Қазан төңкерісі
жеңіске жеткеннен кейін саяси билік басына келген кеңесе өкіметі қазақ халқына
өзін-өзі билеу құқын, ұлттар теңдігін, саяси және әлеуметтік-экономикалық
тәуелсіздікті беретінін мәлімдеумен болды. Өлке тұрғындары бұл жағдайға өзінің
бостандығы тұрғысынан қарап, автономиялар құра бастайды. Осы уақытта
ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселесі көбірек талқыланып, большевиктер партиясы
ұлт саясатының негізгі принциптері ретінде Ресейді мекендеген халықтардың
теңдігі мен егемендігін, соымен қатаролардың дербес мемлекет құрып, Ресейден бөлінуге
дейінгі құқығын жариялады. Негізінде, бұл тек кеңестік ұлт республикаларын құру
үшін сөз жүзінде айтыцлған болатын.
Қазан төңкерісін және Қазақ мемлекттілігін кеңестік негізде құруды қабылдамаған Алаш қайраткерлерінің ұлттық мемлекеттілік туралы идеялары мен саяси қызметі кеңес өкіметі тарапынан қарсылыққа ұшырағаны нақыты дәлел бола алады. Солай болса да саяси жағдайда алдыңғы қатарлы қайраткерлердің ұлттық мүдде жолындағы жүргізген саяси күресін кеңес дәуірінде де жалғастырды. Олар кеңес өкіметіне қызмет ете отырып, ол өкіметті жергілікті халықтың билігіне айалдыруға тырысты.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихында аса зор тұлға болған саяси қайраткерлердің бірі Т.Рысқұлов еді. Ол жиырмасыншы жылдары Түркі халықтарының саяси тәуелсіздігі үшін күрес жүргізді. Т.Рысқұловтың Түркістан Республикасындағы қызметі негізінен «Түрік идеясының» өмірге келген және оның өз идеясын жүзеге асыру жолында ымырасыз күрескен кезеңі болып табылады.
«Шығыс халықтары коммунистік ұйымдарының І съезі қабылдап, РКП (б) ҮІІ съезі бекіткен шешімге сәйкес, 1919 жылы 14-31 наурыз аралығында Ташкент қаласында өткекн ТКП ІІ конференциясы... ТКП ОК жанынан Мұсылман Бюросын құру туралы шешім қабылдады... Оған төраға болып Т.Рысқұлов сайланды» /141, 212б./.
Мұсылман бюросы – бұл Түркістан өлкесіндегі РКП (б) мұсылман ұйымдарының белсенді жоғарғы басқару органы болды. Осы аралықта Түркістан Республикасының барлық облыстары, уездері мен қалаларында Мұсбюроның жергілікті ұйымдары құрылды. Мұсбюроның қызметін ұйымдастырумен қатар Т.Рысқұлов Түркістан Республикаксының қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени-тұрмыстық мәселелерін шешумен айналысты.
Т.Рысқұлов ұлт бостандығы, өзін-өзі билеу мәселесін табындылықпен қорғай отырып, жергілікті мұсылман халықтары арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Сонымен қатар олардың өкілдерін саяси қызметке, жаңа жағдайда ел басқаруға тарту ісімен айналысты. Мұсбюро Түркістан Компартиясының мұсылман мүшелерін біріктірген секция 1919 жылдың соңына қарай біртіндеп мемлекеттік құрылымға айнала бастады. Ұлт өкілдерінің мемлекеттік құрылыста үлес салмағы арта түсті.
Т.Рысқұлов пен ол басқапрып отырған Мұсбюроның саяси беделінен қауіптенген Орталық өкімет орындары 1919 жылы 8 қазанда Түркістанда ұлы орыстық шовинистік саясатты іске асыру үшін Түрпкістан ісі бойынша комиссия құрды. Оның құрамына Ш. Элиава, М. Фрунзе, В.Куйбышев,Ф.Голощекин және Я. Рудзутак мүше болып кірді /142/.
Түріккоммисияның негізгі міндеті – Түркістанда коммунизм принциптерін орнықтыру болатын, олар жергілікті халықтардың өмір сүру жағдайларының ерекшеліктерімен санаспай, Орталық Ресейде жүргізіліп жатқан коммунистік шараларды Түркістан халқына зорлап енгізуге тырысты. Ұлт мәселесінде жергілікті ұлт өкілдерінің өзін-өзі билеуіне сенім көрсетілмеді.
