8 қыркүйек күні сағат V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарының ашылу салтанатын тамашаладық. Дүбірлі додаға ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтан бөлек Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеев, Қырғызстан Президенті Садыр Жапаров, Түркіменстан Халық Маслахатының төрағасы Гурбангулы Бердімұхамедов, Татарстан Республикасының Раисы Рустам Минниханов сынды басшылар қатысты. Салтанатты шара барысында Мемлекет басшысы арнайы сөз сөйледі. Әлемдік ауқымда өтіп жатқан шараның маңызын ерекше атап өтті.
-–Ұлы дала көшпенділері ежелден байтақ Еуразияны мекен еткен. Олар жаһандық даму үдерісіне түбегейлі өзгеріс әкелді, сол замандағы озық технологияның иесі болды. Көшпенділер бес мың жыл бұрын жылқыны қолға үйретті. Дүниені дүбірлеткен салт аттылар мәдениетін қалыптастырды. Қуатты қару-жарақ пен ғажайып зергерлік бұйымдар жасап шығарды. Сақ дәуірінің Алтын адамдары – соның айқын дәлелі. Қазақ жерінен әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи сынды ғұламалар шыққан. Олар ілім-ғылымның дамуына орасан зор үлес қосты. Біздің бабаларымыз алып мемлекеттер құрды, үлкен қалалар салды. Ұлы далада Отырар, Түркістан, Тараз, Сарайшық сияқты сәулетті шаһарлар бой көтерді. Көшпенді жұрт батыс пен шығысқа көпір болып, түрлі мәдениеттің жақындасуына әсер етті. Осы жерде ежелгі Ғұн империясы, одан соң Түрік қағанаты салтанат құрды. Олардың даңқты жолын Алтын Орда мен Қазақ хандығы жалғастырды, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Ашылу салтанатында әлем жұлдызы Димаш Құдайбергенов «Киелі мекен» әнін орындады. Сонымен қатар көшпелілердің тұрмыс-тіршілігін және рухын сипаттайтын арнайы қойылымдар да өтті. V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарына Азиядан, Еуропадан, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Аустралия және Африкадан спортшылар келді.
Естеріңізге сала кетейік, бұл додада спорттың 21 түрінен жарыстар өтеді. Соның ішінде овари мен мангала жәйлі ақпаратты ұсынамыз.
Мангала – түрік халқы арасында танымал зияткерлік ойын. Оны да екі ойыншы ойнайды, ойын тақтасында алты бірдей ұядан тұратын екі қатар орналасқан, олар 12 кішкентай ұяны құрайды және шарларды сақтауға арналған үлкен ұялар бар. Мангала ойыны 48 шармен ойналады. Бұл ойынның мың жылдық тарихы бар. ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра жөніндегі Үкіметаралық комитетінің 15-отырысында қабылданған шешіммен 2020 жылдың 17 желтоқсанында «Мангала» ЮНЕСКО-ның Адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының тізіміне енгізілді.
"Ережелер өте қарапайым", – дейді этноспорт орталығының дәстүрлі ойындарының нұсқаушысы Мерьем Өздемир. Оның айтуынша, бұл ойынның тарихы 10 мың жыл бұрын пайда болған, оның қалдықтары тіпті Шанлыурфтағы Гебеклитепе қабырғаларынан табылған. Мангала сөзінің этимологиясының көптеген түсіндірмелері бар.
Мангала – түрік халқының интеллектуалды-стратегиялық ойыны. Ойын жеребеден басталады. Ойыншылар барлық 48 тасты 12 тесіктің әрқайсысына төрт бөледі, сақтау тесіктері бос қалады. Тақтаның бүйіріндегі алты кішкене тесік-ойыншының өрісі, қарама-қарсы алты тесік –сәйкесінше қарсыластың өрісі. Ойыншылар өз қоймаларында мүмкіндігінше көп тастарды жинауға тырысады. Ойында ең көп тастарды жинаған адам жеңеді.
Мангала ойынының төрт негізгі ережесі бар:
№1. Жеребе тастау арқылы ойынды бастау құқығына ие болған ойыншы өз алаңындағы кез-келген тесіктен 4 тас алады. Тастар алынған шұңқырға бір тасты сағат тіліне қарсы, яғни оңға қарай орналастыра отырып, ойыншы қолындағы барлық тастар таусылғанша әр шұңқырға бір тас қояды.
