмаған тәрізді. Және де қазақтың қалталы азаматтары халықтың жаңалықтан құлағдар болуына құлықты болмай қаржы бөлмеді, қалтасы болмаса да көңілі бай азаматтарының демеуі қаржы болмай, қу шөппен ауыз сүртіп, «аһ» деп келістік, осы өкініштерімізге лайық жауап, енді қайталамау үшін қашанда көзі алдымызда көрініп тұрарлық болсын деп журналымыздың атауын «Айқап» атадық [5, 3 б] деген пікір айтқан-ды.
«Біздің қазақтың «Әй, қап!» демейтұғын қай ici бар?!», – деп бетін ашқан «Айқап» журналы патша үкіметі бекітіп берген бағдарламасына сәйкес «сыртқы хабарларды, мұсылман тіршілігінің мысалдарын, уақиғаларды, кітаптар хақында һәм ғылым баптарынан кеңестерді, басқарушыға келген хаттарды», сондай-ақ бағдарламада «фельетон» деп көрсетілген көркем әдебиет үлгілерін жариялап отыруға мүдделі болды.
«Айқап» позициясының прогрессивтілігі ең алдымен оның отырықшылыққа, егіншілікке, шаруашылықты ұтымды жүргізуге, жаңа жүйедегі ауылдарды салуға шақыруынан көрінді. Бұл идеяларды іске асыру рулық құрылымның бұзылуы мен экстенсивті-мал шаруашылығының түпкілікті жойылуына әкеп соқтырып, Қазақстанда капитализмнің қарқынды дамуы үшін жолды тазартар еді. «Айқап» журналының 1912 жыл №1 санында жарық көрген Бекимов (Жаркент) дегеннің «Қазақ халқы жайынан» мақаласында: «қазақ байғұс жері кеткен соң қалайша күн көріп, тамақ асырауға һәм былайғы елден қалыспай ретке кірмекке керек. Жерімізге тиме дегенмен патшалық пайдасына алынады – деп тыңдамайды. Бұл бір сөз Жер. Жер тарылған соң, қазақтың шаруасы кемиді. Бұл екінші сөз. Біреулер айтады: «Көшпе! Қала сал, сен жақсы ел боласың», – деп. Қош! Мен қала салайын, ал енді қалада не істейтінімді айтыңызшы? Жалғыз-ақ қазақтың шаруасы тарылып, қала болуға үйрене алмай, халық жарлы болып бара жатыр» [6, 7-8 б]. Осы мақаладан сол тұстағы қазақ ауылының, қазақ шаруасының жай-күйінің қаншалықты нашарлығын байқауға болады. Газет-журнал беттерінде өздерінің ой-пікірлерін жариялап, ендігі бағытымыз қандай болмақ деген ойды ортаға салған оқырмандарының жай-күйін бірден аңдаған «Айқап» редакциясы халықты отырықшылыққа үндеп, барынша өркениетті қоғамға жету жолын ұстанды.
Айқаптықтар патша өкіметінің «қоныс аудару қорының» пайдасына өңдеуге жарамды барлық жерлерді алып қоюына немқұрайлы қарай отырып, қазақтар өздерін толық күйреуге және қырылуға душар ететіндерін атап өтті. Тек отырықшылық бойынша жер учаскелерін алу, басқарудың тұрақты және тиімді түрлеріне көшу болу ықтималдылығы жоғары апаттың алдын алады. «Бұл үшін қазақтар, – деп жазды М. Сералин, әлемге деген көзқарасты өзгертуі керек, отырықшы өмір салтына, ауылшаруашылық өнімдеріне деген жеккөрушілікті өзгертуі керек, жұттан кейінгі қарындарының тоқтығынан тоқмейілсімей немқұрайдылықтан арылуға тиіс, «көрге кіргенше бар мүмкіндікті пайдаланып қалу керек» деген орыс мақалындай, жұт пен аштық деген екі қызылкөзден уақытша қолдары босаған қазақтар жай жатпай қыс азығын жаз жинағандары оңды болмақ» [7, 150 б].
«Енді жартылай көшпелі һәм жартылай отырықшылықтың бірін таңдауымыз қажет. Өткен істің бәрі келмеске кетті. Енді біз кішігірім жерде қалай өмір сүру туралы ойлануымыз керек. Біздің өмір сүруіміз үшін, бұрын қалалар салып, отырықшылыққа бой үйрете бастаған жөн. Ауыл тұрғындары бола отырып, біз осы өмір салтына сәйкес қолөнермен де айналысуымыз қажет» деген ой-пікірлер сол тұстағы «Айқап» журналының бетінен үнемі дерлік кездесіп тұратын.