Осындай жағдайда Т.Рысқұлов басқарған Мұсбюро Түркістан Республикасы жергілікті халықтарының егемендігін жүзеге асыру үшін, тұрғындардың негізгі басым бөлігі түркі тілдес халықтар болуына орай «Түрік халықтарының Республикасы» атты ұлттық мемлекет құруға бекінді. Осы уақытта Т.Рысқұлов «Түрік идеясы» қарастырып, оны нақтылы түрде жүзеге асыру үшін күресті.
1920 жылы маусымда Т.Рысқұлов түркі халықтарының саяси тәуелсіздігін талап етті. 1920 жылы 16 маусымда В.И. Лениннің коммунистік Интернационалдың ІІ конгресіне арналған «Ұлт және отар мәселелері жөніндегі тезистердің бастапқы нобайына» /143, 369б./ байланысты Башқұрт, Татар және Қырғыз (Қазақ) республикаларының ұлт қайраткерлері өз ұсыныстары мен ескертпелерін негізге ала отырып В.И. Ленинге хат жолдайды/144/.
Оған, Түркістан Республикасынан Т.Рысқұлов пен Н. Ходжаев, Қазақстаннан А. Байтұрсынов пен Ә. Ермеков, Башқұртстаннан З.Валидов пен Х. Юмағұлов қол қойғаны хаттың түпнұсқасында сақталып қалған. Т.Рысқұлов бастап қол қойған осы құжатта ұлт қайраткерлері: «бүкіл осы қасірет бір ғана жағдайда: егер Ресейдің шығысында құрылған осы қуыршақ республикалардың бұратана еңбекшілеріне партиялық, шаруашылық және әскери ұйым салаларында өз инициативасын танытуға мүмкіндік жасалатын болса ғана шешіле алады... Көмек қажет, бірақ зорлық-зомбылық болмасын» - дейді.
Т.Рысқұловтың 1920 жылы көтерген бұл мәселелері Алаш қайраткерлері мен М.Шоқайдың талабымен үндесіп жатыр деп айтуға болады. Ол Түркістанда саяси-мемлекеттік егеменді республика құрып, Республиканың жеке негізгі заңы – конституциясын жасауды көздеді.
Сол кездегі қазақ зиялы қауымын мазалаған ақты мәселелердің өзектілерінің бірі – жер-су мәселесі және саясат еді. Себебі сол кезеңде Қазақстандағы отаршылдық құйтұртқы сипат алып қазақтарды қанау, қырып-жою насихатта бүркемеленіп ерекше тәсілдер жасала бастаған еді. Бұл туралы кезінде қазақтың ұлы күрескері М. Шоқай көрегендікпен көрсетіп кеткен еді.
1925 жылы 10 маусымдағы Қазақ өлкелік партия комитеті Бюросының шешімімен И.Сталин мен РКП (б) ОК нұсқауы басшылыққа алынып, Губерниялық комитеттерге ұлттық баспасөзге басшылық және онда ұлттық партияда жоқ зиялыларды пайдалану тәртібі туралы хаттар жолданды. Жергілікті партия ұйымдарына жергілікті баспасөзге басшылық бойынша үгіт-насихат бөлімдерінің қызметін күшейту тапсырылды.
Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып Ф.Голощекиннің тағайындалуы кездейсоқ құбылыс емес еді. Ол өзіне бірін-бірә жоққа шығаратын екі принципті: халықтардың жеке бөліну және ортақтандырылған мемлекет идеясын ұстана отырып, ұлттық мәселені сталиндік тұрғыдан түсінудің жоғары үлгісін көрсетті. Құрылып жатқан біртұтас мемлекеттіліктің барлық талаптарына сай Қазақстанның бірінші басшысының алдына республикада орталықтың тілегін жедел мүлтіксіз орындауға бейім мемлекеттік аппаратты құру міндеті қойылды.
