Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің халқы өзінің этникалық аумағын және демографиялық құрамын құру процесінде күрделі, ауыр тарихи жолдан өтті.
XV ғ. ортасында жинастыру кезеңінде Қазақ хандығындағы тұрғындардың санын 200 мыңдай адам құрды.Келесі 70 жыл бойы қазақ халқын және оның аумағын жинау арқылы тұрғындардың үдемелі өсуі жүрді.XVI ғ. басында Қасым хан құзырындағы азаматтар саны 1 млн. адамды құрды1.
Қазақстан халқы көп ұлтты құрамының құрылу басына орыс үкіметінің қудалауынан қашқан орыс, украин, татарлар және басқа ұлт өкілдері казак еркіндігіне біріккен кездегі XVI ғ.-на жатады. 1890-шы жж. Ресей және Украинадан шыққан шаруа отарлауы күшейеді. Ресейдің әскери және көші-қон экспансиясы барысында құрылған, бекініс негізінде орыс, украин және татар басымдылығы бойынша орналасқан алғашқы колониалдық қалалар пайда болды. 1881-1883 жж. Синьцзяннан (Қытай) 50 мыңға жуық ұйғырлар мен дүнгендер көшіп келді, олардың көбі Қазақстан аумағында орналасты.
1897 ж. Ресей империясы халқының есеп-санағы деректері бойынша Қазақстан аумағында үш аса ірі этникалық топтар ерекшеленді: халықтың 81,7% құрған қазақтар, орыстар — 10,9 және украиндықтар —1,9%. Бірақ 1914 ж. қазақтардың салыстырмалы салмағы 65,1-ге дейін төмендеді, ал шығыс славяндар (орыс, украин, белорустар) саны 29,6%2 өсті.Демек, 1897-1914 жж. қазақтардың салыстырмалы салмағы 16,6 пунктіне төмендеді, ал славян халқының саны 16,8 пунктіне дейін өсті.
Орыс және украин халқы көші-қонның оң айырмасы байырғы халықтар салыстырмалы салмағы төмендеуінің басты себебі және оның басқа этникалық топтарымен қатынасы болып табылды. ХІХ ғ.соңғы он жылдығында – ХХ ғ. басында столыпин аграрлық реформаға байланысты Қазақстаның шаруалық отарлауы ерекше күшейді. 46 жыл ішінде (1871-1917 жж.) өңірде 1,6 млн. астам адам мекендеді, олардың басым көпшілігі 1907-1916 жж. келді. Осының нәтижесінде ХІХ ғ. соңында – ХХ ғ. басында Қазақстан халқының көп ұлттық құрамының құрылу процесі жылдамдатылды3. ХХ ғ. басында өңірде 60-қа жуық ұлттардың өкілдері өмір сүрді, олардың арасында түркі тілдес халықтан басқа (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт және т.б.), немістер, поляктар, мордавалар, дүнгендер, тәжіктер, еврейлер және т.б. болды4.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қазақтардың саны қысқарды, бұл табиғи және өлім-жітімнің өсу деңгейінің төмендеуімен түсіндіріледі. Жүздеген қазақтар жазалаушылар қолынан қаза тапқан және империя шегінен қашуға мәжбүр болған кездегі 1916 ж. көтерілістің жеңілу салдары болды. Тек 1916 ж. Жетісу облысынан 150 мың қазақ қоныс аударды. Осылай өзінің ежелгі аумағында қазақтардың азшылыққа ауысу негіздері салынды.
Этно-демографиялық дамудың осы және басқа тенденциялары, әсіресе Қазақстанның көпұлтты тұрғындарының күшею процесі қазаннан кейінгі кезеңде, Кеңес өкіметі жылдарында кенет түрткіні алды, бұл әлеуметтік индустриаландыру, ұжымдастыруды жүзеге асырумен, басқа әлеуметтік-экономикалық өзгертумен, Ұлы Отан соғысының салдарларымен байланысты болды. Қазақ халқының демографиялық дамуына жағымсыз әсер еткен барлық облыстарда көші-қон саясаты теріс рөлді ойнады.
1920 ж. қазан айында астанасы Орынбор қ. болған Ресей Федерациясының құрамындағы Қазақ Автономдық Кеңес Социалистік Республикасы жарияланды. Бұл ұлттық мемлекеттік білім құрамындағы қазақтардың этникалық аумағының көп бөлігін біріктіруге мүмкіндік берді.
