1949 жылғы 29 тамыз - әрбір қазақстандықтың есінде мәңгі қалатын күн. Ол күні Семей ядролық полигонында алғашқы атом жарылысы болған еді. Мұнда 40 жыл бойы алғашқы кеңестік ядролық қаруды сынау жүргізілді, мұның арты қайғылы салдарға әкелді. Адамдардың денсаулығына келтірілген зиян орасан зор болды. Бір жарым миллионнан астам адам зардап шекті. Алғашқы сынақ биіктігі шамамен 30 метр болатын арнайы қондырғыда жер үстінде өткізілді. Жарылыс қуаты 22 килотонды құрады, ал жарылыс толқыны 5 км-ге жетті.
Жабылу күнінен бастап 33 жыл өткеніне қарамастан, мұндағы радиация деңгейі рұқсат етілген нормадан асып түседі және жарылыс болған жерлерде болу аса қауіпті. Алайда, полигон жабылғаннан кейін тәжірибе алаңындағы радиациялық фон айтарлықтай төмендеді.
1942 жылы Лаврентий Берия Иосиф Сталиннің кабинетіндегі әңгіме:
«Барлаудың деректері бойынша Германия мен АҚШ ядролық қаруды жақын арада игеріп кетуі қаупі бар».
Сталин өзінің кеңсесіне барып, біраз ойланып: «Біз де істеуіміз керек?» – деді.
Курчатовтағы Семей сынақ полигоны мұражайы қызметкерлерінің айтуынша, дәл осы сәттен бастап КСРО-да атом бомбасының құрылу тарихы басталады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екі алпауыт державаның – АҚШ пен ССРО-ның қарсыласуы күрт күшейе түсті, екі алыптың арасында қару-жарақ жарысы басталды. Тараптардың әрқайсысы өздерінің атом қаруларын сынай бастады. Кеңес Одағы бұл үшін Семей өңірін таңдады. Мұнда төрт онжылдықта, 1949 жылдан 1991 жылға дейін 456 жарылыс болды. Оның 116-сы жер үстінде сыналды. Полигонның жалпы ауданы 18,5 мың шаршы метрді құрайды.
ҚР Ұлттық ядролық орталығының мәліметтері бойынша, полигондағы жарылыстардың қуаты жапондық Нагасаки мен Хиросимаға түскен бомбалардан екі жарым мың есе күшті болды. Жарылыстардың салдары Семей өңірін ғана емес, полигонға іргелес Павлодар және Қарағанды облыстарын да қамтыды. Нәтижесінде өңірлерде онкологиялық аурулары бар науқастардың саны күрт өсті. Ресми мәліметтерге сәйкес, 40 жыл ішінде сынақтар миллионнан астам адамға әсер етті, кейбір дереккөздерде зардап шеккендердің саны 1,5 миллионға жетеді. Алайда, бұл соңғы статистика емес, өйткені кейіннен туғандар да түрлі аурулардан зардап шегеді. Бұған Жапонияның қолдауымен жүзеге асырылған ғылыми бағдарлама дәлел бола алады. Өкінішке қарай, бұл зерттеулердің нәтижелері көңіл көншітпейді: көптеген адамдарда аурудың белгілері мен патологиялық процесс әлі де байқалады.
1989 жылы «Невада – Семей» халықаралық антиядролық қозғалысы құрылды, оны көптеген елдер қолдады. Семей полигонын жабу туралы алғаш үн көтерген асыл да абзал азамат КПСС-тің сол кездегі Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Кешірім Бозтаев болатын. Ол өзі көтерген осынау мәселе бір-ақ күнде өзінің басын жұтуға молынан жететінін сол кезде сіз бен бізден әлдеқайда жақсы білді. Ал антиядролық қозғалысты белгілі ақын, қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов басқарды. Полигондағы сынақтар азая бастады, ал соңғы жарылыс 1989 жылы 19 қазанда болды. Жарты ғасырға созылған ядролық сынақтардың зияны мен салған лаңы бұқаралық ақпараттары құралдарында ашық жариялана бастады. Мұндай хабарлар ұзамай ел аумағынан шығып, одақтас республикалар тіптен шет елдерде де талқыланып жатты. Осындай аса ұйымшылдықпен көтерілген бастамалардың арқасында КСРО Үкіметі алған бетінен қайтып, ядролық қаруды сынауға тыйым салу туралы шешім қабылдады.