Ф. Голощекин бастаған топтың осындай мақсатқа жету жолына ұлттық зиялылар, әсіресе партияда жоқ және оған іштей қарсы бөлігі кесе көлденең тұрып, қарсылығын астыртын байқатуға тырысты. И. Сталин қазақ зиялыларымен жиі кездесіп, олардың ұлттық мемлекетті құру талаптарын ұғынған соң кейбір қазақ қайраткерлерінің іс-әрекеттерінен «буржуазиялық» зиялылардың жікшілдігін көрді. Сондықтан да, Сталин осы «буржуазиялық зиялылоардың» қазақ қоғамының дамуына ықпал етуге тиіс емес деп ұйғарып Голощекинге оларға қарсы күрес жүргізу міндетін жүктеді. Ол партияның басшылығымен Кеңестердің билігін түпкілікті орнықтыру, сөйтіп қазақ бұқарасын алашордалық зиялыларының ықпалынан аулақтату, осы мақсатқа «күш-жігерді аямай, құрбандықтардың алдына тоқтамай» жету үшін екіжүзділікпен жала жабу тәсілін қолданып қазақ зиялыларының жаппай жазалау науқанын бастады.
Сол кездегі құжаттар мұны нақты айғақтайды. Мәселен, НКВД қызметкерлерінің ұлт қайраткерлеріне таққан айыбы мынадай болды: «С.Меңдешов 1918 жылдн Алаш-Орда деп аталатын буржуазиялық-ұлтшылдық ұйымға қатысып, кеңес үкіметіне қарсы белесене күресті. Бөкей даласындағы қарулы көтеріліске қатысты, сонан кейін буржуазиялық-ұлтшылдық ұйымның құрамына кірді. Бұл ұйымның мақсаты Қазақстанды КСРО-дан бөліп әкету» /145/.
Голощекин өзінің сөйлеген сөздерінде топтық күресті ауыздықтау қажеттігі туралы айтқанымен, іс жүзінде оны қоздырып отырды, ал оның нәтижесін біріншіден өз пайдасына жарату және орталыққа қарсы патриоттық күштердің ұстанымын әлсірету үшін; екіншіден, өз кезінде Т.Рысқұлов атап өткеніндей, кез-келген өзіндік сынға қысым және партия ұйымдарымен жұртшылықтың назарын саясаттағы көптеген қателердің түп тамырының ашылуынан аулақтату үшін пайдаланды /146, 99б./.
Осындай пікірдің дұрыстығын тарихи деректер де айғақтайды. Голощекин Қазақстанның бірінші басшысы лауазымына келген бірінші күнінен бастап кеткенге дейін ұлттық зиялыларға, бірінші кезекте оның бетке ұстар өкілдеріне қарсы жұмыстың осы әдісіне сүйене отырып, күрес жүргізді.
1928 жылы қыркүйекте Қызылордаға келгенде Голошекин өзінің Қазақ өлкелік партия комитетінің басшысы болып тағайындалғандығына қарсы топ бар, оны сол кездегі республика партия ұйымының екінші хатшысы С.Қожанов басқарады және оған «Еңбекші қазақтың» бас редакторы С.Сәдуақасов пен КазЦИКтің төрағасы Ж.Мыңбаев кіреді-мыс деген қауесетті таратады. Ал іс жүзінде ұлттық зиялылардың ішінде жақтырмағандар болғанмен, ешқандай да Голощекинге қарсы топ болған жоқ еді. Мұндай қауесетті тарату оған, ең алдымен, республика басшылығындағы аса ықпалды және қабілетті қайракерлерді қудалау үшін қажет болды: осы тәсілмен әсіресе отаршылдыққақарсы күресті шынайы жақтаушы, 1921-1923 жылдары Түркістандағы жер-су реформасы кезінде кеңінен танылған, халық алдында беделі зор Сұлтанбек Қожановқа қарсы жала жабу тәсілі қолданғаны айқын болды.
Кейін Мәскеуге Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы ретінде келген Голошекин С.Қожановты атқарып отырған қызметінен босатқызып, оны Мәскеуге Орталық комитеттің қарамағына жіберткізеді. Оның орнына Ежовкеліп, Мәскеуге жұмысқа ауысқанға дейін бірінші хатшының бас кеңесшісі болды. С.Қожановтың өзі мұндай ауыстырулардың астарында не жатқандығын жақсы түсінді. Бұл сол кезеңде республикадағы ұлтшылдық пиғылдағы қайраткерлермен күресте қолданылған әдістердің бірі еді.
