Халық арасында жиі айтылып жүрген «Дудар-ай» әнін білмейтін жан жоқ шығар. Қазақ жігітіне ғашық болып қалған орыс қызының осы бір әні жылылық пен махаббаттың, ғашықтық пен құштарлықтың символына айналғандай. Бүгінгі таңда ғашық жандар рухына тағзым ететін Мария Рекинаның мазары Ақмола облысы бойынша киелі жерлер картасына еніп отыр.
Мариям Жагорқызы деген атпен белгілі Мария Егорқызы Рекина орыс қоныс аударушыларының отбасында дүниеге келген және Ақмола облысының қазақтары арасында өскен, олар оны Мариям Жагорқызы деп атаған. Ол қазақ сөзін жетік меңгеріп, қазақ халық әндеріне шынайы қызығушылық танытты, нәтижесінде қазақ халқының ең танымал күйлерінің бірі "Дударай" композициясының жазылуына ұласты.
Мариям Жагорқызы XIX ғасырдың 70-жылдарында Ақмола губерниясына келген және Қазота көлінің жағалауына қоныстанған орыс қоныс аударушыларының қызы екені белгілі.
Мариям 1895 жылы дүниеге келген. Өзі, екі әпкесі және төрт ағасы қазақ тілін тез меңгерген, ал Мариямның өзі бала кезінен домбырада шебер ойнаумен және айтыскер өнерімен танымал болған. Жергілікті тұрғындар оны Мариям Жагорқызы деп те атады.
Дуйсен мен Марияның танысу оқиғасына қатысты бірнеше нұсқа бар. Олардың бірі танысу кезінде кедей Үсен Өкенұлының ұлы Дүйсеннің Рақыш есімді қызға үйленгені туралы айтады. Рақыш бала босанғаннан кейін көп ұзамай кенеттен қайтыс болды. Мария кішкентай Хамзаны тәрбиелеудің барлық мәселелерін өз мойнына алды. Қыз Андрей есімді көрші ауылдың бай саудагерінің ұлымен атастырылып қойғанына қарамастан, ол сүймейтін адаммен болу дегеннен үзілді-кесілді бас тартты.
Қалай болғанда да, Дүйсен мен Мария бір-біріне ғашық болды, бірақ сол жылдары билік еткен ұлттық және діни алалаушылық жастардың бірге болуына жол бермеді. Мария бірінші болып туған ауылынан кетті, содан кейін Дүйсен кетті. Олар далада жасырынып, ата-аналары жастардың сезімдеріне мойынсұнғанға дейін суық пен аштыққа батылдықпен төзді. Көп ұзамай Дүйсен мен Мария үйлену тойын өткізді.
Баянды бақыт көпке созылған жоқ. Үйлену тойынан бір ай өткен соң, 1914 жылы төрт ағайынды Мария мен оның күйеуі тыл жұмысына шақырылды. Марияның тағы бір «Айсәулем» әні осы оқиғаға арналды. Дүйсен әскерде қатты ауырып қайтыс болды, ал 18 жастағы Мария жесір қалды. Біраз уақыттан кейін, қайғыдан айығып болғаннан кейін, немересі Мария Шыржанның айтуы бойынша, ол Верныйға кетті, ал 1916 жылы Жетісуда болған оқиғалар кезінде ол өнер көрсетуді мүлдем тоқтатты.
Туған ауылына оралғанда, Мария үлкен ағаларының бірінің досы Боранбекке үйленді. Ол оған төрт бала туды: Рысалды, Мүслім, Сапарбек және Сайлаубек. Ұлы Сапарбек 2013 жылғы мәлімет бойынша Киевте тұрды, онда ол әскери қызметін аяқтағаннан кейін бірден сонда қалып қойды. Қорғалжын ауылында мұсылман болған орыс қызының арқасында Мәриямға арналған махаббат пен ән ескерткіші тұрғызылды.
Бір кездері Мария мен Боранбектің үйінде қонақта болған Қабылда Есмағамбетов былай деді: «1950 жылдың қыркүйегінде оқуды бітіргеннен кейін мені осында ветеринар етіп жіберді. Кейбір қағаздарды алу үшін мен ауылдың бас зоотехнигі Боранбектің үйіне келдім. Дастархан басында біз жұмысты талқыладық. Шайды жұбайы құйды. Ол өте келбетті еді. Ашық және жылы көзқараспен маған қарады, бұл Мариям Жақорқызы екенін білдім».