Қазақ халқын отырықшылыққа шақыра отырып, «Айқап» көшпенді өмір салтының жойылып, барлық халықтардың, соның ішінде қазақтардың өркениет жетістіктеріне бой үйрете бастауы керектігін дәлелдеді. Олай болмаған жағдайда жер бетінен жойылып кетуі мүмкін екенін де ескерте кетеді. Мұса Ғ-ның «Уахшат, бәдәуит һәм мәдәниат» атты мақаласында адам баласының өткен кезеңдеріне қысқаша шолу жасалып, қазақ тұрмысымен байланысы сөз болады [8, 58-60 б]. Автордың айтуынша, бірінші кезең – жабайылықтың, яғни, адамзаттың алғашқы қауымдық құрылыс кезеңімен сипатталады. Жер бетінде өмір сүрген барлық ұлт пен ұлыс осы уақытты басынан кешірген. Табиғатпен селбесе өмір сүріп, жабайы тіршіліктен тапқанын жеп, таппағанына қанағат қылған. Киімі – жыртқыштың терісі, үйі – үңгір, тамағы – шикі ет пен жеміс-жидек болатын. Екінші кезең – көшпелі мал шаруашылығымен, жазудың, ғылым мен техниканың азды-көпті жетістіктерімен, елдер арасындағы әлсіз де болса болған мәдени байланыстармен сипатталады. Өкінішке орай, осы кезең қазақ халқының басынан толыққанды өте қоймады. Бірақ бұл өмір салты мәңгілік емес. Халық санының үздіксіз артуы көшпелі халықтарды шұрайлы жерлерден ығыстырып шығарып, қалалардың салынуына, белгілі бір жер бөліктерінде ұзақ мерзімді тұрақтап қалуға әкеліп отыр. Осы күйге алдымен қолы жеткендері уақыт өте келе түрлі ғылыми-техникалық жаңалықтар ашып, өзге мешеу халықтарды өздерінің жетістіктерін пайдалануға мәжбүр етуде. Осыны біздің түсінігімізде – цивилизация деп атайды. «Айқап» журналының редакциясы да қазақ халқының цивилизация жолымен дамыған қалайтындарын айқын жеткізеді. «Айқап» журналының пікірінше, жабайы һәм бақташылық дәуірмен қоштасқысы келмеген халықтар, оның ішінде қазақтар да өркениеті дамыған елдердің «құлдары мен жұмысшылары» болып қала бермек. Жерді өңдеп, оған еңбегі мен ақшасын салған кезде ғана қазақтар өздерін осы елдің нағыз иесі сезінбек. Автордың айтуынша, «Құдайдың өзі жердің иесі оны мекендеген халық емес, пайдаланған халық екендігін айтады». Мақаладан қазақ халқына – не жер емшегін еміп, өркениетті халықтардың етегін ұстап, даму, не жер, су секілді байлықтардан айырылып, халық ретінде жер бетінен жоғалып кету деген екі жолдың ғана бар екендігін байқаймыз. Мақала авторы халқын дәуір талабы бойынша әрекет жасауға үндейді. Заманына қарай адамы дегенге келтіреді. Автордың дәлелі, әрине, тарихи дамудың материалистік түсіндірмесімен ешқандай байланысы жоқ. Мақалада қазақтардың әлеуметтік өміріне қалыптасқан стихиялық көзқарастар мен буржуазиялық әлеуметтік-экономикалық ілімдердің ұтымды элементтерін байқау қиын емес. Сонымен қатар, ескі өмір салтын табанды түрде бұзуды жақтаған прогрессивті ойлайтын қазақ зиялыларының қызметіне лайықты баға бермеске болмайды.
«Айқап» журналы сол тұстағы әлеуметтік-саяси мәселелерді басшылыққа ала отырып, халық тұрмысына шолу жасап отырды. Олар көшпелі өмір салтының одан әрі сақталуы ұлт болып жойылуға немесе отаршылдық езгіде қала беруге әкеліп соқтыратынын айқын түсінді. Сол себепті журнал редакциясы қараңғы халықтың көзін ашпаққа ұмтылды. Журнал бетінде отырықшы тұрмыстың ұтымды тұстары жайлы мақалалар шығып тұрды. Мысалға, 1911 жылдың №11 санында «Шідерті болысының елінің отырықшы болып жер алулары» деген Сұлтан Қаратаевтың мақаласы жарық көрген. Онда автор Орал уезіндегі отырықшылдыққа көше бастаған елдер жайлы ақпарат беріп өтсе, №12 санында «Басқарушыға келген сауалдар» деген мақала жарық көрген. Ол жерде халық арасынан редакцияға отырықшылдыққа көшу, жер мәселесі турасынан жолданған сауалдарға жауап жазылған. Журналдың алғашқы сандарынан бастап, М. Сералин қазақ жұртын отырықшы тұрмысқа үндеумен болды. Әр санында қазақ елінің түкпір-түкпіріндегі уезд, болыс, ауылдардың отырықшы тұрмысты қалай қабылдағаны жайлы ақпарат беріліп отырған. Журнал беті қарсы тараптардың келіссөз жүргізетін алаңына да айналған. Әсіресе, Ахмет Жантөрин мен Қараш баласы Ғұмардың қазақ елінің отырықшы тұрмысқа көшуі жайлы тартысы оқырмандар арасында қызу талқыға түсіп отырған. Қараш баласы Ғұмар 1912 жылдың №9 санында жариялаған «Ахмет Жантөринге жауап» атты мақаласында оның жер жайлы пікірлерінің қателігіне тоқталып, қазақ елінің келешегі үшін, ғылым-білімнің дамуы үшін отырықшы тұрмыс кешу керектігін басты назарға ала отыра айтқан. Жастабанов Қозбағардың «Тағы да қазақ жері жайында» атты 1912 жылдың №4, №5, №6, №7 нөмірлерінде жарық көрген мақаласында автор қазақ елінің жері, халқы жайлы мәліметтерге кеңірек тоқталған. Сонымен қатар, Красновтың «Всемирная история» еңбегінде қазақ жері туралы жазылғандығы, Щербиннің 1898 жылғы экспедициясында статистикалық мәліметтер барлығы айтылған. Автор «мал бір жұттық» екенін ескерте отырып, қазақ шаруасы, байы үшін отырықшы шаруашылыққа көшу болашақ өмірге деген айқын сенімділіктің бірі екендігін кеңінен қозғайды. «Егер де сіздің қолыңызда 50 бас ірі қара болса қыстың қаттылығынан оның бірі де қалмай қырылып қалуы мүмкін. Шөп шықпай қалған жылдары тіпті қиын. Ал жердің бір пайдалы жағы оны асырамайсың, керісінше ол сені асырайды. Шығым аз болған жылдың өзінде келесі жылға тұқымдыққа алып, қалғанын сатып пайда көруіңізге болады» [9, 57 б]. Журнал бетінде осыған ұқсас көптеген насихаттар жарық көріп отырған болатын.