Тарихи әділеттік тұрғысынан қарастырсақ: біріншіден, зиялылардың ұғымында жарияланған Қазақ автономиясының басқа ұлт өкілінің бірінші басшы болып тағайындалуымен ешбір қисынға келмейді, екіншіден, осы тағайындалу өктем тәртіпке тән әдістермен, атап айтқанда, орталықта келісімсіз және жергілікті жердегі көзбояушылық, демократиялық талқысыз жасалды.
Қазақ өлкелік партия комитеті бюросының мәжілісінде оған ОК шешімі туралы хабарлағанда, ол қаймықпастан: «Москва мені, әрине, іс үшін емес, ерігу үшін шақырды» - деді/147, 100б./.
1922 жылы 22 наурызда Ташкентте жауапты қазақ зиалыларының қатысуымен Түркістан орталық атқару комитетінің жанындағы қазақ-қырғыз бөлімінің мәжілісі өтті. Онда Түркістан орталық ақару комитеті мен Түркістан халық комиссарлары комитетінің Қазақстандағы өкілі Иса Тоқтыбаевтың баяндамасы тыңдалды. Баяндама негізінде қабылданған қаулыда Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақстанға қосудың кешеуілдете тұрудың себептері көрсетілді. Олар: 1) Түркістандағы жер реформасын аяғына дейін апару; 2) Қазақстанның астансын Орынбордан көшіру; 3) Қазақстанда кеңес жұмысынажергілікті халық адамдарын кеңінен араластырып, отаршылдықтың қалдықтарын жоюға қол жеткізу/147, 100б./. Осындай шарттар орындалған жағдайда ғана Түркістан қазақтарының Қазақстанға қосылуы тиімді деп көрсетілді.
Осы талаптар аяғына дейін жүзеге аспай жатып-ақ, 1924 жылы Орта Азия республикаларын ұлттық-территориялық межелеу жүргізілді де, Жетісу мен Сырдария облыстары Қазақстанға қаратылды. Түркі дүниесіне өзгеріс әкелген бұл жағдай да талас-тартыс пен қарама-қайшылықтарға толы болды. Бөліну мен бірігу процесстері әр-түрлі бағытта жүріп жатты. 1924 жылы 10 наурызда Ташкентте өткізілген кеңесте Түркістан Коммунистік париясының Орталық комитетінің хатшысы А.Рахымбаев «Түркістанның ұлттық территориялық межеленуі туралы» деген тақырыпта баяндама жасады. Ол Орта Азияны ұлт республикаларына жіктеуді дұрысеп бағалады. Оны Н.Айтақов, С.Асфендияров, Қ.Атабаев сияқты қайраткерлер қолдады. Ал Орта Азиялық экономикалық кеңестің төрағасы М.С. Паскуцкий мен С.Қожанов межелеу ісіне келіспеді. Олар экономикалық және саяси-әкімшілік жағынан біртұтас Орта Азия Федерациясын құруды жақтады. Орта Азия республикаларын межелеу жөніндегі Территориялық Комиссияның 1924 жылы 17 тамыздағы пленумында, кейін Түркістан республикасының басшы ұйымдарының 1924 жылы 14 қыркүйек айында болған біріккен Пленумында С.Қожановтың Орта Азия Федерациясы туралы талаптарына тойтарыс берді. Сол уақытағы қазақ зиялылары қинаған мәселенің күрделісі – шекара бөлінісіне қазақтардың шала әзірлікпен келуі еді. С.Қожановтың «Дау тоқталып, іс басталсын» атты мақаласын осы жағдайдың дәлелі ретінде қарауға болады. Онда «Осы күнге дейін бір болып келген, шаруа жағынан жігі ашылмаған Түркістан енді тозып, төрт-бес мемлекет болып отыр. Басқалар Орта Азия шаруа бірлігін жасап, бірден бөлініп кетпестен, шаруа істерін бір жөнмен жүргізбек болып отырғанда, Орта Азиядан қазақ облыстары шықты саналып отыр. Арқа сүйеу болатындай Қазақстанның шаруа байлығының да, билеу түрінің де шамасы белгілі, Жетісу мен Сырдария шаруа жағынан, әлі де болса, Қазақстаннан гөрі, Орта Азия мемлекеттеріне байланысты» - деп көрсетеді /148/.