1924 ж. Орта Азия республикаларының ұлттық-аумақтық межелеуі өтті, оның нәтижесінде Түркістан АКСР-дің қазақ аудандары (Сырдария және Жетісу облыстары) Қазақстан құрамына кірді. Орынбор губерниясы Ресей Федерациясына берілді. Республиканың демографиялық жағдайында белгілі өзгерістер пайда болды.
1926 ж. санағы бойынша Қазақстанның қазіргі шекарасында 6198,4 мыңнан астам адам өмір сүрді, олардың ішінде қазақтар - 58,5%, орыстар – 20,6, украиндықтар – 13,9, өзбектер – 2,1, татарлар – 1,3, ұйғырлар – 1,0, немістер – 0,8 және т.б. Егер 1897 ж. Бүкілресейлік санақтың деректерімен салыстыратын болсақ, осы 29-30 жыл ішінде республиканың тұрғындары шамамен 1,5-ке өсті, соның ішінде орыстар – 2,8-ге, басқа ұлт өкілдері – 4,3-ке, қазақтар тек – 234,8 мың адамға өсті, яғни 7%. Қазақтардың салыстармалы салмағы 23,2 пунктіне төмендеді, орыстар -9,6 пунктіне, басқалары – 13,7 пайыз пунктіне дейін өсті.
Қазақ АКСР негізгі ұлт көпшілігінің өсу саны төрт негізгі канал бойынша жүрді: 20-шы жылдардың ортасында жылыстау негізінде халық санының көбею нәтижесінде көші-қонның оң айырмасы; табиғи өсуі, өлімнен үстінен туу көбеюшілігі; 1924 ж. автономдық республикасының құрылуы және Орта Азияның ұлттық-аумақтық межелеуінен кейін республиканың іс жүзінде әкімшілік шекаралардың кеңеюі; ассимиляциялық және шоғырландыру процестері.
20-шы жж. демографиялық жағдай жағымсыз болғаны белгілі, бір жағынан 1921 ж. құрғақшылық және жұт кезінде шаруалардың бір бөлігі РКФСР және Украинаға қоныс аудара бастады. Қазақ АКСР ОАК республиканың шаруа тұрғындарына республикадан жылыстауды ұстау мақсатында арнайы жолдауымен шықты. Басқа жағынан – 20-шы ж. басында Ресейдің әр түрлі аудандарынан (мысалы, Саратов, Астрахан губерниясынан) Қазақстанға тек шаруалар (орыс, украин, мордов және т.б.) ғана емес, қазақ тұрғынадары да қоныс аударды немесе қайтып келді.
1925-1926 жж. көші-қонның оң айырмасына қосылатын мигранттардың көбею және азаю балансы анықталды.
1926 ж. санақ кезінде белгіленген қалыпты тұрғындардың саны 6268 мың болған жағдайда, мигранттардың жалпы саны 1601 мың адамға жетті. 1916 ж. дейін тұратын жерін ауыстырған шаруа-қоныс аударушылар және ежелгі тұрғындары оның жартысын құрды6. Осылай 1926 ж. желтоқсанда 1916-1926 жж. аралығында қоныс аударған жергілікті емес тұрғындардың 800 мыңнан астамы белгіленді.
Республикадан тыс қоныс аударғандарға қарағанда, республикаға көшіп келгендер саны көп болды (638,8 мың). Украина, Еділ бойы, Солтүстік, Батыс, РКФСР Орталығынан мигранттардың көп бөлігі келді, ал аз бөлігі Сібір, Орал, Белорусь, Орта Азия, Қиыр Шығыстан келді. Еуропалық бөліктен келген мигранттар тәлім егін шаруашылығын қалады. Осылай Қостанай округінде барлық келген мигранттардың 15%, Ақмола және Ақтөбеде – 40, Семейде - 24% орналасты. Орманды дала ауданы және дала аймақтарындағы тәлім егін шаруашылығының аудандары мигранттар шыққан аудандарының климаттық және топырақтық сипаты бойынша жақын болғанымен түсіндіріледі. Сонымен қатар Ресейдің еуропалық жағынан келгендер осы аймақта жақын этникалық ортасына түсті.