«Айқап» журналы көтерген әлеуметтік маңызды тақырыптардың бірі – сот ісі болатын. Жер-жердегі билер сотының туралықтан гөрі бұра тартуға көп ерік беруі халықтың ашу-ызасын тудырды. «Айқап» журнал ретінде жарық көрген уақыттан бастап осы мәселе жайлы пікірін айтып, ашынған халық жиілей бастады. Ахмет Байтұрсынұлы «Тағы да народный сот хақында» мақаласында осы мәселе төңірегінде тереңірек ойланып, құр айқай ештеңені шешпейтінін айтады. Ол барлық мәселенің түп-төркінін қазақ қоғамын жайлаған мерездіктен көреді. Сайлауды сайлау деп, сотты сот деп ұғынбайтын қазақ қоғамы әділ жолмен шешілуі тиіс мәселенің барлығын бармақ басты, көз қыстының артына жасырғысы келеді. Олар үшін сайлау мен сот өз руы мен ауылының беделін көтеріп, көршілес ауылдар мен руларды тұқыртудың құралы ғана болып көрінеді. Ең алдымен халықтың санасын оятуға шақырған ұлт ұстазы халық сотын жабайық деп аттандап жүргендерге «Народный соттың орнына болатұғын сот қандай боларына көзіміз жетті ме?» [10, 14 б] деген сауал тастайды. Осылайша, оларды тұқыртып алып, ендігі кезекте не істеу керектігіне бас қатырады. Бір соттың әділетсіздігіне бола барлығына күйе жағу қашанда дұрыс емес. «Бір дәрігердің қолында талай ем болып саналған дәрі екінші дәрігердің қолында ем болмаса , шүбә дәріде емес дәрігерде» [10, 16 б] деп билерді жаңарту керек деп меңзейді. Сайлаудың талас емес екенін халық ұғынған күні әділдіктің ақ таңы атарына сенеді. Халық соттарын қаққан қазықша бір орталыққа бағындырып, жайылтпай ұстаса ғана кімнің қалтасы қалың болса арты таза деген ұғымды түбірімен жоюға болатынын айтады. Шардай Қарасартұлының «Қазақ дауы, би һәм билік» мақаласында автор қазақ арасындағы би мен билік мәселесіне тоқталады. «Билер туралы заң қазақ билеріне көп ерік пен еркіндік берді. Қазақ билерінің шексіз билігі қазақтарға пайданың орнына жамандық әкелді. Заң қазақ билеріне әділеттілік пен қатыгездікті өз қалауы бойынша жасауға мүмкіндік береді... Би емес оның қалтасын қампайтқан адамның сөзі заң орнына жүрді. Заң ережесі билердің оң жамбасына келеді: бай адамның сөзін сөйлеп, кедейді адам құрлы көрмеуге, ақты қара, қараны ақ деп тануға ықпал етеді. Олар билерден қарсыластарының сөзі шындық болса да мойындамай қаралау мен жақтастарының айтқаны түйенің мойнына қисық болса да дұрыс деп қабылдау мен ақтауға пәрмен береді. Мақалада билер «уақытша жағдайда» жазылған сот ісін жүргізудің ережелері мен принциптерін ғана емес, сонымен бірге олар сот практикасына сүйенген халықтық әдет-ғұрыптарды да жақсы білмейтіні, бірақ оларды сот шешімдеріне бейімдеу арқылы толығымен түсіндірілгені баса айтылған. Егер бұл шешімдер әдет-ғұрыпқа келмейтін болса билер халықтың танымында, ұғымында жоқ жаңа әдет-ғұрыпты ойлап тауып, соның негізінде үкім шығаратын болған. Барлық авторлар билер соты бұқараның сенімін жоғалтқанына, ол қазақ даласы үшін қолайсыз екеніне келіседі, бірақ бұл сотпен қалай әрекет ету керектігі жөнінде бірыңғай пікір төңірегінде ешқандай сөз айтпайды. Кейбіреулер оны жоюды және жаңа әділ кодексті жақтады, ал басқалары кейбір реформалармен сақтауды жақтады. Жалпы, «Айқапта» жарияланған сот ісі жайлы мақалалардың авторлары жібі түзу мәселе ұсынбады деуге болады. Сол кездегі жағдайларда сот ісін жүргізудің прогрессивті аппаратын құру мүмкін емес екенін түсініп, олар билер институтын сақтауды, бірақ оны жаңа құқықтық нормалармен өзгертуді ұсынды. Заң көптеген журнал авторларының пікірінше, қарапайым қазақ құқығының, шариғаттың және орыс заңдарының қосындысын құрауы тиіс. Бұл үшін журнал қазақтардың ережелері мен әдет-ғұрыптарын жинап, зерделеуді ұсынды, «ұжымдық талқылаудан кейін оларды ыңғайлы, ал ыңғайсыз алып тастауды, олқылықтарды шариғатпен және заңдармен толтыруды ұсынды... Егер билер істерді қарау және үкім шығару кезінде оларға сүйенсе, олар озбырлыққа жол бермейді» [11, 105 б]. «Айқап» журналының сот ісі жайлы мақалалары түрлі эклектикалық көзқарастарға ұшырады. Қазақтың әдеттегі құқығы, мәні бойынша, патриархалды феодалдық қатынастарды, шариғат – шығыс феодализмін, патшалықтың заң ережелері – ресейдегі әлеуметтік қатынастардың ерекшеліктерін заңды түрде білдірді. Осындай «құрсаулардан» құралған заң нормалары «Айқап» ұсынған жаңа қазақ ауылында дамып келе жатқан капиталистік қатынастардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмағаны анық.
Либералды-демократиялық бағыт ұстанған «Айқап» журналының редакциясы «Қазақ» газетіне қарағанда мұсылман-түркілік жәдидшілік идеясын ашық түрде халық арасына насихаттай бастады. Дүниетанымында ХХ ғ.басындағы Ресей империясының түркі-мұсылман қоғамдарының өзгеру шындығы мен дәуірдің бетбұрыс сипатын бейнеленген жәдид зиялылары осы кезеңде өмірдің барлық салаларын жаңарту үшін күрес жүргізді. Сонымен қатар, жаңа түркі элитасы этномәдени өзіндік ерекшелікті, тіл мен діни-конфессиялық бостандықты қорғаудың маңыздылығын түсінді.