Сол уақытта Орта Азия республикаларын болғанын ұлттық-территориялық тұрғыдан межелеу маңызды мәселе екендігін мұрағат құжаттарынан көруге болады. Сол кезеңдегі нақты дерек ретінде «Қырғыз (қазақ) территориясын Түркістан КССР құрамына біріктіру мен Орта Азияны мемлекеттік-ұлттық мәселесі негізінде біріктіру туралы» құжаттан көруге болады. Онда көрсетілген мұрағат құжат деректерінде:
«1. Орта Азия территориясын ұлттық принцип бойынша межелеп қарастыру қалайда дау-дамайға ұлағыса әкеліп соғуы тиіс болса да сол кездегі көп тайпалы ТССР, Бұқара және Хорезм территориясындағы қырғыздар иеленіп отырған жерлерді бөліп алып, біртұтас болған КССР құрамына енгізуі әсіресе, кезіндегі Түркістан республикасын, ендігі КССР-дегі қырғыз (қазақ) облыстарын біріктіру дер кезіндек, кеінге қалдыруғак болмайтындай әрі мемлекеттік қажеттілігі болуы және бұған дейін бұл мәселені шешуді күтіп отырмай-ақ, оны жүзеге асыру талабы туындаған болатын.
2. Болашақ ҚССР шекарасын анықтаудың негізінде КСРО-да белгіленген тәжірибеге сәйкес үш принцип алынды:
І. Ауданның табиғи-тарихи жағдайының біртектілігі.
ІІ. Оның экономикалық ерекшелігінің біркелкілігі.
ІІІ. Халықтың ұлттық-мәдеи және тұрмыс жағдайының біркелкілігі. Мұндағы соңғы принцип жетекші роль атқарды.
Сонымен қатар алғашқы екі мәселе ұлттық-мемлекеттік құрылымды тіркегенде әдетте қосымша маңызды деп есептелінеді де тек шектен тыс ерекше жағдай болғанда ғана айқындаушы маңызға ие бола алады»/149, 107б./.
Түркістан мен Қазақстан республикаларының ішкі мүмкіндіктерін жан-жақты саралаған қазақ зиялылары Орта Азияны межелеу тұсында қазақ халқы қандай жағдайда қолайлы жлды таба алады деген сауалға жауап іздестірді. Бірінші кезекте астананы Орынбордан қалың қазақтың ортасына көшіру қажеттігі қозғалды. Себебі «мемлекет асатааның жұртшылығына сүйеніп істемесе, бас хүкіметтің ісі оңбайды» - деп білдірді /150, 107б./.
Астана туралы мәселенің негізінде үміткер қалалар қатарында Ақтөбе, Ақмола, Ақмешіт, Әулиеата, Семей, Шымкент қалалары аталған еді. Қорытысында Орталық Атқару Комитеті астананы Орынбордан Ақмешітке көшіруге қаулы қабылдады.
Астананы көшіру ісіне С.Қожановтың өзі тікелей басшылық жасады. 1925 жылы сәуір айында Қазақ Орталық атқару Комитетінің кезектен тыс Ү съезі өткізілді. Съездің негізгі күн тәртібіне Қазақстан үшін сол кезде аса маңызды болып отырған мәселенің біріншісі, қырғыз деген атауды алып тастап, бұдан кейінгі құжаттарда тек қазақ деп жазуды, екіншіден, астананың Ақмешіт деген атын өзгертіп, қаланы Қызылорда деп атауды ұсынды.
Сонымен Қазақстан мемлекетінің территориясы, шекарасы және астанасы айқындалып, бодандық қыспақта халқы қырылып-жойылып, ауыр азапты бастан өткізсе де, өз билігі қзінде болмаса да тарихи тұрғыдан аса зор жеңіске қол жетті. Ол біртұтас территориясы белгіленген шекарасы нақтыланған, астанасы бар республика атын заңды түрде алған ел санатында аталатын болды. Мұның өзі ХХ ғасыр басындағы М.Шоқай, Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Б. Қаратаевтар бастаған қазақ саяси элитасының жүргізген күресінің нәтижесі болса, Кеңес өкіметі орнаған уақыттан бастап Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаевтардың атқарған қызметтерінің де нәтижесі болды. Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің іргетасы, осылай, ХХ ғасырдың басында қаланған еді.
