Күндерек. 14 қараша  - әлем және Қазақстан тарихында

14 қарашада дүниеге келген танымал тұлғалар

Алдаберген Қайырбекұлы Мырзабеков – қазақтың көрнеті өнер қайраткері, ағартушы ұстаз, Қазақстанның халық әртісі. Моңғолияның «Алтын жұлдыз» орденінің кавалері. Ол 1930 жылы қазіргі Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы, Түгіскен ауылында дүниеге келген. 2018 жылы алтыншы ақпан күні сексен сегіз жасқа қараған шағында дүниеден өтті. Қазақтың көптеген  күй өнерін оркестрге түсірген қайраткер. Көп жылдар бойы Құрманғазы атындағы Қазақтың Мемлекеттік халық аспаптар оркестрінде дирижерлік қызмет атқарды. Алып шаһар Алматы қаласындағы мемлекеттік консерваторияның  халық аспаптар факультетін тәмамдаған. 1962 жылдан Моңғолияның Баян-Өлгей қаласындағы М. Құрманхан атындағы  қазақ музыкалық драма театрының көркемдік жетекшісі және бас дирижері қызметін атқарды. Көптеген дарынды шәкірт тәрбиелеп, Моңғолия қазақтарының ән-күй өнеріне айрықша үлес қосты.  Шығармашылық еңбегі үшін Моңғолияның «Алтын жұлдыз» орденімен марапатталды. Алдаберген Қайырбекұлы Тәттімбеттің, Әшімтайдың, Сүгірдің шертпе күйлері мен Ықыластың қобыз күйлері, тағы басқа халық композиторларының ән-күйлері, орыс және шетел классиктерінің туындыларын оркестрге арнап түсірген. Өзінің де авторлық өнер туындылары көптеп саналады. «Қоңырқаз» және «Көкейкесті» тағы басқа өнер туындылары оркестрге арналған партитура таңдамалы жинақтары жарық көрді. 

Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков – қазақтың көрнекті ақыны, публицист, сазгер, ұстаз. Ол 1964 жылы он төртінші қарашада Қарағанды облысы, Шет ауданы, Ақсу-Аюлы кентінде дүниеге келген. Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетін тәмамдап,  қазақ тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі біліктілігін алған. Еңбек жолын ұстаздықтан бастады. Қарағанды қаласындағы №7 мектеп-интернатында қазақ тілі және әдебиеті пәнінен ұстаздық қызмет атқарды. Өзі білім алған оқу орнындағы «Балауса» әдеби шығармашылық бірлестіктің жетекшісі болды. Қарағанды облыстық телерадиокомпаниясында, «Орталық Қазақстан» және «Шипагер», «Сана» газеттерінде қызмет атқарды. «Замандас-Современник» облыстық жастар газетінің бас редакторының орынбасары қызметін атқарды.  Дәулет Ырысбайұлы ақын, сазгер, ұстаз, аудармашы, драматург, сатирик яғни сегіз қырлы бір сырлы дарын иесі. «Ғұмырымның тамшысы», «Нұр» жыр жинақтары жарық көрген. 2014 жылы Қарағанды облысы әкімдігінің қолдауымен жарық көрген «Сарыарқа кітапханасы» сериясымен шыққан 100 томдыққа жырлары енген.  Бала күнінен домбыра шерткен. Арқа жұртына кен танымал «Қарағанды вальсі» әнінің музыкасы мен сөзін жазған. Ақынның қуатты да, отты жырлары облыстық және аудандық (Қарағанды) мерзімді баспасөз құралдарында, республикалық «Жалын» және «Жұлдыз» журналдарында жарияланған. 2006 жылы дүниеден өтті. 

Асхат Жетпісбекұлы Қадыркұлов  - қазақстандық спортшы, жаттықтырушы. Ол 1974 жылы он төртінші қарашада Алматы облысы, Ұзынағаш ауданында дүниеге келген. Спорттық мансабын Ұзынағаш ауданындағы «Аққанат» футбол командасында бастаған. 1993 жылы тек қазақ балаларынан құралған «Намыс» футбол клубында өнер көрсетті. Кейіннен Алматының әйгілі «Қайрат» және Қарағандының «Шахтер» футбол клубтарының негізгі ойыншысы болды. Мәскеудің «ЦСКА» клубында өнер көрсеткен. 1997-2000 жылдары футболдан Қазақстан Ұлттық құрамасы сапында ойнап, жиырма төрт кездесуге қатысып, төрт мәрте мергендігімен танылған. Кейіннен карьерасын аяқтап, бапкерлікке ауысты. Семейдің «Спартак» клубында бапкер қызметін атқарды. 

