Рулық жүйеде өмір сүретін көшпелі тайпалардан қазіргі ұлттардың қалыптасуы саяси көшбасшылыларға тәуелді болды. Егер басқа жерде жүйелі, әскер жағынан қымтанған билік орталығы пайда болса, ол барлық көрші кландарды (тайпаларды) жинады.
Сондықтан түркі және моңғол халықтары этникалық жағынан бір-біріне ұқсас. Қазақтардың, қырғыздардың, түрікмендердің, өзбектердің құрамында ортақ рулар бар, тек осы халықтардың әрқилы дамуына қарай оларға жаңа дала топтарына қосылып отырған.
Сондықтан ноғайлар мен қазақтар арасында үлкен айырмашылық болған жоқ. Бұл халықтардың әрқайсысының негізі қыпшақ тайпалары болды, сонымен қатар оларда моңғол, оғыз, ирандық және мажар тектес рулар бар.
Ноғайлар, жалпы халық ретінде, шамамен қазақтардан бір ғасыр бұрын пайда болған. Олардың пайда болуы – Алтын Орданың батыс бөлігінде көп жерлері бар құдіретті Ноғайдың жүргізген билігімен байланысты. Уақыт өте келе олар шығысқа қарай жылжыды және XV ғасырда Еділдің жағасына көшіп кетті. Оларды Шыңғыс ханның ұрпақтары емес, өз басшылары басқарғанына қарамастан, Ноғай Ордасы Жошы ұлысы ыдырағаннан кейін пайда болған ең ықпалды ордалардың бірі болып саналды.
Қазақ хандығы кейіннен бой көтерді. 1465 жылы Орданың ең шығыс бөлігіндегі көшпелі тайпалар негізінде Қазақ хандығы құрылды. Ноғайлықтарға қарағанда олар бәсекелестерін тез ығыстыра бастады. Ноғайлармен соғыс Қазақ хандығы үшін алғашқы және ең ауыр сынақтардың бірі болды. XVI ғасырға дейін екі жақ шамамен тең болды. Бір-біріне жақын туыс халықтар болғандықтан, текетірес барысында адамдар біресе ноғай жағына, енді бірде қазақтардың жағына қарай ығысты.
Бірақ кейіннен ноғай даласында бірнеше жыл қатарынан құрғақшылық болды. Малды азықтандыру үшін шөп жеткіліксіз болып шықты, ал адамдар аштыққа ұшырап, әлсіреген кезде иммунитеттің төмендеуіне байланысты оларға оба ауруы келді. Нәтижесінде бұл мемлекет ыдырап, ноғай халқы Қырым немесе Кавказға қоныс аударды. Қазіргі таңда 40 мыңға жуық ноғай Дағыстанның солтүстігінде өмір сүреді.
Қалғандары кіші жүздің құрамына қосылып, ноғай-қазақ болып араласып кетті. Кей деректерде ноғайлықтар ешқандай руға қосылмай бөлектенген. Сондай-ақ, барлық кіші жүз белгілі бір дәрежеде ноғайдан шыққан. Бұл түркі халықтарының бірігуі қалмақтардың Еділге қоныс аударуы қатты ықпал етті.
ХІХ ғасырдың аяғында орыс этнографы Алексей Харузин Бөкей Ордасының құрамына енген ноғай-қазақтардың ерекшеліктері туралы жазған. Оның пікірінше, «...олар ұзын, әйелдер де қырғыздарға қарағанда үлкен, қырғыздарға қарағанда арықтау және аяқтары жіңішке... тілге келетін болсақ, олар да таза қырғыз тілінде сөйлейді».
«Біз бір халық едік, Жәнібек пен Керей сұлтандары кезінде, Шайбани кетіп бара жатқанда, бұл Ноғай құдіретті, үлкен мемлекет болды. Яғни, олар бөлініп кетті, ал сыртқы жағынан бұл жасанды бөліну, саяси, ал тіл бір, халық бір. Содан кейін климаттық жағдайлар өз әсерін берді. Таулы өлкелер ноғайларға жақын», — дейді филолог Қайрат Жанабаев.
Қазір ноғай-қазақтар Қазақстанның қиыр батысында және Ресейде тұрады. Климаттық және географиялық себептерге байланысты олар тұратын жерлерде қалалар аз, ал ескі салт әлі күнге дейін сақталған. Негізінде, олар өздерін қазақтар деп санайды.