1989 жылдың қарашасында Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі ССРО Үкіметі мен Жоғарғы кеңесіне полигондарда ядролық сынақтарды шұғыл арада тоқтату туралы үндеу жолдады.
1989 ж. 27 қарашасында ССРО Жоғарғы Кеңесінің «Семей полигонын жабу туралы» қаулысы қабылданады. Осы қаулы негізінде 1990 ж. 22 мамырында Жоғарғы Кеңес республикалық деңгейде «Семей полигонын жабу туралы» қаулысын қабылдайды.
1990 жылдың 25 қазанында Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі «Республика территориясында ядролық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге де түрлері (химиялық, бактериологиялық, биологиялық және басқалар) үшін сынау полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым салынады» деген «Мемлекеттік егемендік туралы» Декларация қабылдады.
Біраз уақыттан кейін Қазақстан тәуелсіздік алып, тарихи шешім қабылданды: 1991 жылы 29 тамызда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен Семей полигоны жабылды.
ҚР ҰЯО мәліметтері бойынша, 2013 жылдан бастап «Тәжірибелік алаңда» ҚР ҰЯО мамандары бірнеше зерттеулер жүргізді: 2 млн-нан астам спектрометриялық өлшеулер жүргізілді, 5 000-нан астам үлгілер іріктеліп, талданды, 1 000-нан астам зерттеу ұңғымалары бұрғыланды, ядролық қызмет қалдықтары бар 50-ден астам объектілер анықталды. Әрі қарай оңалту жұмыстары жүргізілді, олар 2020 жылы аяқталды. Бірқатар объектілерде ядролық қызмет қалдықтарының жоғары концентрациясы бар топырақтың жоғарғы қабатын алып тастау жолымен рекультивация жүргізілді, содан кейін арнайы әзірленген әдістеме бойынша қайта өңдеу және МАГАТЭ кепілдігімен ұзақ мерзімді сақтауға орналастыру жүргізілді.
– Бүгінгі таңда Полигонның барлық инфрақұрылымы оны сынақтар үшін пайдалануға мүмкіндік бермейтін күйге келтірілген. Біз зардаптарды жою бойынша жеті бірегей жоба өткіздік. Олардың ішіндегі ең ауқымдысы - "тәжірибелік алаң" алаңын қауіпсіз күйге келтіру. Полигонның аумағы өте үлкен-18,5 мың шаршы км. Бұл Израиль немесе Словения елдерінің аумағымен бірдей жер. Сондықтан радиацияның қай деңгейі қалғанын түсіну маңызды болды. Біз бүкіл аумақты зерттедік. Бүгінгі таңда зақымдану аумағын екі есеге азайтуға болады – болашақта "таза" жерлерді ауыл шаруашылығына немесе өндірісті дамытуға пайдалануға болады, – дейді ҚР Ұлттық ядролық орталығының бас директоры Ерлан Батырбеков.
Семейде2021 жылдың жазында ядролық медицина және онкология орталығы ашылды. Жаңа кешен онкологиялық ауруларды анықтауға және уақтылы емдеуге мүмкіндік береді. Орталықта заманауи диагностикалық жабдықтар мен жабдықтар орнатылып, мамандар шетелде оқытылды. Мұның бәрі ядролық медицинаны келесі деңгейге көтеруі керек.
Аймақтағы онкологиялық аурулардың жағдайы аса күрделі. Қазір Абай және ШҚО осы көрсеткіштер бойынша елімізде бірінші орында тұр. Дәрігерлер ядролық медицина жағдайға әсер ететініне сенімді. Жаңа орталық халықаралық талаптарға толық сәйкес келеді. Бірінші кезеңде 17 адам емделді және олардың саны артып отыр.
