1940 жылдары Алматы бүкіл кеңестік киноөндірістің орталығы болды, ал бүгінде қазақстандық киноиндустрия посткеңестік кеңістіктегі ең қызықты және қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. Соңғы 10 жылдықтарда Қазақстан кинематографиясы нағыз бумды бастан өткерді.
Қазақстан кино әлемінде 1920 жылдары Кеңес үкіметі шығыс республикаларды жаңғыртуды бастаған кезде пайда болды. Кино – жаңа, жоғары технологиялық және әсерлі БАҚ – бұл саясаттың пропаганда құралы болды. Сондықтан да Қазақ КСР-де түсірілген және жергілікті жерде таратуға арналған фильмдер соған сай идеялы болды: кинематографиялық спектакльдің күшін жаңа өкімет билігімен анық байланыстыру керек еді. Бірінші қазақ фильмі («Ленфильм» базасында түсірілген) 1916 жылғы ұлт-азаттық шаруалар көтерілісінің жетекшісі, 1919 жылы қаза тапқан Амангелді Имановты дәріптейтін соғысқа дейінгі кеңестік киноға тән аянышты да монументалды «Амангелді» фильмі болатын.
Жалпы Қазақ КСР кинематографиясы қайта құруға дейін социалистік реализм заңдарына адал болып қалды, ал мемлекеттік тапсырыстар республика киносының дамуына үлкен кедергі жасады. 1941 - 1945 жылдары түсірілімге қолайлы ауа-райы жағдайында Алматы кеңестік кино өндірісінің негізгі орталығына айналды. Соғыс кезінде дәл осы жерде бүкіл кеңестік фильмдердің 80%-ға жуығы түсірілген, оның ішінде «Иван Грозный», Марк Донскойдың «Радуга» және Герберт Раппапорттың «Воздушный извозчик» фильмдері бар және Қазақстанға эвакуацияланған көптеген жоғары санатты мамандар осымекенде тұрақтап қалған.
«Қазақ киносы кеңестік кезеңде қырғыз бен өзбек киносындай өркендеген жоқ. Қазақстанға идеология қатты әсер етті, сондықтан көрнекті тұлғаларды алмасаңыз, сұранысқа сай, өндірістік және тарихи-революциялық сипаттағы көптеген фильмдер түсірілді», - дейді кинотанушы Гүлнәр Әбікеева.
Мысалы, Алматыға эвакуацияланған мамандардың бірі обериуттардың досы, суретші және жазушы Павел Зальцман болды, ол соғысқа дейін «Ленфильм» киностудиясының түсіру тобымен бірге Орта Азияға сапар шегеді. Бірақ Филоновтың шәкіртінің авангардтық бейімділігін Зальцман түсірген, кейінірек киностудияның атымен аталатын «Қазақфильмнің» көркемдік жетекшісі Шәкен Аймановтың тұрақты қоюшы-суретшісі болған фильмдердің ешқайсысы ашпайды. «Алтын мүйізді» алайық, жаңашыл селекционердің қой мен тау арқарын будандастыру әрекеті туралы эпикалық оқиға. Мұның, айталық, сталиндік киноның ең маңызды және идеологиялық тұрғыдан тексерілген директоры және бұрынғы қауіпсіздік қызметкері Фридрих Эрмлердің «Ұлы державадан» стилистикалық жағынан еш айырмашылығы жоқ.
Тіпті, «Қазақфильмде» жылымық кезінде түсірілген фильмдердің өзінде социалистік құрылыстың сол бір немқұрайлы оптимизмі тұтастай сақталған. Еске салайық, Қазақстан Сталиннің күштеп ұжымдастыруынан кейінгі 1930 жылдардағы ашаршылықтың басты құрбандарының бірі болды, ал соғыстан кейін бүкіл «сенімсіздердің» жер аударылған жері болды.
Дегенмен, 1960-1970 жылдары студияда жанрлық кино жарылыс болды. Біріншіден, комедия – «Біздің қымбатты дәрігер» және «Тақиялы періште» фильмдері. «Тақиялы періште» белгілі бір дәрежеде тәуелсіз Қазақстанның болашақ музыкалық комедияларының прототипі деуге болады. Сонымен қатар, фильмде Алматының модернистік архитектурасы жақсы көрсетілген.
Екіншіден, балаларға арналған фильмдер мен анимациялар түсірілді. Мысалы, «Менің атым Қожа» фильмі көрші қызға ғашық болған ауылдың тентек оқушысы туралы. Немесе халық аңыздары мен эпостарына негізделген Әмен Хайдаровтың психикалық ертегілері.