Айдос Ербосынұлы – қазақстандық спортшы, WBC Asia,  WBA International және  WBO Global титулдарына ие боксшы. Бокстан Қазақстанның спорт шебері. Ол 1991 жылы он төртінші қарашада Алматы облысы, Жаркент қаласында дүниеге келген.  Айдос жастайынан бокспен айналысып, спортта елеулі табыстаға жетті. Небәрі он алты жасында бокстан Қазақстанның спорт шебері атағын алды. Табандылығы мен ерік-жігерінің арқасында көптеген халықаралық турнирлердің чемпионы, Қазақстан Кубогының иегері, Қазақстан чемпионатының бірнеше мәрте жүлдегері атанды.  «Astana Arlans» АҚ құрамында бокстан әлем сериясының чемпионы атанды. 

14 қараша – Әлемде

14 қараша – Дүниежүзілік сапа күні (ағылш. World Quality Day). Бұл шара жыл сайын қараша айының екінші аптасында әлемнің бір қатар елінде аталып өтіледі. Бұл күннің негізін Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) қолдауымен Еуропалық сапа ұйымы (EOC) (European Quganization for Quality, EOQ) қалады. Бұл күннің мақсаты – тауарлар мен қызметтердің «жоғары сапасы» деген сөздің мағынасын көтеру. Дүниежүзілік сапа күні 1989 жылы бекітілді. Еуропалық Сапа апталығы  немесе сапа күні - сапа мәселелеріне қоғамдық назар аудару, сондай-ақ Еуропадағы бәсекеге қабілеттілік үшін жетістіктер мен сапаның маңыздылығын көрсету мақсатында өткізілетін акцияларды қамтитын маңызды әлемдік оқиға болды. Сонымен қатар, жыл сайын күн аясында өткізілетін іс-шаралар (халықаралық форумдар, өңірлік өндірушілер-көшбасшылардың көрмелері, кәсіпорындарға экскурсиялар, сапаға арналған көрме іс-шаралары, шеберлік сыныптары, дөңгелек үстелдер, сапа сабақтары, семинарлар және т.б.) белгілі бір тақырыпқа арналған. 

Сапа мәселесі – әлемнің жетекші елдерінің экономикасындағы ең басым мәселелердің бірі. Қазіргі жағдайда сапа кез-келген кәсіпорынның, кез-келген саланың және әр елдің қызметінде сәттіліктің кілті болып табылады. Сапа ұғымы қазіргі өркениеттің пайдасы деп атайтын нәрсемен, өмір сапасымен тығыз байланысты. 

14 қараша -  Дүниежүзілік пайдалану күні (World Usability Day). Бұл атаулы күн  2005 жылы ыңғайлылық кәсіпқойлары қауымдастығының бастамасымен құрылды. Сол жылы бұл күн алғаш рет атап өтілді. Сондай-ақ содан бері жыл сайын қарашаның екінші  аптасында Дүниежүзілік пайдалану күні атап өтіледі. Ыңғайлылықты ағылшын тілінен «практикалық, ыңғайлылық және пайдаланудың қарапайымдылығы» деп аударуға болады. Әрине, егжей-тегжейлі және дәл анықтамалар бар. Мысалы, Джейкоб Нильсен ыңғайлылықты келесідей анықтайды: «...пайдаланушының кейбір интерактивті ортадағы жұмыс сапасы (веб-сайт, бағдарлама және т.б.)» деп. Бүгінгі таңда «ыңғайлылық» термині тұрмыстық электроника немесе байланыс құралдары сияқты өнімдер контекстінде «Эргономика» сөзінің синонимі ретінде жиі қолданылады. Кең мағынада оны механикалық заттар мен құралдардың — мысалы, есік тұтқасы немесе балға сияқты — ол белгілеген функциялардың тиімділік дәрежесін анықтау үшін де қолдануға болады. Осылайша, «usability» сөзінің ең мағыналы аудармасы «пайдаланудың, қолданудың ыңғайлылығы мен қарапайымдылығы»  болады. Бұл мерекенің мақсаты – адамзат  үшін аса маңызды өнімдер мен қызметтерге қол жетімділікті жеңілдету және пайдаланудың қарапайымдылығын арттыру қажеттілігі туралы Қоғамдық сананы арттыру.  Сондықтан, осы мерекені ұйымдастырушылар технологиялардың тиімділігін, тиімділігі мен сенімділігін қамтамасыз етуді өздерінің міндеті деп санайды. Сонымен қатар, олар бұл әсіресе мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін өте маңызды екенін атап өтеді.