Ұлттық саяси элитаның біз қарастырған хронологиялық межедегі ұлттық мемлекеттікті қайта қалпына келтіру жолындағы күресі – қазақ тарихында жете көңіл аударып, арайы зерттеуге лайық мәселелердің бірі.
ХІХ ғ. бірінші жартысында патша өкіметінің хандық билікті әлсіретіп жойып жібергеннен кейін, қазақ даласында Ресейге қолайлы әкімшілік басқару жүйесі енгізілді. Бұл процесс кезінде қазақ еліне заңсыздық, адам құқын аяққа басу, ұлттық езгі мен мемлекеттілікті жою сияқты көріністерді енгізді.
Дегенмен де, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орын алған қоғамдық-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде Ресей империясында мұсылмандық қозғалыс өріс алды. Бірінші және екінші Мемлекеттік думаға сайланған қазақ өкілдері мұсылман фракциясына кіріп, отаршылдық езгідегі қазақ халқының мүддесін қорғап, азаматтық құқын қамтамасыз етуде күрес жолдарын іздестірді. Осы мұсылмандық қозғалысқа ат салысқан қазақ саяси элитасы, ұлттық бостандыққа жету жолындағы күресте мемлекеттілік мәселесін негізгі мәселелер қатарында қарастыра отырып, сол аймақтағы халықтардың құқықтарын қорғай алатындықтарын көрсете білді.
Қазақ қоғамы үшін Ақпан революциясының жеңісі рухани сілкініске алып келген оқиға болды. Осы кезеңнен бастап жергілікті қазақ зиялылары қоғамдық-саяси қызметке араласуларына мүмкіндік алды. Төңкеріс нәтижесінде бостандыққа қол жеткізген қазақ жұрты ұйымдық жағынан бірігіп, мемлекеттік басқару істеріне араласа бастады. Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы мен Қазан төңкерісі аралығындағы кезең – демократия кезеңі болып табылады. Сонымен қатар, осы кезеңде қазақ халқының ұлт-азаттық күресінің тарихындағы мемлекеттілік мәселесі тұтастық маңызға ие болып, идеялық тұрғыда Алаш идеологиясының қол астына біріктірілді.
Қазақ өлкесінде большевизм қыспапғына қарамастан қазақ саяси элиатасы өз мүдделерін қорғай білді. Олар мемлекеттілікті көздеп, Алашорда үкіметі мен Түркісатан (Қоқан) автономиясын алып шықты.
Большевиктік басшылықтың бүкіл Ресей империясының аймағында біртұтас мемлекеттілікі құруын шағын халықтарды экономикалық және саяси жағынан тәуелді ету, немесе керек жағдайда жоюға бағытталған әрекеттеріне қазақ саяси элитасы қарсы шықты.
Большевиктер идеологиясы ұлттық мәселелерді шешу таптық мәселелерді шешуден туындайды деп біржақты пікірде болды. Бұл жолды И.Сталин өзі қолдаған. 1923 жылы ұлттық республикалар мен облыстарының жауапты қызметкерлерімен өткен РКП (б) ОК-нің Кеңесінде М.Сұлтанғалиев арқылы «татар ұлтшылдығын» талқылатқан халықтардың болашақ көсемі «Түркістанды үлгілі республикаға айналдыру» міндетін қойып, «қырғыз ұлтшылдығына» қарсы күресті күшейте түсті.
Бұл уақытта бүкіл қазақ баспасөзін партияда жоқ қазақ зиялылары ұстап тұрған еді және олар жаңа қоғамға қатысты өздерінің дұшпандық көзқарасының бар екендігі хақында күмән келтіретіндей ешбір сылтау берген жоқ. Солай бола тұрса да, Сталиннің хаты олардың қызметін шектеу үшін нұсқау болды.
Қазақстан тарихындағы 30-шы жылдардағы қасіреті Орталықтың озбырлық саясатының нәтижесі. Қазақ халқының мүддесін орталық елемеді, нәтижесінде Ақпан революциясынан кейінгі ұлттық мемлекет құру, ұлттық дәрежедегі жеке мәселелерін дербес шешу жолындағы жетістіктерінің тамырына балта шабылды.