Сонымен бірге мәдениет, өмір, білім, әдебиет мәселелеріне көп көңіл бөлінді. Шолуға қарасақ, көптеген жарияланымдарда жаңару, реформалар, өмір салтын сапалы қайта құру, сондай-ақ менталитет, жәдизм рухындағы халық санасының стереотиптері туралы насихат жазылған мақалаларды көре аламыз. «Айқап» өте күрделі тарихи жағдайға қойылған, ескі өмір салты ойдағыдай әлеуметтену, қазіргі әлемге кірігу үшін анық кедергі болған, бірақ империяның ресми билігі жағдайды оңтайландыру үшін қадамдар жасамаған, екі жақ үшін де өзара тиімді қарым-қатынастардың жаңа жүйесіне көшпелілерді тартудың нысандары мен жолдары әзірленбеген және ұсынылмаған қоғамның реформаланған бөлігінің қазақ халқының болашағына деген ортақ алаңдаушылығын білдірді.
Қазақ ауылының буржуазиялық дамуы позициясында тұрып, олар орыс білімінің мәнін толық түсіне алмады, бірақ ислам дінін ұстанушылар ретінде мұсылмандық білімнен бас тарта алмады. 1905-1907 ж.ж. төңкерістен кейін күшейіп келе жатқан мұсылмандар қозғалысының қазақ ауылдарын да шарпыған айқын көрінісінен осыны байқауға болады. Бұл патшалықтың орыстандыру саясатына және ұлттық шет елдердегі православиелік христиан миссионерлерінің қызметін жандандыруға реакция болды. Алайда, ағартушылыққа қатысты барлық қателіктерге қарамастан, «Айқап»-тың қазақ жастары үшін орыс білімінің қажеттілігін мойындау оң құбылыс болды. Мектеп ұйымдастыру туралы пікірлер әр тарапты болды. Біреулер мектепті ұстауға керекті қаражатты дін иелерінен алуды көздесе, екіншілері бұл мәселеге келгенде ауыл адамдары ортақ қазынаға қаражат жинауы керек деген пікір ұстанды. Мұғалімдерді іріктеу мен даярлауға ерекше назар аударылды. Журнал «балаларды оқыту үшін жеткілікті білімі бар, оларды жақсы көретін, ақылды, ақылды, әдепті, халыққа ұқыпты, оқыту өнері бар, сабақтарды нақты және нақты түсіндіре алатын адам ғана нағыз мұғалім бола алады» - деп жазды. «Дұрыс тәрбие бере алатын және халықтың ықыласына ие бола алатын мұғалімдер болмайынша, ғылым мен мәдениет туралы айту мүмкін емес». Білім беру мәселелеріне арналған мақалаларда әртүрлі мамандықтар, білім салалары, олардың қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларындағы маңызы туралы айтылды. Журналдың пікірінше, білімді жастар өз халқына қызмет етуі үшін оларды бала кезінен патриоттық рухта тәрбиелеу, өз ұлтына деген сүйіспеншілік сезімін ояту керек. Ол үшін балаларды ана тіліне, әдебиетіне үйрету, өз халқының өмірімен, тұрмысымен және салт-дәстүрімен таныстыру қажет. «Айқап» орыс мектептерінде оқытуды пайдалы деп таныды және араб қарпін пайдалана отырып, ауыл мектептерінде пәндерді қазақ тілінде оқытуды міндетті деп санады, өйткені қазақ мектептерінде ана тілінде білім алған баланың түбінде тамырына тартар ақиқат болатын. «Айқап» қазақ мектептерінде мұсылмандықтың негіздерін үйретуді жақтап, оны қазақ балаларының кейін орыс мектептерінде оқып, христиан дінін қабылдамауына, өз халқы туралы ұмытып кетпеуіне негіз болады деп санады. Нығметолла Күзембаев «Айқап» журналына жариялаған «Ең қиын іс не?» мақаласында қазақ арасындағы оқу-ағарту мәселесіне тоқталып, оқытушылардың міндеті мен рөлін сөз еткен. Өз мақаласында ол ең қиын істі үш түрге бөліп көрсетеді: нақты, нақты емес және осы екі түрді біріктіретін нағыз еңбек. Нақты көрінетін еңбекке физикалық, адам күшін қажет ететін еңбекті жатқызса, нақты емесіне ақыл-оймен жасалатын жұмысты жатқызады. Ал осы екі түрді біріктіретін нағыз еңбегіміз ақыл-ойдың күшімен адам күшін біріктіретін тәрбие мен басқаруды қарастырады. Осы нағыз еңбекті адамзаттың ең қорқынышты, қарусыз жауы надандыққа қарсы күрестің алғы шебінде жүреді деп санайды. «Оның қаруы – даналықпен астасқан тәрбие. Өзін адам тәрбиесінің асыл ісіне арнаған жан өз жұмысынан үлкен қанағат алады» [12, 178 б] Тәрбиенің физикалық және ақыл-ой еңбегінің қосындысы емес, бірақ соңғысына шамалы болсын қатысы бар екенін аңдаймыз. Бұнда біз білім беру ісінің қажеттіліктен туындаған мәселесімен айналысамыз. Автор еңбекті жалқаулыққа қарсы адам ағзасына пайдалы болатын қажеттілік ретінде қарастырады. Жер бетінде тіршілік жасайтын кез келген адам болсын, жануар, құс, жәндік атаулының бос қарап отырмай қандай да бір іспен шұғылданатынын, егер олай болмаса құрып кетеріне шолу жасайды.
