Адам өмір бойы ілім алып өтеді. Көбі бұл сөзбен келіседі. Туғаннан бастап біз алдымен жүру, сөйлеу, содан кейін оқу, жазу, санауды үйренеміз. Кейінірек біз мамандықтарды игереміз. Мұнда кемелдікке шек жоқ! Егер туғаннан бастап анамыз бізге негізгі дағдыларды үйретсе, кейінірек балабақшадағы мұғалім, содан кейін мектеп мұғалімі көмектеседі. Ересектер өскелең ұрпақтың өміріне жол ашады. Кез-келген ересек адамның алғашқы мұғалімі бар. Бұл бірінші мұғалім, жетекші жұлдыз ретінде, бір кездері бізге осы үлкен әлемді көрсетті, бізбен бірге белгілі бір жолды жүріп өтті. Енді алпауыт әлемде бізге қорқынышты емес, және сіз бұл ғарышты бағындыруға дайынсыз. Педагог және тәлімгер болашақ ғарышкерлерге, кеме капитандарына, заңгерлерге, әншілерге, актерлерге, дәрігерлерге өмірге жол ашатындар туралы айтқымыз келеді. Ұлы даланың ұлы перзенттері де қазақ балаларының оқып, білім алып, ұлттың дамуын аңсаған. Сондай жандардың бірі – Хұсни-Жамал Нұралыханова. Қазақ даласындағы бірінші әйел-мұғалім.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы қазақтардың өміріндегі түбегейлі өзгерістер болды. Ішкі Ресейден қоныс аударған шаруалар қазақ жеріне қоныстанды, бұл жергілікті халықтың тұрмысы мен жағдайын экономикалық тұрғыдан нашарлатты. Қазақтар бірте-бірте ең негізгісінен – мал мен жерден айырылды, сол жерден олардың наразылығы артып, саяси ұстанымдары қалыптасты. Далада жаңа ережелер жұмыс істей бастады және бұл жергілікті халықты бейқам өмір сүруден, оқшауланған өмірден бас тартуға және өмір сүру сапасын арттыра отырып дами бастады. Саяси біліммен қатар, дүниетанымды қайта бағалау қажеттілігін түсіну де пайда болды. Егер бұрын қазақтар балаларды мектептер мен училищелерге беруден бас тартса, ақиқат жолынан адасып кетеді деп қорықса, енді олар баласын білім алуға өз еркімен жіберді. Петербург, Мәскеу сияқты мәдени-саяси орталықтарда қазақтардың оқушылары көбейді. Бір қызығы: қазақ жастарының басым көпшілігі басқа мамандықтарға қарағанда құқықтануды оқыды. Бұл, бір жағынан, саяси-құқықтық сауаттылықтың артуы.
Қазақ қоғамындағы сапалы өзгерістерді білімге ұмтылу және қоғамдық өмірге белсенді араласу жолымен де байқауға болады. Дәл осы ықпалды сезген адамдардың қатарында да Хұсни-Жамал Нұралыханова болды.
Хұсни-Жамал 1872 жылы Бөкей Ордада сұлтанның отбасында дүниеге келген, Жәңгір ханның үлкен ұлының қызы. Хұсни-Жамал алғашқы оқуын үлкен ағаларынан алды, содан кейін өздігінен оқыды. Орда мектебінің мұғалімдерінің көмегімен ол балаларды оқыту бағытында білім алды.
Ол балаларға, әсіресе қыздарға сапалы білім бергісі келді. 19 ғасырдың аяғында ол инспектор А. Вознесенскийдің көмегімен қазақ қыздарына арналған алғашқы мектеп ашты. Балалар үшін оқулықтар Астраханнан алынды.
Бөкей ордасы бойынша білім министрлігінің инспекторы А. Вознесенский 1897 жылы жасаған баяндамасында: «Хұсни-Жамал – қазақ сұлтанының қызы. Қазан земский мектебін бітірген. Алдымен үйде бауырларынан білім алды. Жасы шамамен 25-те. Өте сұлу және алғыр қыз. Ордада мұндай қыз жоқ.. Ол орыс тілінде жақсы сөйлейді. Ерекше ұстамдылықпен ерекшеленеді. Енді ол өзін орыс мектебінің ісіне арнауды шешті».