Көші-қон байланыстары Орта Азия республикаларымен де орнықты. Жоғарыда аталған факторлардан басқа осы ауданның миграциондық процестеріне ұлттық-аумақтық межелеуі әсер етті. Шығыс Түркістаннан республика шекарасына 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыстың қатысушылары қайта оралды. Суармалы және тәлім егін шаруашылығына шөлді және жартылай шөлді жерлерінен ежелгі тұрғындардың мекендеуіне байланысты ауысуы ішкі республикалық көші-қонымен сипатталды. Біруақытта қаланың ежелгі тұрғындардың түсімі байқалды.
1926-1928 жж. Қазақстанда халық өсімінің өсу темпі жалғасты. КСРО және Қазақстанда демографиялық өсу тенденциялардың айырмашылығы байқала бастады: елдің өнеркәсіптік жағынан дамыған және кенеттелген аудандарда туы төмендеді, ал шығыс-батыста көбейді. Республикада туудың төмендеуі орыс және украин халқында болған жоқ.
1930-1933 жж. Қазақстанда көшпенділер және жартылай көшпенділер, сонымен қатар жасанды урбанизациясының орнығуымен байланысты күш ұжымының саясатымен шықырылған аштық пайда болды. Жүздеген орыс, украин, ұйғыр және т.б. ұлттар қаза тапты, бірақ қаза тапқандардың негізгі бөлігі қазақтарға келеді. Әлеуметтік және саяси репрессиялар нәтижесінде бар есептер бойынша 1925-1934 жж. ішінде 1610 қазақтар, 1935-1938 жж. 135 мыңдай адам қаза тапты. Қазақтар арасындағы шығын саны 1745 мыңдай адамды құрды7.
20-шы жж. ортасына дейін жалғасқан тұрғындардың апаттық көші-қоны бірте-бірте ұйымдық сипатқа ие болды. 1,3 млн. адамға8 дейін жеткен елдің орталық өнеркәсіптік аудандарында үлкен жұмыссыздық жұмыс іздеген он мыңдай адамдарды Түрксиб, Қарағанды көмір бассейні, Балқаш және т.б. құру үшін Қазақстанға қоныс аударуға мәжбүр етті. Тек жұмыс күшінің ұйымдастырылған жинағы бойынша Қазақстанға елдің басқа аудандарынан 1931-1940 жж. 509 мың адам келді9. Жұмысшы және жұмысқа орналасқандардың басым көпшілігі өнеркәсіп кәсіпорындар мен темір жол, қала, жұмыс ауылдарының құрылысы аяқталғаннан, қалыпты жұмысқа ауысқаннан кейін қалып отырды.
Аграрлық қоныс аударуы параллельді түрде жүрді. 20-шы ж. соңында – 30-шы ж. басында Ресей, Украина және т.б. республикаларынан кулактанған арнайы көшіп келген-шаруалар, сонымен қатар қоныстанған орындарда коммуналар мен ауылшаруашылық артельдерін ұйымдастырған әскерден қайтқан қызыл әскерлері мен шаруа-қоныс аударушылар елдің еуропалық бөлігі және Сібірден Қазақстанға келе бастады. 1928-1930 жж. ішінде елдің әр түрлі облыстарынан құрылған совхоздарына жұмыс істеу үшін Қазақстанға 65 мың отбасы келді. 1940 ж. Украина және РКФСР, әсіресе Мордовия, Чувашия, Татария және басқа республикалар аудандарының аз жерлерінен еркімен келген-шаруалардың ұйымдасқан қоныс аударуы басталды. Қазақстанға 24,4 мыңнан астам отбасылар келді, олар тың жерлерінде астық шаруашылығын дамыту үшін республиканың солтүстік облысында орналасты.
30-шы жж. аяғында этникалық топтар қатарының жер аударуы басталды, олардың жартысы Қазақстанға қоныс аударды. 1937 ж. қазан-қараша айында Қазақстанға Қиыр Шығыстан 110 мың корейліктер, Әзербайжан және Армениядан – 2,4 мыңнан астам иран, әзербайжан, құрд және армян отбасылары Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алма-Ата облысына қоныс аударды. Соғыс қарсаңында Батыс Украина және Батыс Белоруссиядан поляктар, сонымен қатар Балтық жағасының азаматтары жер аударды.