«Айқап» политехникалық білім, коммерциялық іс, ветеринария ғылымдары, медициналық білім, әскери ғылымның және т.б. қоғамдық өмірдегі үлкен маңыздылығын атап өтті. «Білімді халықтардың» мәңгі құлы болмас үшін қазақтар жаратылыстану ғылымдарын зерделеуді, басқа елдердің техникалық жетістіктерін меңгеруді жігерлі қолға алуы тиіс. Аңғарғанымыздай, журнал экономиканың дамуына, қоғамның өндіргіш күштеріне күшті ықпал етуге арналған қолданбалы ғылымдарды зерттеуге көп көңіл бөлді.
«Айқап» журналы қоғамдық ой-сананың, оқу-ағартудың жаршысы ғана емес, өнер-білім, әдебиеттің ілгері дамуының жаршысы да бола білді. «Айқап» шығып тұрған кезең қазақ ақын-жазушыларының өмір шындығына қанық көркемдік сипаты биік дүниелер, төл туындылар, жанрлық жақтан кеңейген шығармалары арқылы халыққа ой салып, көкейдегі сан сұраққа жауап іздеген тұсы болып тарихқа енді.
«Айқап» журналы ағартушылық, ғылым, білім, мәдениет бағытында есебі жоқ еңбек сіңіріп, қызмет етті. Бұл жолда Алаш көсемдері аянбай тер төгіп, бар ғұмырын сарп етті. Өз шығармаларын бүркеншік есімдермен де жариялап отырған. Бірақ, «Айқап» журналына Алаш зиялыларынан бөлек, қарапайым оқырмандар да өз жыр жолдарын жариялады. Оқырмандар жіберген өлеңдердің көркемдік дәрежесі төмендеу болғанымен, идеясы – қазақты ертеңі, ел мұңы мен жер қамы болды.
Барлық алдыңғы ұлттық әдебиет (әр түрлі дәрежеде әлемдік) онда жалпыадамзаттық құндылықтар басым болуымен ерекшеленді. Адамның ғалам жүйесіндегі орнын білуге, өмірдің даму мәнін, поэзия мен ақынның мақсатын, тарих пен мемлекетке деген көзқарасын, жеке және азаматтық проблемалардың кең спектрін түсінуге және білуге деген ұмтылыс – мұның бәрі жалпыхалықтық тұтас қабылдаудың бірлігінде көрініс тапты. Қазақ халқы мен шығыс халқының әдеби байланысының басталуы ежелгі заманнан бері жалғасуда және бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде көрнекті жазушылар мен қоғам қайраткерлері баспа ісіне үлкен үлес қосты. Дәл осы кезде қазақ әдебиетінің көрші туыс халықтармен байланысы едәуір дамыды. Қазақ басылымдары мен баспа органдары санының артуы ежелгі заманнан бері тілдердің жақындығымен, салт – дәстүрдің, әдет-ғұрыптың ұқсастығымен,өмір салтымен біріккен барлық шығыс халықтарына бір-бірінің өмірімен жақынырақ танысуға, ал озық интеллигенция өкілдеріне өз көзқарастарын, әлеуметтік-саяси құбылыстарға қатынастарын тікелей білдіруге мүмкіндік берді. Осылайша, мәдени және әдеби байланыстарды кеңейтуге жол ашылды. Мысалы, басқа халықтармен салыстырғанда түркі тілдес халықтардың мәдениеті әрдайым дамыған және татар халқының ұлдары қазақ баспасөзінің қалыптасуына өз үлестерін қосты. Татар және қазақ тілдеріндегі газеттер мен журналдарды бір мезгілде шығару екі халықтың мәдени-әдеби байланыстарының кеңеюіне ықпал етті. Сонымен, ХХ ғасырдың басында Татар әдебиетімен қатар Қазақ әдебиеті де дамыды. Бүгінде бүкіл адамзатты адамдардың бір-біріне қарсы жасаған қатыгез әрекеттері мазалаған кезде, көптеген халықтар рухани дағдарысты бастан кешірген кезде, дәстүрлі шығыс мәдениетінің идеялары мен құндылықтарына, оның ішінде исламның қуатты рухани-ағартушылық қозғалысына, осы құндылықтарды сіңірген әдебиетке жүгінудің терең мәні бар. Бұл кезеңдегі әдебиет тар ұлттық мәселелермен шектелмеді; ол көрші шығыс халықтарының әдебиетімен, сондай-ақ орыс классиктерімен, батыс еуропа әдебиетімен өзара байланысты қолдай және кеңейте отырып, кең алаңға шыға алды. Орта Азия мен Қазақстанда ағартушылық, демократиялық идеялардың таралуына, жаңа қазақ әдебиетінің өркендеуіне, оның жаңа жанрлармен толығуына тек орыс әдебиеті ғана емес, шығыс халқының рухани-ағартушылық және демократиялық әдебиеті де ықпал етті. Қазақ, қырғыз, өзбек және басқа да шығыс халықтарының өнеріндегі мәдени және әдеби байланыстар негізінде барлығына ортақ белгілер пайда болды. Олардың шығармаларының тақырыптары, оларда көтерілген мәселелер, кітаптардың идеялары мен мазмұны, кейде тіпті сюжеттер мен көркемдік әдістер ұқсас болды: әдеби шығармаларда бұқараның өнерге, білімге, мәдениетке араласуы бейнеленген, сөз, дін, тіл бостандығының талаптары айтылған, халықтың тәуелсіздігі идеясы қорғалған еді. Олардың қоғам арасында көтерген мәселелері дәл ме дәл еді. Себебі, қазақ, өзбек, татар, қырғыз, башқұрт халқының көрген қорлығы бір, құқайы егіздес еді. Олардың осы күнге дейінгі көрген ауыртпашылығы, қиыншылығы, азабы, қорлығы шермен күйде өкісігінде қатып қалған күйде еді. Оны жібітіп, сөз қылып шығарған әдебиет. Әдебиеттің тазалығы, ақынның шеберлігі, жазушының ойлылығы сөз болып төгіліп, халыққа демеу, ұлтқа қорған, болашаққа мақтаныш болған еді. ХХ ғасырдың басы қазақ үшін ауыртпашыл пен қиыншылыққа толы ауыр әрі азапты болды. Заманына қарай адамы деп, талай тұлғалар текті топырақтан шығып, торыққан елді толғана алатын топқа айналды. Осы кезеңде қазақ жерінен Ш. Жәңгір, Ш. Құдайбердіұлы, М.Ж. Көпейұлы, Н. Наушабай, К.Әубәкіров, М. Қалтай, М. Сералин, С. Торайғыр шығып, жалпы қазаққа есімі таныс болды. Олар ағартушылықтың, екі халықтың баспасөзінің дамуына үлес қосты, олардың ілгерілеуіне ықпал етті. Белгілі ақын, журналист, жазушы Мұхаметжан Сералин сынды танымал тұлғаның қайраткерлігінен туған бұл мерзімдік басылым XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамында теңдесі жоқ еңбек атқарып, ұлттық ой-сананың құдыретті қозғаушысы бола білді. Қазақ баспасөзінің қарлығашы icпeтті тұңғыш журнал ең алдымен халықты оқу-білімге шақырып, ағартушылық дәстүрді нысана етті.