№2. Егер тарату кезінде ойыншының қолында өз тесігінен алынған тастар қалса, онда ол осы тастарды қарсылас алаңындағы тесіктерге салу арқылы ойынды жалғастырады.
№3. Егер ойыншының соңғы қалған тасы өз алаңындағы бос шұңқырға түсіп кетсе, ал егер қарсыластың шұңқыры деп саналатын қарама-қарсы шұңқырда тастар болса, онда ойыншы қарсыластың тастарын да, оның шұңқырына түскен тасты да алып, қоймаға салады.
№4. Ойынның бір бөлігі ойыншылардың бірінде тастар бірінші болып таусылған сәтте аяқталады. Алаңда тастар бірінші болып аяқталатын ойыншы жеңеді және қарсыластың алаңындағы қалған тастарды алады.
Мангала ойыны – Африкада ұлттық мәдениеттің маңызды бөлігі. Мысалы, Угандада ханзадаға атақ беру рәсімінде міндетті түрде ойналады, Ганада – бұл жауынгерлік дайындықтың элементі. Әлемнің әртүрлі елдерінде мангала дәстүрлі немесе діни рәсімдер мен ережелер жүйесіне кіреді. Мысалы, Индонезиядағы Сулавесиде мангаланы жақын адамы қайтыс болғаннан кейін аза тұту кезеңінде ғана ойнауға рұқсат етіледі, кез-келген уақытта ойынға тыйым салынады. Ал Брунейде мангала сот ойыны болып саналады. Ол маңызды рәсімдер алдында түнде Сұлтан сарайында ойнау әдетке айналған.
Мангала ойыны Азияда өте кең таралған, бірақ оның азиялық түрі африкалықтарға қарағанда аз. Бір қызығы, Африканың көптеген елдерінде еркектер ғана ойнай алады. Әйелдерге ойнауға мүлдем тыйым салынады. Азияда оны қыздар ойнайды және ойын үй шаруашылығын жүргізуге және отбасылық бюджетті жоспарлауға үйретеді деп саналады.
Овари – Батыс Африка халықтарының зияткерлік ойыны, оны екі адам ойнайды. Ойын тақтасында екі қатардан тұратын алты бірдей ұя орналасқан, олар 12 кішкентай ұяны құрайды және жиналған тастарды сақтауға арналған үлкен ұялар бар. Овари ойыны 48 шармен ойналады.
Тақтаның өз жағындағы алты кішкентай шұңқырша ойыншының алаңы, ал қарама-қарсы алты шұңқырша сәйкесінше қарсыластың алаңы болады. Ойыншылар өз қоймасында мүмкіндігінше көп шар жинауға тырысады. Кім көп шар жинаса, сол ойыншы жеңіске жетеді. Қазірдің өзінде бұл ойын Африкада кең таралған. Буркина-Фасода қалалар арасында тұрақты турнирлер өтеді. Алғаш рет ойын туралы 1620 жылы ағылшын саяхатшысы Ричард Джобсон өз деректерінде жазған еді. Африканың әр елінде бұл ойын өзінше аталады: "вари","варри", "вали", "овари", "оваре", "сопақ", "авале" және т. б.
Естеріңізге сала кетейік, тоғызқұмалақ, мангала, овари сияқты интеллектуалды ойындар Астана қаласындағы «Думан» кешенінде өтеді. Биыл 5-6 наурыз аралығында Қызылорда қаласында овариден тұңғыш рет ерлер және әйелдер арасындағы Қазақстан чемпионы өткен еді. Жарысқа 27 спортшы қатысқан. Осы чемпионат қорытындысы бойынша V Дүниежүзілік қөшпенділер ойындарында овариден ел намысын қорғайтын спортшылар анықталды. Олар: тоғызқұмалақтан ҚР еңбегі сіңген спорт шебері Серік Ақтаев, халықаралық дәрежедегі спорт шебері Ернұр Мерешев, тоғызқұмалақтан ҚР еңбегі сіңген спорт шебері Әсел Далиева және тоғызқұмалақтан халықаралық дәрежедегі спорт шебері Аңсаған Қожанәсіп. Спортшыларымызға сәттілік тілейміз!
