ХХ ғасыр басында Қазақ оқығандары ұлт мүддесі жолында топтасып, ұлттық саяси қозғалыс, соңынан ұлттық партия, ұлттық автономия құруға дейінгі кезеңді басынан кешірді.
Орта Азия халықтарын ағартуға үлкен үлес қосқан, өткен ғасырдың көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің бірі Иса Тоқтыбайұлы деп атауға болады. Иса Тоқтыбайұлы 1894 жылы ақпанда Тереңөзек ауданының Қараөзек ауылында кедей отбасында дүниеге келген. Сегіз жасынан бастап ата-анасы баланы отбасына табыс табу үшін Перовскіде (қазіргі Қызылорда) тұратын Бұхара көпесі Рафаэльге берді.
Екі жылдан кейін тағдыр оны сол кездегі қаладағы жалғыз орыс-жергілікті бастауыш мектептің мұғалімдерімен, Николай және Ольга Щипковпен кездестіреді. Мектептен кейін Иса семинарияда, содан кейін Ташкенттегі Орта Азия университетінде оқыды. 1919 жылы ол компартияға қосылып, қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласты.
Ташкент жұмысшылар, солдаттар және мұсылман депутаттары кеңесінің хатшысы болып жұмыс істеді. Жас жігіттің революциялық көзқарастарын қалыптастыруға сол кезде Орынборда жер аударылған ресейлік социал-демократ Петр Кобозевпен танысу және достық үлкен ықпал етті.
Республиканың оңтүстік аудандарындағы аштыққа қарсы күрес жөніндегі комиссияның жұмысына қатысып, бірнеше рет арнайы мақсаттағы саяси қызметкер ретінде іссапарға жіберілді. Ол халықтық ағартуға көп күш берді: ұзақ жылдар бойы Түркістан өлкесінің оңтүстік аудандарының көшпелі тұрғындары арасында сауатсыздықты жою жөніндегі комиссияның төрағасы болып жұмыс істеді.
Сонымен қатар, республиканың халық ағарту комиссариатындағы жауапты жұмысты біріктірді, комиссариаттың орынбасары, алқа мүшесі, комиссариат жанындағы Мемлекеттік баспа директорының орынбасары, Түркістан Компартиясы ОК баспасөз бөлімінің меңгерушісі, Қырғыз-Қазақ ғылыми комиссиясының төрағасы, Крайком бюросының мүшесі және т.б. қызметтерде болды. Көшпенді халық арасындағы сауатсыздықты жою үшін Түркістан өлкесі ОСК бюросының шешімімен Орта Азия мен Қазақстан халықтарын ағарту институты құрылды, ал бірінші басшы ретінде Иса Тоқтыбайұлы сайланды.
Осы институттың қабырғасында бір кездері көптеген қоғамдық-саяси қайраткерлер Ғани Мұратбаев, Құрманбек Жандарбеков, Садық Сафарбеков және басқалар оқыды. Иса Тоқтыбай қазіргі Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының аумағында мектеп-интернаттар құру бойынша үлкен жұмыс жүргізді. Еңбекқорлықтың нәтижелері көп күттірмеді. Тек 1919-1921 жылдар аралығында Түркістан АССР-де 1320 мектеп ашылды, оның 30 пайызы қазақ мектептері. Ағартудың белсенді чемпионы ретінде Иса Тоқтыбаев география және қоғамтану оқулықтарын, «Түркістан» ғылыми-теориялық очерктер мен мақалалар жинағын, «Кітап пен газетті жақсы көр» насихаттау кітабын жарыққа шығарды.