14 қараша - Дүниежүзілік қант диабеті күні (World Diabetes Day). Қант диабетіне қарсы күрестің дүниежүзілік күні БҰҰ Бас Ассамблеяның 2006 жылғы желтоқсанның жиырмасындағы арнайы қарарында №А/RES/61/225 жарияланған. 2007 жылдан бастап, 14 қарашада жыл сайын аталып өтеді. Алғашқы рет Дүниежүзілік диабет күні 1991 жылы IDF пен ДДҰ өткізілген. Оның мақсаты дүние жүзін диабетке қарсы келтіру болды. Бұл жаһандық диабетикалық қоғамдарының бірігуінің бастауы болды. Дүниежүзілік диабет күнін жыл сайын инсулин гормонын бірлесе ашқан канадалық физиолог Фредерик Грант Бантингпен және профессор Джон Маклеодтың дүниеге келген күнге орай атап өтіледі. Бүгін дүниежүзілік диабет күні IDF мүшелері мен оның серіктестерінің қызметінің арқасында 145-тен аса әлем елдері миллиондаған адамдарды диабетикалық бірлестікте қамтып отыр. Бұл күн адамдарға диабет меселесі бар екенін естеріне түсіре отырып мемлекет пен қоғам ұйымдарын, фармацевтикалық компанияны, дәрігерлер мен емделушінің жағдайларын жақсарту керек.

Қант диабеті – бұл  ұйқы безі инсулинді жеткіліксіз өндіретін немесе дене өзі шығаратын инсулинді тиімді пайдалана алмайтын жағдайларда пайда болатын созылмалы ауру. Бұл қандағы глюкозаның жоғарылауына әкеледі (гипергликемия). 1922 жылы қаңтарда жас канадалық ғалым Фредерик Бантинг (Frederick Banting) қант диабетінің ауыр кәмелетке толмаған түрінен зардап шеккен 14 жасар балаға инсулин инъекциясын беру арқылы алғаш рет өмірін сақтап қалды. Инсулинге патент алып, кейіннен керемет бай болудың орнына, Бантинг барлық құқықтарды Торонто университетіне береді. Кейіннен инсулин өндіру құқығы канадалық медициналық зерттеулер кеңесіне өтті және 1922 жылдың соңында дәрі-дәрмектер нарығында жаңа препарат пайда болды. Фредерик Бантинг пен оның әріптесі Чарльз Бесттің (Charles Best) ашылуы миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалды. 1923 жылы ХХ ғасырдың биохимия және медицина саласындағы алғашқы үлкен жетістігін мойындай отырып, Бантинг пен Маклеодқа (Macleod) Нобель сыйлығы берілді. Көптеген ғасырлар бойы адамдар бұл аурумен күресудің құралын білмеді. Қант диабеті диагнозы пациенттің қалпына келуіне ғана емес, сонымен бірге өмір сүруіне де үміт қалдырмады. Инсулинсіз — бұл гормон тіндердің глюкозаны сіңіруін қамтамасыз етеді, ауру организм өмір сүре алмайды және баяу жойылып кетеді. Қант диабеті бүгінгі күнге дейін емделмегенімен, инсулиннің арқасында адамдар бұл ауруды бақылауда ұстауды үйренді. Ал соңғы жылдардағы диабетология саласындағы ғалымдардың жетістіктері қант диабеті тудыратын мәселелерді шешуге оптимистік көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Шынында да, бүгінде қант диабеті, атеросклероз және қатерлі ісік сияқты, адамдардың мүгедектігі мен өліміне әкелетін үш аурудың бірі болып табылады. Ол қандағы глюкозаның тұрақты жоғарылауымен сипатталады, кез-келген жаста пайда болуы мүмкін және өмір бойы жалғасады. I типті қант диабеті (инсулинге тәуелді) және II типті қант диабеті (инсулинге тәуелді емес) бар. ДДҰ мәліметтері бойынша, қант диабеті халықтың өлімін 2-3 есе арттырады және өмір сүру ұзақтығын қысқартады. Сонымен қатар, мәселенің өзектілігі осы аурудың таралу ауқымына байланысты. Қазіргі уақытта қант диабеті дүние жүзінде 537 миллион ересек адамға әсер етеді.  Жыл сайын науқастардың саны артып келеді.  Аурудың ерекше апатты өсуі II типті қант диабетімен байланысты, оның үлесі барлық жағдайлардың 85% - дан астамын құрайды және бұл көбінесе артық салмақ пен физикалық инерцияның нәтижесі болып табылады. Айтпақшы, оның алдын алу үшін салауатты өмір салтын және дұрыс тамақтануды сақтаудың қарапайым шаралары тиімді.