1939 ж. санағы бойынша республикада 6094 мың адам өмір сүрді, яғни 1926 ж. салыстырғанда, республика тұрғындарының саны 105 мыңға немесе 1,7%-ға қысқарды. Үлкен шығын қазақтарға келді, олардың саны енді 2 314 мың адамды құрды, 1926 ж. салыстырғанда, 1 314 мыңға немесе 63,8%-ға төмендеді. Таза украиндықтар саны 203 мыңға, өзбектер – 26 мыңға, ұйғырлар – 28 мыңға аз болды. Бірақ 1926-1939 жж. кезеңінде басқа этностар санының көбеюі болды, әсіресе орыс – 1174 мың адамға, яғни 92%, татар – 27 мыңға - 34%, белорусстар – 6 мыңға - 22% көбейді.
Сөйтіп, 1939 ж. Қазақстанда этностардың жаңа арақатынасы қалыптасты. Көші-қон экспансиясы қарқынды түрде жүрді. 1926 ж. теңеуі бойынша қазақтардың салыстырмалы салмағы 20,5 пунктіне төмендеді және 38% тең болды, украиндықтар үлесі 13,9-дан 10,8%-ға қысқарды, өзбектер – 2,1-ден 1,7 %-ға дейін, ұйғырлар – 1,0-ден 0,6%-ға дейін. Орыстар Қазақстанның ең үлкен этникалық тобын өкілдік етті, олардың салыстармалы салмағы 20 пунктіне дейін өсті және 40,2%-ға жетті. Немістер 1,5%, көрейліктер – 1,6, белорустар – 0,5% және т.б. құрады.
Қазақстан көші-қон экспансиясының келешектегі күшеюі Ұлы Отан соғысы кезеңінде және одан кейін де республиканың ежелгі тұрғындар мүддесінің зарарына және мигранттардың салыстырмалы салмақтардың күшеюімен жалғасты.
Соғыс жылдарында Қазақстанға көші-қон ағыны күшейді. Ел тұрғындарының батыс аймақтарынан Қазақстанға көшірілген 536 мың адамнан басқа көптеген халықтар жер аударып жіберілді, олардың автономдық білімдері алдын ала жойылды. Салмақты жер аудару қарсаңында 1939 ж. санағы бойынша Қазақстанда 54696 поляк, 3569 – латыш, 808 –литвалықтар және т.б. өмір сүрді. 1941 ж. тамызда Қазақстанға 349713 адам көшірілді, немістердің жалпы саны 441713 болды. 1944-1945 жж. Қазақстанға қалған немістер саны көшірілді. Бұдан басқа Қазақстан аумағында және елдің т.б. аймақтарында неміс және жапон әскери тұтқындары жұмыс істеді, олардың жалпы саны 2,5 млн. адам болды. 50-шы жылдары әскер тұтқындардың отанға оралуы аяқталды11.
1944 ж. ақпанда Орта Азия және Қазақстанға шешендер мен ингуштар, наурызда – балқарлар, қарашада – түрік-месхетиндер, сонымен қатар крым татарлары, қарашайлар және т.б. халықтар күшпен көшірілді.
1957 ж. шешен және ингуш халықтары автономиясын қалпына келтіргеннен кейін олардың Солтүстік Кавказға оралуы басталды. Қарашай, балқарлар, калмыктардың қайтарылуы қарқынды түрде жүрді. Бұрынғы өмір сүрген орындарына гректер, түрік-месхетиндер, крым татарлары, поляктар, корейліктер, Волга өңірінлегі немістердің бір бөлігі қайтты. Алайда олардың орташа салмағы Орта Азия және Қазақстанда қалды. Кеңес Прибалтика республикасына латыштар, эстондықтар, литвалықтар қарқынды түрде қайтты.
Соғыстан кейін 50-шы жж. ортасына дейін Қазақстанға ұйымдастырылған қоныс аударылуы әлсіз жүрді. Республикаға аса ірі көші-қон ағыны тың және тыңайған жерлерді игеруіне байланысты өтті, ол уақыт бойынша ірі өнеркәсіптік құрылыстарына сәйкес келді. Тың және тыңайған жерлерді игеру үшін 1954-1962 жж. Қазақстанға 2 млн.-ға жуық адам, негізінен елдің еуропалық бөлігінен келді. Республикааралық ұйымдастырылған жұмыс күшін жинау бойынша өнеркәсіп, құрылыс және көлік үшін 1954-1965 жж. 0,5 млн. шамасында адам келді, бұл республиканың ұйымдасқан жинағы бойынша 80% құрады. Жұмысшылардың көбі Украина, Белоруссия, Молдавия және Литвада жиналды. Бұл бір жағынан ежелгі тұрғындар саны, екінші жағынан шеттен келіп орныққандар арасындағы алшақтықты күшейтті. 1959 ж. орыстардың салыстырмалы салмағы 42,7%-ға жетті, ал 1939 ж. салыстырғанда, қазақтардың 8 пунктіне құлады, бұл барлық 30% ғана құрады. Басқа этникалық топтардың салыстырмалы салмағы кенет өзгерген жоқ. Қазақстанға көші-қон ағыны сәл әлсіз қарқыннан кейін де жалғасты, бірақ 70-шы жж. басында теріс айырым қалыптасты.