Ноғай Ордасы Алтын Орда сияқты ыдырау процестерінен өткен жоқ. Ноғай Ордасы тарихының туралы зерттеп жүрген Вадим Трепавлов осы мемлекет тарихындағы ең ауыр үш кезеңді анықтайды. Бірінші қиындық XVI ғасырдың басында болды. Сол кезеңде Қасым хан 1512 жылы Ноғай астанасы Сарайшықты басып алып, қиратты. Би Саид-Ахмед (1524-1541) кезінде Ноғай Ордасы екінші рет гүлденді.
Сөзіміздің басында айтқандай 1550 жылдары табиғи апаттар болды: үш жыл қатарынан, мал өлімі және одан әрі – оба эпидемиясы. Осы кезеңде Ноғай ордасы үлкен және кіші Ордаға бөлінді. Кіші Ноғайлықтар төменгі Еділдің оң жағалауына көшті. Исмаил би бастаған үлкен Ноғайлықтар Мәскеу патшасы Иван Грозныймен одақ құрды.
Исмаил тағы да ноғай ұлыстарының көпшілігін өз билігіне біріктіріп, Иван Грозныйға қарсы текетірестер болып тұрды.
XVI-XVII ғасырлардың басында Үлкен Ноғай Ордасы тағы бір қиыншылықты өткерді. Нәтижесінде оның толық орда толық құлдырады. 1634 жылы Еділдің шығысындағы Ноғайлықтарды қалмақтар талқандады. Тірі қалған ноғайлар Қырым хандығының иелігіне Кубанға және Солтүстік Таврияға қоныс аударды, кейінірек Днепрден батысқа қарай Дунайға дейін қоныстанды. Жекелеген ноғайлардың Қырым хандарына қызмет етуге көшуі әлдеқайда ертерек басталды, ал XVI ғасырдың аяғында Трепавлов атап өткендей, Қырым атты әскері негізінен ноғайлардан тұрды.
Сонымен XVII ғасырдың ортасынан бастап ноғайлықтар Ресейдің сыртқы саясатынан мүлдем жоғалып кетті. Қырым хандығының Ресейге түпкілікті қосылуына байланысты XVIII ғасырдың аяғында «ноғай мәселесі» шешілуі керек еді.
Бұл шешімді Суворов қабылдады. 1783 жылы 21 сәуірде Екатерина II Қырым хандығының Ресейге қосылуы туралы манифест шығарды. Ноғайларды шекаралас аймақта, Түркиямен жаңа шекараға жақын жерде қалдыру қауіпті деп саналды. 1783 жылы 21 Маусымда Новороссияның вице-министрі князь Потемкин Суворовқа ноғайлардың Саратов пен Тамбов губернияларына қоныс аударуын дайындауға құпия бұйрық берді.
1783 жылы 5 шілдеде Суворов ноғай мырзалары мен старшиналарының Екатерина II-ге адалдық антын беру салтанатты кешін ұйымдастырды. Олардың қырағылығын жою мақсатында мерекелер өткізілді.
Алайда Ресей үкіметінің жоспары ноғайлықтарға белгілі болды. 30 шілдеде көтеріліс басталды. Бұл толқу ұзаққа созылды. Ресейде ноғайлар саны азайды. Ноғайлардың көпшілігі (Владимир Гусаковтың пікірінше 700 мың) Осман империясының шегіне жетті. Олардың ұрпақтары сол жерде ассимиляцияланды. Көтерілісті басу барысында, Р.К. Керейтовтың пікірінше, 400 мыңға жуық ноғайлықтар қаза тапты.
Суворовты ноғайлар қазір қолдан жасаған геноцидті ұйымдастырушы деп санайды. Совет өкіметі ХХ ғасырдағы ноғай аумақтық құрылымдарды автономия беру принципіне сүйене отырып, әртүрлі жерлерде қоныстанған ежелгі Орданың бірнеше ұрпақтарына жеңілдік жасады. Сол себепті Ноғай ауданы құрылды. Олардың бірі Украинаның Запорожье облысының құрамында 1962 жылы жойылды. Қалған екеуі Дағыстан мен қарашай-Черкессияда бүгінгі күнге дейін бар. Бұл аумақтардан тыс жерлерде ноғайлардың көптеген этнографиялық топтары, соның ішінде Қырымда, Астрахан облысында, Қалмақияда және Қазақстанда қоныстанған. Ноғайлар мен қазақтар арасындағы қазіргі қатынастар көбінесе орыс және украин халықтарының қатынастарымен салыстырылады.