«Айқап» журналының тұңғыш поэзиялық шығармасы Мағжан Жұмабайдың әйгілі «Жатыр» өлеңі. Мағжанның сол замандағы елдің жағдайына жүрегі езіліп, көңілі құлазып айтқан сөзі:
Басқа жұрт аспан-көкке асып жатыр,
Кілтін өнер–білім ашып жатыр.
Бірі – ай, бірі – жұлдыз, бірі күн боп,
Жалтырап көктен нұрын шашып жатыр. [13, 55-56 б].
«Айқаптың» өмірге келуі, қоғамға аса қажеттігі жайлы Бекмұхамет Хасеновтың «Кез келдің» атты өлеңінен байқауымызға болады. «Айқап» жарыққа шыққанға дейінгі өмір тұрмысын бірнеше сөзбен ашық жеткізе алған:
Біздерден басқа жұрттар озып кетті,
Байқасақ біздің қазақ тозып кетті.
Қарасақ халқымызға біздің нашар,
Партия ынтымақты бұзып кетті [13, 64 б].
«Журнал шықты» деп ұрандаған «Шалман» бүркеншек есімімен жазылған өлеңде:
Осындай жәрдем берсек, келгенде кез,
Болармыз сонда адам азамат тез,
Үміт бар қалмас үшін ілтифатсыз,
Халықтың пайдасы үшін айтылған сөз [13, 69 б] - деп сол кезеңдегі халықтың тұрмыс-тіршілігін, газет-журналға халықтың аса мұқтаждығын жырлаған-ды. «Айқап» жазушылары көшпелі қазақтардың менталитетін ескере отырып, ақындық сөзді бағалаған идеологтар өз идеялары мен үндеулерін халыққа поэтикалық үндеулер түрінде жеткізуге тырысты.
«Айқап» журналында қазақ қаламгерлері саяси-әдеби мәселелерін және қоғамдық ой-пікірін ашық жариялауда алдыңғы қатардан көрінді. Қазақтың саяси тұлғаларының сыни пікірлері және жас ақындардың отты өлеңдері осы журналдың төрінен орын алды. Журналға ерекше қолдау көрсетіп, өзінің мақалаларын жіберіп, бастамасына риза болған алғаш Ахмет Байтұрсынұлы еді. Кейінірек Ахаңның іні – қарындастары атап айтқанда жерлес інісі Міржақып Дулатұлы, қазақ әйелдерінің көсеміне айналған Нәзипа Құлжан келіні, алаш ақсақалы Шәкәрім Құдайбердіұлы, жас ақын Сұлтанмахмұт Торайғырұлы журналдың жанданып, гүлденуіне ерекше қолдау көрсетіп, өздерінің жазған – сызған дүниелерін осы газетке жариялап тұрды. Нәзипа Құлжан келіні бастаған Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мариям Сейдаллина, Күләйім Өтегенқызының да мақалалары мен мөлдір өлеңдері журналда көрініс тапты. Олар қазақ қыздары да еуропаша ойлана алады деп, оқу тоқусыз жүрген қазақ жастарына үлгі ретінде көрсетті. Сол замандағы қиын-қыстау кезеңді, қазақ қыздарының жай күйін, көңіл толқынысын Сақыпжамал Тілеубайқызы «Айналып қара, жұрт ағасы сендерде» атты өлеңінде қазақ қыздарының ауыр да, азапты жағдайын жеткізіп өз мұңын шертеді. Бұл сол замандағы қазақ қыздарының мұңы, көрген қорлығы, шеккен азабы еді. С.Тілеубайқызы «Қыз батасы» атты өлеңінде қызды малға сататын қазақ қоғамының жаңа заманда жақсылыққа бет түзеп, түрленер деген үміті қоса өрілген. Өлеңнің мазмұнынан үңілсек, «Қыз батасы емес», «Қыз назы» деуге келеді:
Кедейлерім сен де келші ынсапқа,
Алма қызды қуарттырмай тың сақта.
Жарлы болсаң, міндеткер ме қыздарың,
Ұстап бердің қанша зарлап тұрсақ та [13, 67 б].
Сақыпжамал ақынның келесі өлеңінен барша қазақ қыздарының мұң-мұқтажын екі жол өлеңге керемет сыйғыза білетін шебер ақын екендігін байқаймыз. «Айналып қара, жұрт ағасы сендерде», – деп, қазақ қоғамындағы қыздар арасында алғаш қолына қалам алып, отты жырларын басылым бетіне берген ақынның уытты сөздері мынадай еді:
Күн көрініп, бізге тұман ашылсын,
Білімсіздер білімдіге бас ұрсын.