Патша өкіметінің ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы хандық мемлекеттілікті жоюға бағытталған әкімшілік-құқықтық реформаларының нәтижесінде және Кенесары ханның хандығы жойылғаннан кейін қазақ мемлекеттілігі жойылды. Ол туралы мәселе тек ХХ ғасырдың басында ғана қайта көтеріледі. Бұл жерде қазақ саяси элитасының бірінші және екінші Мемлекеттік Думадағы қызметін атап өтуіміз керек. Бұл қазақ саяси элитасының алғаш тәжірибе жинаған саяси күрестің майданы еді.
Ақпан революциясы мен Қазан төңкерісі аралығындағы саяси элитаның қызметі кең құлаш жайып, Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы құрылған еді. Алайда билікке ұмтылған большевиктер бұл уақытша болса да, өмір сүріп, мемлекеттілігімізді қысқа мерзімге болса да жаңғыртқан Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясын жойып жіберді.
Большевиктер тұсында саяси элита Қазақстан территориясын қалыптастыру жолында маңдай тер төкті. Бұл күрестің нәтижесінде қазіргі Қазақстан территориясы межеленді. Сондай-ақ астана қазақ халқы басым, қазір Қызыорда деп аталатын Ақмешітке көшірілді.
Бүгіндегі тәуелсіздігіміз бен ұлан-байтақ жерімізді – сол ХХ ғасырдың бірінші ширегінде өмір сүріп, ұлттық мүддесін өзгеріп отырған жағдайға икемдеп қорғай білген саяси элитамыздың қайратты да жігерлі саяси күресінің нәтижесі деп білуіміз керек. Демек, қазіргі мемлекттілігімізді алуымызға ХХ ғасырдың басындағы қазақ саяси элитасының маңызы зор болып отырғанына көзіміз жетіп отыр.
Сонымен қатар, бұл мәселе әлі де болса терең, мұқият әрі тыңғылықты зерттеуді қажет ететіндігі де күмән туғызбайды. Себебі, қазіргі күнде, заман талабына сай жаһандану үрдісі белең алып мен Елбасымыздың халықты әлемдік бәсекеге қабілеттілікті арттыру міндеттерін шешуге жұмылдырып отырған кезінде ХХ ғасырдың басындағы саяси элитаның тәжірибесі бізге көп септігін тигізер еді. Ал бұл үшін осы бағыттағы зерттеулердің әлі де көптеп шығатынына күмән туғызбайды.
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті Тухмарова Ш.К.
Пайдаланған әдебиет тізімі
1. Назарбаев Н. Қалың елім қазағым. Алматы: Өнер. 1998.
2. Герье В. Первая русская Государственная Дума. Политические
воззрения и политка ее членов. Москва.,1906.
3. Байтұрсынов А. Революция и киргизы//Жизнь националностей. 1919.
№7.
4. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана); Алексеенков
П. Кокандская автономия (Револоюция в Туркестане).
5. Богачев А.К. Краткий историчекий очерк о национально-буржуазном
движении в Казахстане периода 1917-1919 гг.
6. Рыскулов Т. Избранные труды; Асфендияров С. Қазақстан тарихының
очерктері; Тынышпаев М. История казахского народа; Федоров Е.
Истории Казахстана конңа ХІХ и начала ХХ века; Вяткин М. Очерки
по истории Казахской ССР; Сапаргалиев М.С. Возникновение
Казахской Советской государственности. М.,1948.
7. Бурабаев М.С. Становление социалистического сознания в Казахстане.
Алма-Ата,1970.; Пахмурный П. Большевики Казахстана в революции
1905-1907 годов. Алма-Ата,1976; Дулатова Д.И. Историография
дореволюционного Казахстана (1891-1917 гг.). Алма-Ата,1984;
8. Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы,Ататек,1995;
9. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. Алматы:Санат,1995; Тарих тағлымы не дейді? Алматы,1997;
10. Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы. Алматы,Қазақ университеті,1997;
11. Ұлттық саяси элита. Алматы:Жалын,2004;
Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы,1999;
12. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы,2001;
13. Жиренчин К.А. Полиическое развитие Казахстана в ХІХ – начале ХХ веков. Алматы,1996;
13. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: саяси және мемлекеттік қызметі. Алматы,1994;
14. Өзбеков С. Арыстары алаштың. Алматы,1996;
15. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). Алматы, 2000.