Мария мен Дүйсеннің махаббат хикаясына арналған әнді 1920 жылы Қазақ музыкалық фольклорының белгілі жинаушысы, этнограф-музыкант Александр Затаевич жазған. Ол жариялаған «Қазақ халқының 1000 әні» жинағында, басқалармен қатар, халықтың ең сүйікті әндерінің бірін орындаудың төрт нұсқасы жазылды, олардың бірін отандық Комсомол қозғалысының негізін қалаушы Ғани Мұратбаев жеке өзі хабарлады.
Ұзақ уақыт бойы бұл әнді Марияның өзі жазған деп есептелді, бірақ соңғы жылдары бұл шығарма туралы түрлі пікірлер айтылып келеді. Олардың кейбіреулері күйді Мәди ақын жазған, ал басқалары Дүйсеннің досы, ақын Үлебайды шынайы авторы деп санайды. Соңғысының жақтастары-жазушы Ақселеу Сейдімбек пен ақын Қалижан Бекхожин. Мария Шыржан бұл мәселе бойынша мынадай білдірген:
«Біз әнді Үлебай жазғанын білеміз және ешқашан күмәнданбадық. Жазушы Қалижан Бекхожин, Дүйсен қайтыс болғаннан кейін біраз уақыт өмір сүрген Алматыдағы Мәриямның досы, менің өзіме Үлебайдан әннің сөздерін жазу үшін біздің орындарға келгенін айтты. Мәриямның нұсқасы да бар. Ол өзінің махаббаты туралы қазақ тілінде үш өлең жазды. Бірақ екі нұсқада біріктірілген тағы бір мәтін бар. Бірінші өлеңде орыс қызы қазақтың жігітіне қалай ғашық болған, содан кейін Мәриямның сөздері».
Филология ғылымдарының кандидаты, профессор Жантас Жақыпов айтады: «Дударайды» шығарған Үлебай Әнетов. Ол – нағыз тума талант. Жастайынан ауызекі сөздің өзін өлеңге айналдырып айтатын болған. «Қасқыр мен қойшының айтысы», «Қыс пен жаздың айтысы», «Ат пен иесінің айтысы» деген айтыс өлең шығарып, өзі тыңдаушысын түрлендіре, күлдіре отырып орындап береді екен. «Шайтан торы» деген әнін де білемін. Бұл ән де «Дудараймен» сабақтас, Дәмежан деген қыздың атынан Дарап деген жігітке арналып айтылады. Мен «Дударай» Үлебайдың әні деушілерді қостаймын. Бұдан Мария анамыздың атақ-абыройы төмендемейді, халықтар достығының символы болып қала береді». Халқымыздың жоғары білімді музыка маманы, белгілі композитор Ахмет Жұбанов «Дударай» Мария шығарған ән емес екенін білген.
1950 жылы Қалижан Бекхожин Марияның құрметіне Евгений Брусиловскийдің «Дударай» операсының негізін қалайтын «Мариям Жагорқызы» поэмасын жазады. 1953 жылы бұл шығарма көпшілікке таралды.
«Дударай» әні өз тыңдаушысын шетелден тапты. 1925 жылы ол алғаш рет Париждегі «ЭКСПО-1925» аясында Еуропалық сахнадан естілді. Айта кетейік, еуропалық жұртшылық атақты Әміре Қашаубаевтың орындауындағы қазақ жігіті мен орыс қызының қайғылы махаббатының тарихын жылы қабылдады.
Екінші Дүниежүзілік соғысы жылдарында Мария жазуды жалғастырғаны белгілі. Ол өзінің өлеңдерін соғысқа кеткен жерлестеріне арнады, сол үшін оған «Қазақ ССР еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағы берілді.
Мариям Жагорқызы 1952 жылы қайтыс болды. Ол небәрі 58 жаста еді. Ол қайтыс болғанда бүкіл ауыл қайғы кешті. Орнатылған тас 1962 жылы жергілікті мектеп директорының бастамасымен жаңартылды. Ал 2011 жылы жергілікті кәсіпкер Серік Рахымбеков өз қаражатына Мария Егорқызының қабіріне мәрмәр тақта орнатты.