Қалай жүрек жалмауыздар аузы ашық,
Таупиық беріп, ағарып көңілің басылсын [13, 82-83 б] – десе, бұл өлеңді, бұл ойды әрмен қарай, Өтеген қызы Күләйім жалғастырады. «Айқап» журналынының 1912 жылы №8 санына шыққан «Қазақ қыздарына» атты өлеңі жарық көреді. Өлеңде Күләйім Сақыпжамалдың зарына қосылады, екеуінің зары да, мұңы да – бір, ол – әйел теңдігі. Күләйім өлеңнің алғашқы шумағында журналдың қазақ қыздарының үніне құлақ асатынын тамаша жеткізеді. Осы өлең жолдарына мән беріп қарастыратын болсақ өлеңде:
Оқып ем газет алып қыстың күні,
Көрінді нөмірлерден қыздың үні.
Риза бұл «Айқапқа» болып тұрмын
Әр жерден естілген соң әйел үні [13, 186 б], – деп өлеңнің басын осы нәзік үнмен бастайды. Өлең жолдарында әрі қарай қазақ қыздарының қасіретін айтып, көрген қиыншылығын, тартқан азабын суреттейді. Өлеңнің шешіміне үнілер болсақ, қазақ қыздарын оянуға, оқуға, білімге, адалдыққа, ержүректікке шақырады. Өлеңнің соңғы шумағына мән беріп қарастырсақ:
Ғибрат ал менен соңғы сіңілерім,
Бұл бәле басқа келсе, бөлме шабан.
Өткізбе жылап-сықтап ғұмырларды,
Көнбейік өлсектағы енді бұған – деп, Күләйім Өтегенқызы өз ойын осылай қорытындылайды. Біздің бұдан түсінгеніміз, бұл жалғыз Сақыпжамалдың,Күләйімнің зары емес, бұл қазақ қыздарының зары, көрген қасіреті. Осы аумалы-төкпелі замандағы қазақ қыздарының өзінің хақы жоқтығы өлеңге әсер етіп отыр. Бұл замандағы қазақ халқының басынан арыла қоймаған екі мәселе болса, соның бірі-қыз хақы.
«Айқап» журналының алғашқы сандарында көбіне-көп саяси мәселелер қозғалса, екінші жылы әдебиетке журналдың көп бөлігі беріліп, ақын-жазушылардың өлеңдері мен шығармалары журнал бетіне ойыса бастады. Атап айтқанда, Мағжан Жұмабайдың кешегі Абай сарынынан алған мөлдір поэзиясы Айқаптың қақ төрінен орын алса, Бейімбет Майлиннің сол кезеңдегі саяси-мәселелерді қаузаған әңгімелері жарық көрді. Сәбит Дөнентаевтың мысал өлеңдері орталық бетке ойысса, Сұлтанмахмұттың отты жырлары алты Алаш баласына дем, қуат берді. Айқап журналының «Өлең-жыр» бөлімінде Міржақыптың «Оян қазақ» атты әйгілі өлеңімен басталады. Одан кейін Мағжанның бірнеше топтамалары жарияланса, Жармұхамед Макинов, К.Бәтішұлы, Жұмағали Тілеулин, Хамза Бекмұхаммедов, Шалман (бүркеншек есім), Бекмұхммед Хасенов, Бекмұхммед Бисенбиев, Б.Ержанов, Б.Айбасов есімді ақын-жазушылардың шығармалары журнал бетінен айрықша орын алды. Сыдық Бисалиевтің «Жұмақ әңгіме» атты диолог-әңімесі бұрын қазақ әдебиетінде болмаған жаңаша бағытқа жазылды. Ал журналдың 1911 жылы №9 санына шыққан О. Қалиұлының «Жасөспірім құрбыларға» атты өлеңі жастарға жана серпіліс береді. О. Қалиұлы өлеңде:
Замандас, құрбыларым, аш көзіңді,
Жарық ет, өнерменен аш жүзіңді,
Жас буын, үш алаштың балалары
Жұртыңа үлгілі ғып, аш сөзіңді [13, 18 б] – деп, барлық Алаш баласына рухты жыр сыйлап, құлашын кеңге жайып, өз қатарлас бауырларын оқуға білімге шақырады. Әр түрлі қиын тарихи кезеңдерде саяси, идеологиялық және басқа себептермен авторлар өздерінің әдеби, ғылыми, публицистикалық және шығармашылық еңбектеріне (мақалаларына) жалған есімдермен қол қойғаны белгілі. Бұл құбылыс XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ басылымдарында кең таралған, біздің ойымызша, әдебиет, мәдениет және тарих үшін маңызды ақпаратты қамтитын осындай кең көлемді әдеби және шығармашылық мұраның авторы төңірегінде туындаған даулар заңды болып табылады. Журнал бетіне «Шалман», «Шал», «Азамат Азаматұлы», «Қыр баласы», «М.Д». «Қоңыр», «Арғын баласы» атты бүркеншек есімдер жиі мақалалар жазып, журналдың әлеуметтік салмағын арттыра түсті.
Ғалимов Әкірәм Айқап журналының 1912 жылы №7 санына жарық көрген өзінің «Бақытсыз сұлу» атты өлеңінде сол замандағы барлық қазақ халқы жырлаған қазақ қызының хәл жайын, өз ойының жоқтығын, қалың мал салт-дәстүрінің кем-кетігін жырлайды. Бұл өлең элегиялық күйде жырланған. Автор өлең жолдарында:
Түспесін мұндай қасірет тірі жанға,
Түсініп істің түбін қалдым таңға.