Мектепте Алма Оразбаева, Разия Меңдешова, Мәншүк Мәметованың тәтесі Әмина және басқа да ұлтқа есімдері кеңінен танымал болған адамдар оқыды. Әмина Мәметова ұстазы туралы былай деп жазған: «Мен бастаған істі соңына дейін жеткізуді Хұсни-Жамал апайдан үйрендім. Ол ақылды және сонымен бірге әдемі болды. Өте ұқыпты. Оның киімі, жүрісі, ұзын әдемі саусақтары, бұл-бқл дауысы, ол оқуды екпінмен үйреткен кезде – бәрі әлі күнге дейін көз алдында. Ол бізге қалай дұрыстап жазуды, өзімізді қоғам алдында ұстау, жүру, өзін-өзі күту, ән айту, еуропаша би билеу сынды дүниелерді үйретті. Біз оны сағаттап тыңдауға дайын едік. Сіздердің әрқайсыларыңыз күш-қуатыңызбен Халыққа қызмет етуіңіз керек: халыққа көмектеспейтін білім, ештеңеге емес».
1923 жылы Хұсни-Жамал өзінің шәкірті Алма Оразбаевамен кездескенде елін сүйген қайраткер, адал азамат болғанына қуанып, еңбегінің зая кетпегенін айтқан екен. Сонымен қатар Хұсни-Жамал «Дала уәлаяты» газетіне мақала жазып тұрған.
Ағартушы Хұсни-Жамал Арон Қаратаевқа тұрмысқа шықты, бірақ сонымен бірге қоғамдық жұмыстармен де белсенді айналысуға тырысты. Арон Қаратаев туралы мағлұмат бере кеткен жөн. Ол белгілі қоғам қайраткері, публицист, әскери комиссар, Дума депутаты Бақытжан Қаратаевтың інісі. Өкінішке қарай, сол жылдары «Алаш» қозғалысымен байланысы болды деп жер аударылған. Хұсни-Жамалмен отбасы құрған кезде қуғын-сүргін кезеңдері еді, билік оны және оның жұбайын үнемі қадағалап отырды. Бірақ осыған қарамастан, Хұсни-Жамал Орал қаласының зиялы қауым жиналыстарына жиі қатысып, «Қазақстан» газетінің шығуына көмектесті, онда жас мұғалімдерге өз кеңестерін жариялады.
1929 жылғы қаулы бойынша Арон Қаратаев бес жылға сотталған. Бірақ оның қай жерде қайтыс болғаны белгісіз күйде қалды. 1993 жылы саяси қуғын сүргін құрбандарын ақтау туралы жарлыққа сәйкес ақталған.
«Қазақстан» газетін көпшіліктен тығып, шығарып жүргені үшін Хұсни-Жамалды да біраз қуғындады. Орынбор мен Астрахань жандармериясы оны қатаң бақылауға алды. Қазақ қыздарының көзі ашылсын, білім алсын және әйелдер теңдігі үшін күресіп жүрген қазақтың сұлу да парасатты қызын совет өкіметі сындырды. Оған қоса қызы Шахзада мен оның күйеуі Телжан Шонановты да түрмеге қамады. Дәл осы уақытта Хұсни-Жамалдың жағдайы жаман еді. Қызы мен күйеу баласы ұсталғаннан соң олардың дүние-мүлкін тәркілеп, үйін тартып алды. Сонымен Хұсни-Жамал далада қалғандай ауыр кезеңді бастан кешті. Түрлі жала мен айыптардың кесірінен Хұсни-Жамалды жақын туыстары мен дос жарандары үйіне кіргізуге қорықты. 1945 жылы Алматы көшелерінде қаңғып жүріп Хұсни-Жамал қайтыс болды. Ал қызы Шахзада небәрі 34 жасында атылған жалғыз қазақ қызы.
Хұсни-Жамал бір мақаласында өзі туралы былай жазады: «Адам білімі, намысы және ақылы арқылы ғана бір-бірінен ерекшелене алады. Мен біреулерден осы қасиеттеріммен оздым деп ойламаймын. Меніңше бұл барып тұрған ақымақтық».
Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейінде Хұсни-Жамал Зұлқарнайқызының қыздарға арнап ашқан алғашқы мектебі жөнінде мәліметтер, шәкірттерінің фотосуреттері сақталған. Қайраткер Арон Қаратаевтың, зайыбы Хұсни-Жамал Нұралыханова мен қызы Шахзаданың ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Батыс Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде белсенді қызмет атқарғаны жөнінде соңғы жылдары тың ақпараттар табыла бастады.