1959 ж. республиканың тұрғындары 9294741 адамды құрды, яғни соғысқа дейінгі санын 1,5 есеге асырды.
20 жыл ішінде (1939-1959 жж.) қазақтардың саны 474 мың, орыстар – 1523 мың (62%), украиндықтар – 105 мың (16%), татарлар – 85 мың (79%), өзбектер – 33 мың (32%), белорусстар – 76 мың (3,4 рет), ұйғырлар - 24,4 мың (69%), басқалар - 311 мың адамдар (2,6 рет) саны өсті. 1939 ж. немістердің саны 92379 адам болғаны белгілі, ал 1959 ж. 659658, әзрбайжандар – 12 мың және 38 мың адам болды. Корейліктердің салыстырмалы салмағы осы уақыт ішінде 0,8%-ға, абсолюттік төмендеуі кезінде 22 мың адамға төмендеді.
1970 ж. 40%-ға көбейіп, Қазақстан халқын 13 млн. адам құрды, оларда қазақтар саны 4234 мың (32,6%), орыстар – 5522 мың (42,5), украиндықтар – 933 мың (7,2), немістер — 858 мың. (6,6), татарлар — 288 мың (2,2), өзбектер — 216 мың (1,7), белорусстар — 198 мың (1,5), ұйғырлар — 121 мың (0,9), корейліктер — 81 мың (0,6), әзербайжандар — 58 мың (0,4), басқа ұлттар — 498 мың болды.
1939, 1959, 1970 жж. санақтары арасында Қазақстанның көптеген этностары болып, орыстар қала бергені айқын13. Орыстар, украиндықтар, белорусстар 1939-1970 жж. абсолюттік көпшілікті құрды.
Дегенмен, 1959-1970 жж. қазақ халқының демографиялық дамуында бетбұрыс пайда болды. Оған көптеген факторлар қатары әсер етті: салыстырмалы жоғары табиғи өсуі, көші-қон экспансиясы тиімділігінің төмендеуі, теріс көші-қон айырмасы. Нәтижесінде қазақтардың жалпы санының ғана емес, сонымен қатар республика тұрғындары құрамындағы салыстырмалы салмағының бұлжымайтын өсу тенденциясы көзделді. Соңғысы төңкеріске дейінгі уақытта, ал 1897-1959 жж. 81,8-ден 30%-ға дейін үздіксіз құлады. Қазақтардың абсолюттік саны республикада 1959-1970 жж. 1446,9 мың адамға, яғни 51,9%-ға өсті. Сонымен қатар ХХ ғ. 60-шы жылдары қазақтардың салыстырмалы тез табиғи өсуі үшін және өзінің этникалық аумақта аса көп халықтың болашағына айналуы үшін негіздері салынған.
1970 ж. негізгі этностардың кенеттену деңгейіндегі алшақтық қысқарды. 1970 ж. қазақтар және орыстардың кенеттену деңгейі айрықша болды, ал 1926 ж. бұл айырмашылық 10 есе көп болды. Осы айырмашылықтың кенет қысқаруына республиканың индустрияландыруы, ауыл шаруашылық ұжымдастыру, КСРО-дағы мәдени төңкерісі көмектесті. Орыс, татар, корейліктер басымдылық бойынша қала этностары болып қалды, ал қазақтар, немістер, өзбектер, әзербайжандар –ауыл этностары болып қалды.
Егер республикада қала тұрғындарының салыстырмалы салмағы 1959-1970 жж. 6,5 пунктіне көтерілсе, орыс (10,1), украиндықтар (13,4), корейліктер (17,9), әзербайжандар (13,1 пунктеріне) баяу кенеттелді. Кенеттелудің бұрынғы қарқынын тек белорусстар сақтады (6,0%), қалған этностар қала тұрғындарын қалыптастырудан артта қалып отырды.