Аямай берген екен сол бір қызды,
Елуге жасы келген қу бас шалға [13, 159 б ] – деп, сол замандағы қыздарың қасіретін бір-ақ шумақ өлеңге сыйғызып жібереді. Ақын қыздың өз қалауы болмағаны, әке шешімінің құрбаны болғандығы жайлы сөз етіп отыр. Жалпы өлеңнің мазмұны ғасыр басындағы әлеуметтік мәселелерді құрайды. Сартай ұғылы Хасеннің «Айқап» журналының 1913 жылы №10 санында «Жесір әңгімесі» атты шығарамасы жарық көрді. Бұл шығарманын да жалпы мазмұны әйел теңдігі, әйел хақы жайлы суреттеледі. Біз қарастырған есімі ескерілмей келе жатқан тұлғалардың шығармалары міне сол заман көрінісін ашық суреттеген. Әйелдің хақысын, азаматтығын алдыңғы қатарға қойып, терең зерделеп, елге насихаттаған. Біз әйел теңдігі жайлы қозғағанда қайта Ғалимов Әкірәмнің Айқап журналынның 1912 жылы №11 санына шыққан «Бейшара қыз» атты әңгімесіне тоқталамыз. Жалпы әңгінің мазмұнына тоқталатын болсақ, әңгіме июль айынан басталады. Әңігме желісі бірінші жақтан жазылған. Оқиға ішіне үнілсек, Алтынай есімді он алты жасар қызды өз ата-анасы малға сатып, қалың малын алып, оны жұмсап қояды. Қыз он алтыға толғанда мал берген жақ қызды аламын дегенде қыздың түрі бұзылып, ішіне уайым кіріп, күннен күнге арып, өңі қуара бастайды. Бір күні күйеу жігіті бастаған жақ келіп, қызды алып кетіп, зәбір көрсетіп, қайта ауылға қайтарып жібереді. Бұны көрген ауыл азаматтары қарсы жақтан тағы мал сұрайық деп дүние қамын ойлайды. Автордың кейіпкерлерінің залымдығы, Алтынайдың ата-анасының дүние қамын ойлап, қызын сатып жібергені жайлы ойы қатты жанына бастады. Автор ол ауыл азаматтарының ашкөздігін, қызды малдан төмен көргендігін, қыздың көрген көрлығын заман шындығымен астастырып баяндай. Әңгіме соңы Алтынай есімді қыздың өлімен бітеді. Әңгіме барысында автордың «мені» алдыңғы орынға шығып, кейіпкерлерінің тағдыры автордың көздеген негізгі обьектісінің алшақтап, соңын бақытсыз болған «аһ,бейшара қыз, бейшара қыз» [13, 242 б]- деп аяқтайды.
«Айқап» журналы өзі қызмет етіп, үздіксіз қызмет етіп тұрған төрт жылда толғанған талай шаруалардың ретін шешіп, саяси-әдеби мәселелерді толық қамтыды. ХХ ғасырдың басындағы әдеби шығармаларға арқау болған саяси оқиғаларды бірнеше тақырыптарға бөліп қарастыруға болады. Қазақ жазушылары осы мәселелерге аза назар аударып, өз шығармалары арқылы ұлттық деңгейдегі әдеби мәселе етіп көтерді. Олар: 1) ұлт азаттығы жолындағы шығармалар, сол кезеңдегі қиын-қыстау мәселелер, 2) Қазақ халқының білімсіздігі, халықтың нашар тұрмыс-тіршілігі әдеби шығармаларға арқау болды. 3) әйел теңдігі; 4) дін мәселесі; 5) жер мәселесі; 6) ұлттық тұтастық мәселелері қазақ әдебиетінің негізгі айнасы болды. Журнал редакциясы талай ғасыр қазақ халқының санасында қатып қалған қағидаларға қарсы жүрді. Сол кезеңдегі ауыр уақиғаларды халыққа жеткізіп, халықтың тілі, құлағы болып қызмет етті. Журналға жарияланған әдеби шығармалардың сюжеттік құрылысына қарасақ, сол замандағы халық күйін, тұрмыс-тіршілігін дәл әрі нақты айшықтап көрсете білген.
Қорыта айтқанда, «Айқап» журналында түрлі жанрдағы поэзиялық шығармалар жарияланып тұрды. Журнал бетінде жарияланған шығармалардың негізгі идеясы – ұлт мүддесі, адам теңдігі, халықты сауаттандыру мәселелері. 1924 жылы М.Жұмабайдың «Алқа» әдеби бағдарласында баяндалғандай, 1911-1918 жылдары «ақылды өлеңдер мен шығармалардың» бастауы, насихаттаушысы – «Айқап» журналы болды.
Жауынбай ЖЫЛҚЫБАЙҰЛЫ
Әдебиеттер тізімі:
1. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің дамуы (1860-1930). Алматы, 1964.
2. Сақ Қ. Алаш мұрасы/ Қ. Сақ. – Алматы: «Қазығұрт баспасы», 2014 – 288 бет.
3. Меңдібеков Бақытжан. «Газеталарымыз һәм журналдарымыз туралы». – Айқап, 1913, №6, 126-128 беттер
4. Ғабдолжалилов Халиолла. «Айқап мағыналары», - Айқап, 1911, №2.
5. Сералин Мұхаметжан. «Құрметті оқушылар! Алдыңғызға үшбу журналымды саламын, кішкене екен деп қоңыраймаңыз. – Айқап, 1911, №1.
6. Қалижанұлы У. қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық бағыт. Алматы, 1998.
7. О. Қалиұлы. «Жасөспірім құрбыларға»-Айқап. 1911, №9.
8. Мұса Ғ. Уахшан, бәдәуият һәм мәдәниат. – Айқап, 1912, №3, №4.
9. Жастабанов Қозбағар. «Тағы да қазақ жері жайында». – Айқап, 1912 №13, 56-58 беттер
10. Байтұрсынұлы А. «Тағы да народный сот хақында». – Айқап, 1911 №6
11. Қарасарт баласы Шардай. «Қазақ дауы, би һәм билік». – Айқап, 1914, №7.
12. Күзембаев Нығметолла. «Ең қиын іс не?». – Айқап, 1915, № 12.
13. Энциклопедия «Айқап» / Құраст.: Ү.Субханбердина, С.Дәуітов. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995 жыл. – 370 бет.