Республиканың тың даласы 1950-1960 жылдардағы кеңестік эстрадалық мәдениет үшін Жабайы Батыстың аналогы және соған сәйкес пионерлік романстар болды. Қазақ киносының классигі Абдолла Қарсақбаевтың фильмдерінің бірі «Ей, сендер, ковбойлар» деп аталды (оның сюжеті колхозаралық спартакиадаға дайындық аясында жақсы мен жаман мектеп оқушыларының тартысы төңірегінде құрылған). Жетісу тауларына айналатын бұл шексіз экзотикалық кеңістік Түркістанда Кеңес өкіметінің орнауы туралы революциялық шытырман оқиғалы ретро үшін тамаша орынға айналады, яғни шығыстық, импорттық батыстың орнын толтыруға арналған жанр. Кеңес көрермендері 1962 жылы Кеңес Одағының «Керемет жетілік» прокатқа шыққан кезде танысты.
Қарсақбаевтың керемет камералық жұмысы мен экзотикалық фольклорлық текстурасы бар «Мазасыз таң» кең экранды фильмі қазақ шығысының анықтамалық мысалы болып табылады. Өкінішке орай, бұл фильмдердің барлығы ірі елордалық студиялар шығарған блокбастерлердің көлеңкесінде қалды - «Мосфильм» және «Ленфильм» мегажобалары «Шөлдегі ақ күн», Михалковтың туындылары сынды картиналар. Сонымен қатар, көршілердің фильмдері қазақтың шығыс фильмдерімен бәсекеге түсті. Мысалы, Сухбат Хамидовтың «Ескі мешіттегі кездесу» фильмі жолдас Суховтың шытырман оқиғалары сияқты табысты болды. Фильм өзінің кинематографиялық реңктерімен ерекшеленеді.
1967 жылдан бастап Қазақстанда анимациялық фильмдер шығарыла бастады. Қазақтың тұңғыш мультфильмі Хайдаровтың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр» фильмі болды. Ол жылдары балалар мен жасөспірімдерге арналған жылына бір-екі фильм шығару әдетке айналған. Ең атақтылары: «Менің атым Қожа» (А. Қарсақбаев), «Алпамыс мектепке барады» (А. Қарсақбаев), «Шоқ пен Шер» (реж. Қ. Қасымбеков), «Қызыл тастар»заставасында» (режиссер Ш.Бейсембаев), «Жасыл төбедегі менің үйім» (А.Сүлеева).
Қазақ киносының жаңа толқынының алғашқы картинасы «Ине» фильмі болатын. Оның режиссері Рашид Нугманов бұл трлқын өкілдері туралы былай дейді: – Студент кезімізде мен Годардың, Дәрежан Брессонның, Әмір Қарақұлов Трюффоның шығармашылығына үйір болдық. Годар қашан да әлеуметтік мәселер туралы баяндайтын. Мені оның тақырып таңдаудағы еркіндігі мен кинотілі тәнті етті. Мен үшін шебердің 50-ші жылдардың соңы мен 60 жылдары түсірген картиналары керемет көрінеді.
Әмір Қарақұлов: Қазақстан киносы соғыс кезінде эвакуацияланған «Мосфильм» және «Ленфильм» киностудияларына қарыздар. Алматы соғыс жылдарында кино өнерінің ұстаханасына айналды. Соғыс жылдарында драматург, Қазақстанның халық жазушысы Әбділда Тәжібаев отбасымен, атақты кинотанушы, ғалым Илья Вениаминович Вайсфельдпен бірге тұрып, атасы екеуі өте тату, тіпті соғыстан кейін де араласты, достық қарым-қатынастарды сақтады. Кеңестік кино мектебі, өйткені ол кезде одақтың түкпір-түкпірінен ең дарынды адамдар жұмыс істегендіктен, қазақ киносының қалыптасып келе жатқан іргетасы болды,-дейді.
80-жылдардың аяғында осы аталған шеберлер талай халықаралық кинопремиялар ұтты.
Бұл кезеңде олар посткеңестік кешендерден арылуға тырысты, олардың жеке тұлғасы туралы сұрақтар көтерілді. Қатаң кеңестік идеологияның кесірінен ұзақ жылдар бойы талқыланбаған тақырыптардың барлығы (ұжымдастыру кезеңі, сталиндік қуғын-сүргін жылдары, 1986 жылғы көтеріліс, т.б.) осы кезеңдегі фильмдерде көрініс тапты. Мәселен, «Сүржекей – ажал періштесі», «Жас аккордеоншының өмірбаяны», «Дәуе» сияқты фильмдерде халық өмір сүрген жасырын емес шындық көрсетілген. Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге ерекше көңіл бөлінді («Отырар өлімі», «Батыр Баян», «Абайдың жас жылдары», «Қозы Көрпеш пен Баян сұлу», «Жамбыл жастары»...) .
2003 жылы басталған «Көшпенділер» мегажобасы қолға алынды. Ал осы онжылдықтың соңында Қазақстанда теледидарда «Бригада» көрермендері артып, бұл жанр танымал бола бастады.