1989 ж. қазақтардың кенеттелуі 38,4%, немістер – 49,1, өзбектер – 37,3, ұйғырлар – 34,2% құрды. Орыстар (77,8), украиндықтар (65,3), татарлар (77,2), белорусстар (61,6), корейліктер (84,2%) аса кенеттелген болды.
1979-1989 жж. агаралық этностар ретінде белгіленген қазақтардың – 53,3%, ұйғырлар – 52,8%, өзбектер - 30%-нда кенеттелудің тез қарқындары болды. Сөйтіп, Қазақстан этностарының екі тобында әлеуметтік-экономикалық дамуында лезде теңестіруіне үрдістері болды, бірақ олардың арасында үлкен айырмашылық сақталып отырылды. 1970-1989 жж. қазақ ауыл тұрғындарының этникалық тұтастығы сақталып қана қоймай, күшейе түсті. Ауыл өңірлеріндегі тұрғындарының табиғи түрдегі ұдайы өндірістің жоғары деңгейі, КСРО, Сібір, Қиыр Шығыс еуропалық бөліктерінің мигранттары үшін көріксіз сырт пішіні, Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-батыс аймақтарының шөлді және жартылай шөлді табиғи-климаттық жағдайлары оған көмектесті. Бірақ осы облыстардың қалаларына КСРО орталық мекеме күштерімен экстенсивтік өнеркәсіптік дамуы үшін, капиталдық құрылыстың үлкен ауқымы үшін мигранттардың жіберілуі жалғасты.
Толығымен, 1951-1970 жж. КСРО басқа республикаларынан Қазақстанға көші-қон процесінің басыла бастауы байқалды. 1951-1970 жж. 100 мың биіктіктен ол теріс көші-қон өсуге дейін өзгерді. 1955-1959 және 1962 жж. қазақтардың басқа республикалардан, сонымен қатар Қытайдан қайта оралуы бір уақытта жүрді.
1970-1990 жж. көші-қон көбеюдің теріс республикаралық өсуі байқалды. 1970 ж. көші-қон жылыстауы 35 мың адамды, 1988 ж. 95 мың адамды құрды. Қазақстандағы олар үшін сәтсіз саяси процестер нәтижесінде Ресейге орыстардың жылыстауымен 1985-1988 жж. республикаралық жоғалтулардың өсуі күшейді. 1983-1987 жж. Қазақстандағы халықаралық эмиграциясы аз санды болды. 1988 ж. КСРО-дан эмиграцияға шектеуі түсіріле басталды. 1988 ж. Қазақстаннан 23,5 мың адам қоныс аударды, бұл процесс 1990 ж. да жалғасты және 92,3 мың адамға дейін жетті. Эмигранттардың негізгі бөлігін немістер, еврейлер, гректер құрды.
1989-1990 жж. мемлекетаралық теріс көші-қон көбеюінің қысқаруы 1989 ж. 46,8 мыңнан 1990 ж. 38,6 мыңға дейін байқалды.
1988-1990 жж. Қазақстаннан мемлекетаралық көші-қон бойынша шығатындар арасында орыстар саны 53-55%, украиндықтар -9-12, немістер 6-8, қазақтар 6-9% болды, ал 1990 ж. республикаға келгендер арасында орыстар саны 48%, украиндықтар -8, немістер – 5, қазақтар – 20% құрды. Осылай 1990 ж. республикааралық көші-қон бойынша орыстар саны 17,7, украиндықтар саны – 4,1 мыңға қысқарды, қазақтар саны 16,6 мың адамға өсті. Қазақ этностарын жинастыру процесі күшейді. 1989 ж. бастап Өзбекстан (әсіресе Қарақалпақстаннан), Ресей, Түрікменстаннан Қазақстанға қазақтардың қайта оралу процесі қайта жалғасты.