Жыл сайын Халықаралық диабет федерациясының қызметі арқылы Дүниежүзілік қант диабетімен күрес күні бүкіл әлем бойынша миллиондаған адамдарды қамтиды және қант диабеті мен оның асқынулары туралы хабардарлықты арттыру мақсатында 160 елдің диабеттік қоғамдарын біріктіреді. БҰҰ Бас Ассамблеясы өз қарарында мүше мемлекеттерге қант диабетімен күресу және осы аурумен ауыратын адамдарға күтім жасау бойынша ұлттық бағдарламалар әзірлеуді ұсынады.

14  қараша – Үндістандағы Бал дивас (Балаларды қорғау күні). Атақты мемлекет қайраткері, тәуелсіз Үнді елінің тұңғыш премьер-министрі Джавахарлал Нерудің (1889 жылдың 14 қарашасында туған) туған күні бүкіл ел болып, «Балаларды қорғау күні» ретінде аталып өтеді. Бұл күні жергілікті билік ата-аналар мен мұғалімдерге балаларға көмектесуді және балалардың өз елінің жауапты азаматтары болып өсуіне ықпал етуді сұрайды. Нерудың арманы өзін-өзі бағалайтын балаларды, өз күштері мен мүмкіндіктеріне сенімді балаларды көру болды. Неру әрқашан балалар энергия мен үмітке толы шабыт көзі деп санайды. Ал ұлттың болашағы қоғамның балаларға деген мінсіз қамқорлығына негізделген. Мерекенің өзінде балаларға арналған түрлі ойын-сауық іс-шаралары, фестивальдар, конкурстар мен жарыстар өткізіледі, олар үлкен көлемде өтеді. Сондай-ақ, бұл күні қайырымдылық жиналып, ұлттық және халықаралық балалар байқауларының нәтижелері жарияланады. Үндістандағы балалар күні – бұл  бүкіл отбасына жиналуға тамаша себеп.

14 қараша - Халықаралық логопед күні.  Тіл мүкістігі тек балаларда ғана емес, ересектерде де кездесуі мүмкін. Сол кезде көмекке логопедтер келеді. Олар кез келген жастағы науқастың дұрыс сөйлеуіне көмектесді. Бұл дүниежүзілік мереке адамдардың ешқандай кедергісіз сөйлесуіне септігін тигізіп, қуаныш сыйлап жүрген мамандарға арналған. Атаулы күннің мақсаты - тіл мүкістігін зерттейтін ғылымның бар екеніне халықты ақпараттандыру, арнайы оқыту арқылы ондай мүкістікті жоюға болатындығы туралы ақпараттарды кеңінен тарату.  Логопед күні бүкіл әлемде атап өтіледі. Бұл мамандықтың маңыздылығына байланысты, өйткені сөздерді айту проблемалары балалар мен ересектерге қатысты. Бұл логопедтер адамдарға өзіне деген сенімділік пен еркін қарым-қатынас қуанышын бере отырып, осы қиындықтарды сәтті шешуге мүмкіндік береді. Дүниежүзілік мереке бұл саланың планетаның барлық адамдары үшін маңыздылығын атап өтуге арналған. Әлемде логопедтердің кәсіби қауымдастығы — ондаған елдерден тұратын сөйлеу және тіл терапевттері комитеті бар. Оның ұсынылуынан бастап 2004 жылдан бастап 6 наурызда Еуропада жыл сайын сөйлеу терапевттері күні атап өтіле бастады.  Халықаралық логопед күні Беларуссияда, Қазақстанда және Украинада, Ресейде он төртінші қараша күні атап өтіледі. Мерекенің мақсаты-адамзатты сөйлеу бұзылыстары туралы ғылымның бар екендігі және оларды арнайы оқыту арқылы жою жолдары туралы хабардар ету. Мамандықтың пайда болуы XIX ғасырда болды.  Логопедия 1850 жылдары біршама жеңілдетілген болса да, ғылымның жеке саласы ретінде қалыптасты. Сол кездегі мамандар сөйлеудің бұзылуы сөйлеу бұлшықеттерінің проблемаларымен және артикуляцияның қиындықтарымен байланысты деп есептеді. Осы уақытқа дейін есту қабілеті мен сөйлеу қабілеті бар адамдардың мәселелерімен айналысатын сурдопедагогика ғана болған.  Ғылымның дамуымен бағыт біртіндеп педагогикалық мазмұнмен толтырылды. Қазіргі логопед психология, Дефектология, физиология және лингвистика дағдыларына ие, балалармен де, ересектермен де жұмыс істейді. Оның жұмысы адамның сөйлеуінің ауызша ерекшеліктерін түзетумен шектелмейді-осы саладағы мамандар жазуды, тыныс алуды және тіпті жұтылуды түзетеді, бұл әсіресе инсульттан аман қалған және кейбір маңызды физиологиялық қабілеттерін жоғалтқан адамдарға қатысты. Логопедия ғылым ретінде үнемі дамып отырады, нейрология сияқты жаңа бағыттар пайда болады және басқалар.   Логопед күні ресми құрмет, конкурстар, дөңгелек үстелдер, жиналыстар өтеді. Логопедтерге сыйлықтар мен гүлдер беріледі. Кейбір ресейлік университеттерде мерекелік концерттер ұйымдастырылады. 