2007 жылы Ақан Сатаев уақыттың рухын дәл түсіріп, «Рэкетир» инди-нуарын шығарды. Осы жанрдың ережелеріне сәйкес, (анти) қаһарман Саянның өзі көрерменге өзінің қайғылы қылмыс оқиғасын баяндайды.
2010 жылы тағы бір басты жоба – «Жұлдызға арналған коктейль» музыкалық комедиясы жарық көрді. Бұл талантты продюсермен танысқан балалар үйінің қызының эстрадалық Олимпке көтерілуі туралы фильм. Оның продюсері/басты рөлді сомдаған актриса Баян Есентаева (қазіргі Алагузова) мен режиссер Асқар Ұзабаев сол кезде музыкалық өндіріспен сәтті айналысқан (КВН-дан шоу-бизнеске келген Ұзабаев танымал музыкалық бейнережиссер де болған). Прокатта фильм 500 мың долларды құрайтын болжамды бюджетте (ресми деректер жоқ) 1 миллион доллардан астам табыс тапты, бұл сол кездегі ұлттық кинематографияның жалпы шығынды сипаты аясында керемет табыс деп санауға болады. «Жұлдызға арналған коктейль» көптеген жылдар бойы жанрлық киноның даму векторын анықтап, табысқа жету ережелерін тұжырымдады.
«Жұлдызға арналған коктейль» табысы қазақ шоу-бизнес өкілдерінің кино өнеріне жаппай енуіне жол ашты. Олармен қоса, бұл тізімге әзілкештер де қосылды. Десе де олармен қатар Қазақстанда авторлық кино үдерісі қарқынды жүріп жатыр. Халық шоу бизнес өкілдерінің туындыларын кинотеатрларға ағыла қарап жүрсе, артхаус режиссерлер шетелдерде еленіп жатыр.
Қазіргі уақытта көрермендердің көру мүмкіндіктері бұрынғыға қарағанда көбірек. Түсірілетін фильмдер саны айтарлықтай артып, ақыры көрерменге жете бастағандай. Қазақстаннан тыс жерлерде де белгілі жаңа есімдер көбейіп келеді. Өкінішке орай, сіз қазақ киносы мен артхаусынан көп ақша таба алмайсыз, бұл фильмдердің көпшілігінде инвестицияның қайтарымы нөлге тең. Халықаралық фестивальдерге қатысу – бұл Қазақстаннан тыс жерде өзіңізді білдіру ғана емес, сонымен қатар өз аудиторияңызды табу. Мысалы, 2013 жылдың ақпан айында Эмир Байғазиннің «Үндестік сабақтары» фильмі Берлин кинофестивалінде және басқа да елуге жуық халықаралық көрсетілімдерде жүлделі орындарға ие болды.
Сергей Дворцевой туындылары біздің көрерменнің ықыласына тұрарлық. Ол өзінің деректі шығармаларында («Бақыт» (1995), «Жол» (1999) жоғары дәлдік пен поэзияны қатар орындай алды, сондықтан көптеген көркем фильмдерде сирек кездеседі. Оның «Тюлпан" фильмі Канн кинофестивалінде. Ал «Айка»картинасындағы рөлі үшін Самал Еслямова «Алтын пальма бұтағын» алған еді. Бұл посткеңестік территорияда бұрынсоңды болмаған аса елеулі оқиға болды. Самал Еслямова – бұрынғы кеңестік және посткеңестік кеңістіктегі осы кинофестивальде ең жоғары марапатқа ие болған тұңғыш актриса. Кезінде Канн кинофестивалінің бас жүлдесін София Лорен (1961), Кэтрин Хепберн (1962), Ванесса Редгрейв (1966), Хелен Миррен (1984), Холли Хантер (1993) сынды және өзге де аңыз тұлғалар, актрисалар алғанын атап өтейік.
Фестиваль іріктеушілерінің нағыз фавориттеріне Қазақ ұлттық өнер академиясының түлектері Ержанов пен Байғазин айналады. Олардың шығармалары Берлин мен Венеция бағдарламаларында көрсетілуімен қазақ киносының феномені туралы әлем тағы дүрліге бастады.
Ал пандемия үлкен сериал нарығын ашты. Халық қазір оларды іздеп жүріп қарайды.
Қалай болғанда да қазір қазақ киносы үлкен елеулі кезеңін өткеріп жатыр.
Дәл 12 қыркүйекте Алматы көркем фильмдер студиясы құрылды. Ол отандық өндірістің негізін қалады. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдары – киноиндустриядағы тағы бір белес. Сондай-ақ өте маңызды. 30 жыл ішінде «Қазақфильм» алты жүзден астам фильм түсірді. Олардың қатарында көркем, деректі және анимациялық фильмдер бар.
