Манғыстаудағы қазақ көтерілісшілері большевиктерге 1938 жылға дейін ұзақ уақыт бойы қарсылық көрсетті. НКВД мәліметтері бойынша, Манғыстауда адай ұлтының қарулы тобы белсенді әрекет етіп, өз басшысы мен әскері де болды. Назарларыңызға қоғам қайреткері, мәлімегер, ел басқарушы, адайлардың басын қосқан Тобанияз Әлниязұлы туралы ақпарат ұсынамыз.
Ол діни мектепте бастауыш білім алып, 1915 жылы болыс басқарушысы болып сайланған. 1916 жылы патша жарлығына қарсы шыққаны үшін тұтқынға алынып, 1917 жылы патша үкіметі құлағаннан кейін абақтыдан босатылған. 1918-1923 жылдары Адай уездік ревкомының төрағасы болған. Алашорда үкіметінің батыс бөлімшесінің жетекшілері – Халел және Жаһанша Досмұхамедовтармен тығыз байланыста болды.
1921 жылы Тобанияз Әлниязұлы (1875-1930) адай руының ханы болып сайланды. Қызығы, Тобанияз төре ұрпағы емес, адайлар өз ішінен хан сайлауды шешкен еді. Адайлар мен большевиктердің алғашқы байланысы достық сипатта болды.
Көптеген көтерілістер мен Ресейдің оккупациясына қарсы күрес адайларды большевиктердің одақтасына айналдырды. Адайлармен байланысқа түскен бірінші большевик, қазақ Әліби Жангелдин болды. Бұрынғы билікке деген жеккөрушілік адайларды большевиктерге жақындата түсті. Мысалы, Тобанияз Әлниязұлы большевиктердің отрядына көмек көрсетіп, оларды қолдады. 1920 жылдың басында Оралдан Форт Александровскийге қарай шегінген генералы Толстовтың армиясына адайлар шабуыл жасап, қысқы өтпелі жолда үлкен қиындықтар тудырды. 15,000 адамнан тек 2,000-ы ғана межелі жерге жетті.
Осы белсенділігі үшін Тобанияз Маңғыстаудағы билігін сақтап қалды, большевиктер оны уезд ревкомының төрағасы етіп тағайындады, қару-жарақ және әскери құрал-жабдық табыстады. Дегенмен, Тобанияз, Амангелді сияқты, биліктің жүйесі мен сатылы билік туралы тұжырымдамасын мүлдем түсінбеді.
1921 жылы Тобанияз Хорезм халық республикасына қарсы жорыққа шығып, жергілікті партия мүшелеріне бандиттерін ұстап алуды талап етті. Адайлар ежелгі дәстүрі бойынша қала тұрғындарын тонады, бұл оқиға үлкен жанжал туғызды.
Голощекин жергілікті элитамен күресуді 1929 жылы қолға алды. Адай округіне ОГПУ әскерлері енгізіліп, округ жойылды, оның жерлері Актюбинск және Гурьев уездеріне бөлінді. Тобанияздың ауылы қоршауға алынып, 102 адам контрреволюциялық әрекет үшін жауапқа тартылды, 68 адам сотталды, 21-і атылды, оның ішінде Тобанияз да болды.
Бұл халық арасында үлкен резонанс туғызды. Халықтың наразылығы өсіп, байларды тәркілеу, салықтардың көбеюі және ет дайындау шараларына қатысты проблемалар туындады. 1931 жылы қарулы көтеріліс басталып, оның мақсаты - тәуелсіз Адай хандығын құру болды. Көтеріліс басылғаннан кейін, совет билігіне қарсы күрес тоқтады.
1932 жылдың қыста көптеген Адай ауылдары Түркіменстан шекарасына қарай көшуді бастады. Үкімет бұған қарсы әрекет етті, және чекист Фетисов бастаған тосқауылға тап болды. Фетисов – бұрынғы патша офицері, большевиктер жағында қызмет еткен, НКВД-да мансап құмар, халықты түрлі саяси айыптармен қудалаған.