Иса Тоқтыбайұлының басшылығымен «Ақжол» газеті құрылды және ол оның алғашқы редакторы болып қызмет атқарды. Сондай-ақ «Қазақ тілі» газетінің, «Шолпан», «Сәуле», «Сана», «Қазақстан коммунисті» журналдарының, «Жас қанат» жастар басылымының, «Шаншар» сатиралық журналының редакцияларын басқарды. Осы кезеңде ол Мұхтар Әуезовке, Сәбит Мұқановқа, Иса Байзақовқа, Ілияс Жансүгіровке, Асқар Тоқмағамбетовке және т.б. тұлғалық қалыптасуына белсенді көмектесті, «Қызыл сұңқар», «Асау тұлпар» шығармаларына сол кездегі әділетсіз шабуылдар мен сын-ескертпелер кезінде Сәкен Сейфуллинге моральдық қолдау көрсетті.
Оқи отырыңыз: Мың тамұқты көрген адам
1928 жылы Қазкрайком бюросының шешімімен Иса Тоқтыбай өмірінің едәуір бөлігі өткен Ленинградтағы А. Герцен атындағы ғылыми-педагогикалық институттың аспирантурасына жіберілді. 1932 жылы бітіргеннен кейін Кеңес шығысы халықтарының курстарының ректоры болып тағайындалды, сонымен бірге Толмачев атындағы әскери-саяси академиясында партияның тарихы бойынша дәрістер оқыды. Содан кейін оның оның өмірінде күрт жағымсыз өзгерістер орын ала бастады. 1933, 1939 және 1947 жылдары жаппай қуғын-сүргін кезеңінде ол «ұлтшыл буржуазиялық ұйымға белсенді қатысқаны және басшылық еткені» үшін үш рет қамауға алынды.
ҰҚК ардагері Әмірхан Бәкіровтың 2010 жылғы наурызда «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Жайлас» операциясы материалында Иса Тоқтыбай хатының төмендегідей сөздері жазылған: «Қорқыныш сезімі өлімнен де күшті болды. Мен бұл өтірікке қол қоюға мәжбүр болдым. Айтыңызшы, ССРО НКВД–ның ішкі түрмесінде-Лубянкада, сол кездегі варварлыққа кім қарсы тұра алады? Ешкім!»
Оның істелмеген қылмысы үшін қол қойғызу үшін НКВД жазалаушылары әртүрлі күрделі тәсілдерге жүгінді, азаптады, қабырғаларын сындырды, бопсалады... кейінірек ол осы оқиға жайлы былай деп жазады: «Менің «ержүрек» тергеушілерім, Ежов пен Берияның тапсырмасын орындаушылар, қайдасыздар? Батылдық танытып, партия органдарына шындықты айтыңыз. Сіз менің баламды қасыма отырғызып, оның тағдырын саудалап, өтірікке қол қоюға мәжбүрледіңіздер. Олар менің әйеліммен жоқ қылуға уәде берді...».
Түрлі дереккөздер бойынша, Иса Тоқтыбай сталиндік түрмелер мен лагерьлерде 16 жылдан 19 жылға дейін болған. Нақты ақпарат жоқ. Ол 1955 жылы ғана босатылып, өмірінің соңына дейін облыстық өлкетану мұражайының директоры болып жұмыс істеді. Иса СОКП қатарына қайта алынып, Республикалық зейнетақы алатын болған. Иса Тоқтыбаев қайтыс болғаннан кейін Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығымен 1989 жылы ғана ақталды.
Қорыта келгенде, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, ағартушы ғалым Иса Тоқтыбайұлының қоғамдық-саяси және рухани-мәдени қызметін жан-жақты ашып көрсету үшін зерделі зерттеу жүргізіп, шығармаларын жарыққа шығару қажет. Ол үшін Иса Тоқтыбайға қатысты Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты мен Ресей Федерациясы мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты қорларындағы құжаттармен танысып, ғылыми негізде саралау керек.
Қызылорда қаласында оның есімімен 30 метрлік тұйық көше аталған. Ол тұрған үйде ескерткіш тақта ғана тұр. Қаладағы №235 мектепті қалалық атқару комитетінің 1985 жылғы қаулысымен Иса Тоқтыбайұлының атына беру туралы шешімі қағаз жүзінде қалған. Шынында да Иса Тоқтыбайұлы Түркістан Республикасы кезінде ондағы жарқын тұлғалардың бірі болған.