 14 қараша – Иранда кітап күні (парсы. Руз - Е кетаб). Бұл тарихи күн  Иранда 24 абанда (14 қараша) атап өтілетін оқу мен кітапқа арналған мереке. Кітап күні әлемге Иран мәдениеті туралы білім беруге және қоғамға оқу мәдениетін енгізуге бағытталған жыл сайынғы кітап апталығы аясында өтеді. Кітап апталығы 24-30 абана (14-21 қараша) аралығында өтеді. Осы уақытта елдің көптеген провинцияларында, қалалар мен ауылдарда, мектептерде, университеттер мен мешіттерде кітап жәрмеңкелері, көрмелер, оқу конкурстары ұйымдастырылады. Сонымен қатар, апта ішінде жаңа кітаптар басылымдарды ұсынады, үздік баспаларды марапаттайды, кітаптарды мектептерге береді және жаңа қалалық кітапханалар ашады. Жыл сайын осы кезеңде БАҚ кітап оқу мәдениетіне байланысты бірқатар жарыстар өткізеді. Кітап апталығының бағдарламаларының бірінде мәдениет және исламдық бағдар министрлігі 40 000-нан астам кітабы бар діндер кітапханасын ашты. Бұл Таяу Шығыстағы дін саласындағы ең ірі болып саналады. Бұл кітапханада парсы, орта парсы, араб, неміс, ағылшын, француз және еврей және санскрит тілдеріндегі кітаптар бар. Кітап апталығында балаларға ерекше назар аударылады. Олар кішкентай кезінен бастап кітапқа деген сүйіспеншілікті оятуға тырысады. Сонымен, балалар мен жастардың интеллектуалды даму институты (Kanoon-E Parvaresh-e Fekri-e Koodakan va Nojavanan) «Канун» деген атпен белгілі, кітаппен және оқумен байланысты түрлі іс-шараларды өткізумен белсенді айналысады. Бұл ұйым 1965 жылы құрылды. Бастапқыда институттың басты мақсаттарының бірі мәдениет пен сауаттылықты насихаттау мақсатында тұрақты және «кезбе» кітапханалардың үлкен желісін құру болды. 2013 жылдың қараша айында орыс және Иран балаларының Достық апталығы аясында «Канун» Ресейге алғаш рет келді. Балалар үшін қолөнер, қуыршақ жасау, коллаж жасау, құрастыру бойынша түрлі шеберлік сабақтарын, сондай-ақ кітаптар көрмесін және балалар суреттерінің тұсаукесерін қамтитын ауқымды бағдарлама ұйымдастырылды. 

14 қараша  - Дүниежүзілік  жетімдер күні. Дүниежүзілік жетімдер күні деп аталатын екі іс-шара олардың қайғы-қасіретіне назар аудару үшін бекітілді; біріншісі 20 сәуірде, екіншісі қарашаның екінші дүйсенбісінде атап өтіледі. Қарашаның екінші дүйсенбісінде атап өтілетін күнді 2006 жылы Нэшвиллде (Теннеси штаты, АҚШ) орналасқан Stars Foundation ұйымы негізін қалады. Оның құрамына ойын-сауық индустриясының, жоғары лауазымды тұлғалардың, бұқаралық ақпарат құралдарының және спорт өкілдері кірген. Олар жетімдерге, патронаттық тәрбиедегі балаларға, панасыз балаларға және басқаларға көмектесу үшін ақша жинауға шақырады.

14 қараша - Ресейде социолог күні. 1901 жылдың 14 қарашасында Парижде Орыс жоғарғы қоғамдық білімдер мектебі ашылды, ол әлемдік ғылым тарихындағы тұңғыш әлеуметтік факультет тәжірибесі деп есептеледі. Ресейде 1994 жылдан бекітілген осы күннен бастап Санкт-Петербор университеті социология факультетінде жыл сайын атап өтіледі. Ресейдегі тұңғыш академиялық социология да нақ осы жерде дүниеге келген.