«Максим» пулеметтерінен адамдарды атқылап, ашаршылықтан қашып жатқан босқындарды өлтірді. Бірақ Нұрғали есімді жігіт, әкесі мен бауыры өлген соң, Фетисовты өлтірді. Жаңа мерт болғандардың арасында қалған Адайлар Түркімендермен бірігіп, күрестерін жалғастырды. Ең танымал шайқастардың бірі Туар құдығы маңында өтті.
Жалпы бұл зұлматтың басталуы Қазақстан өлкелік комитетінің басшылығына Филипп Голощекиннің келуімен байланысты. Ол Қазақстанда "кіші қазан" өткізудің бастамашысы болып, партияның жүргізіп отырған ұжымдастыру мен тәркілеу шараларының феодалдық-бай үстемдік тарапынан кедергіге ұшырап жатқанын айтты. Оның билік жүргізген жылдары репрессиялардың құрбаны болғандар арасында кедей көшпелілердің құқықтарын қорғауға тырысқандар да болды. Олардың ішінде Тобанияз Әлниязов та бар еді. Ақыры оны 1928 жылы Ақтөбеге апарып қамап, 1930 жылы Алматыда атуға бұйырады. Оның сүйегі әлі күнге қайда екені беймәлім күйде қалып отыр. 1962 жылы ол "құқықбұзушылық құрамының жоқтығына байланысты" толық ақталды.
Адай даласынан шыққан, елінің бостандығы, жерінің тұтастығы үшін күрескен, ел ынтымағын қорғаушы, ата-дәстүрін берік сақтаушы Тобанияз Әлниязұлы сияқты ерлердің көзін осылай жою сол кез үшін қалыпты жағдай еді. Бұл Голощекиннің Қазақстанда «Kiшi Қазанды жүзеге асыру керек», - деп ұрандатып, оны теорияға айналдырып, республика басшыларына мақұлдатып, оны жүзеге асыру үшін қазақ ауылдарында жедел кеңестендіруге бағыттаған саяси әдісі болатын.
Тобанияз Әлниязұлы
Тобанияздың әрекеті - оның отбасына да зиян тиді. Оның он жеті жасар ұлы Бердіхан ұсталып, екінші ұлы Зәкіржан әкесінің "халық жауы" екенін үнемі сезінді. Мектепке түсу үшін ол анасының әкесінің тегін алуға мәжбүр болды. Тобанияз Әлниязұлының ұрпақтары мен жерлестері оның жақсы атын қалпына келтіру үшін көп істер жасады. Маңғыстау тарихын зерттеуші және журналист Әбілхайыр Спан "Тобанияз" атты кітап жазып, осы жердің халық қаһарманының өмірі мен қызметін сипаттады.
Халыққа қаһарманның атын дәріптеп, ұрпақтары оның рухына сын сағатында борыштарын орындады. 1995 жылы Ақтау қаласында Тобанияз Әлниязұлына ескерткіш орнатылды.
Әкесінің атылуынан кейін Тобанияздың ұлы Закіржан Түркіменстанға қашып, сонда жасырынды. Тек 90-жылдары ол сегіз баласымен бірге Манғыстауға орала алды. Осы оқиға туралы Тобанияздың немересі Шамаби былай дейді:
— Менің әкем Закіржан жеті жасында анасыз қалды. Біз барлығымыз отанымыздан алыста өстік. Әкем бірнеше рет Маңғыстауға барып, атамның рухына тағзым етті. Қазір ол да өмірде жоқ, менің атам Тобаниязға ескерткіш ашылғанын көре алмады. Көп жылдар бойы ол өз тегін жасырып, анасының туысының тегін алды. Оны оқуға алмайтын, жұмыспен қиындықтар болды — өйткені ол халық жауының ұлы болып есептелетін, — деді Шамаби Закіржанов.
1921 жылдан 1954 жылға дейінгі кезеңде бұрынғы Совет Одағында жалпы 3 миллион 777 мың адам сотталды, олардың ішінде 642 мың адамға ең жоғары жаза тағайындалды. Қазақстанда осы кезеңде 103 мың адам репрессияға ұшырап, 25 мыңнан астамы атылды.
1993 жылғы 14 сәуірдегі Тәуелсіз Қазақстанда қабылданған алғашқы заңдардың бірі «Жаппай саяси репрессиялардың құрбандарын реабилитациялау туралы» заң болды.