1991 ж. бастап, тұрғындар көші-қонында жаңа кезеңі басталды. Бұл Қазақстаннан келген қазақтар емес тұрғындар жылыстауының өсуімен, Өзбекстан (соның ішінде Қарақалпақстан), Түрікменстан және Ресей елдерінен қазақтардың көші-қон ағынының өсуімен сипатталады. 1991 ж. Қазақстанның ТМД елдерімен көші-қон айырмасы 10 мың адамды құрды, ал Қазақстанның солтүстігі мен шығысы барлық ТМД елдерінен орыстарды жинады. 1991 ж. Монғолиядан қазақтардың келуі байқалды – 12,5 мың адам, олар сол жерде мәңгілікке қалуды көздеді. Барлығы Монғолиядан 1991-1992 жж. ішінде 41 мың қазақтар келді. Шығыс еуропа елдерінің жұмыс мамандары Қазақстаннан шығады, бірақ ҚХР-нан қытайлықтар жұмыс істеуге келеді (ауыл және сауда жұмысшылары).
1991 ж. Қазақстанның этномиграциялық нәтижесі біздің есептеулер бойынша (барлық таяу және қиыр шетелдерімен) қазақтар плюс 41,0 мың адам, орыстар бойынша минус 24,0 мың адам болды. Қазақстанның оңтүстік және батыс облыстарынан, тек солтүстік облыстарына орыстардың келуі айқын, сонымен қатар Семей, Торғай, Жезқазған облысынан орыс тілді тұрғындардың жылыстауы байқалды.
1926-1979 жж. кезеңінде демографиялық процестер ағымының жалпы тенденциясы демографиялық сипаттамалардың түзелуін және әр түрлі бағыттар тенденцияларының бір мәндіге айналуын көрсетеді. 20-шы жж. ортасынан бастап, орыс, украин, белорусь тұрғындарының бала туу төмендеу тәжірибесін қалада ғана емес, ауылда да таратты. Осы процесс оларда бірінші және екінші елу жылдықта, әсіресе басқа республикадан келгендердің арасында күшейді. Осы жылдары тұрғындардың ауылдан қалаға, қаладан қалаға, орталық аудандардан Сібірген, Орта Азияға, Қиыр Шығысқа көші-қоны кенет өсті.
Тұрғындар көші-қонының өсуі, қоғамдық өндіріске әйелдердің көп бөлігін қатыстыру, тұрғындардың кенеттелуі, әлеуметтік-экономикалық өмірді жылдамдату – осының бәрі туудың төмендеуіне әсер етті. 1939 ж.-дан 1955 жыл аралығында іш тастауға тыйым салынғанына қарамастан, осы процесс жалғаса берді14. Бұл шара күткен тиімділікті әкелген жоқ, бірақ бала тууды уақытша көтерді. 1959 ж. Қазақстандағы көпшілікті құрайтын орыс, украин, белорус тұрғындарында келесі жылдары бала туудың құлауы тездетілді. Этнос дамудың әлеуметтік-экономикалық, стадиалық, демографиялық заңнамалықтары бала туудың құлауын анықтаған факторы болып табылады.
1979-1989 жж. тұрғындардың жалпы көбеюінде қазақтардың салыстырмалы салмағы 70, орыстарда 13, немсітерде - 3% және т.б. болғанын, 1979-1989 жж. этнодемографиялық құрамның динамикасы көрсетеді. Сонымен қатар Қазақстанда қазақтардың көбеюі 23,5%, орыстар-3,9%, немістер – 6,4%, татарлар – 4,6%, өзбектер – 26,1, белорусстар – 0,6, ұйғырлар – 25,3% және корейліктер – 12,3% құрды. Қазақтар отбасында балалар санына деген бағдары төмен болды: 1972 ж. — 5,01, 1978 ж. - 4,85, 1985 ж. — 4,27.Қазақ әйелдерінде жалпы бала тууы 1979 ж.— 5,787, 1989 ж. 3,584 болды, бұл 1979 ж. деңгейінен 61,9% құрайды.1962 ж. Қазақстанда қазақтардың табиғи өсімі мың адамнан болды (тұрғындардың табиғи өсімінен 37%), 1964 ж. —111 мың (43%), 1970 ж. -107,7 мың (48,1%), 1972 ж. - 114 мың (49,0%), 1979 ж. - 125 мың. (52,1%), 1989 ж. - 162 мың адам (63,5%) болды.
Қазақтар арасында бала өлімінің көрсеткіші өте жоғары, орыстармен салыстырғанда, орташа өмір сүруі төмен. Сонымен бірге Қазақстан орыстары, украиндықтары, немістерінде жас құрылымы салыстыру бойынша ескі, қазақтармен салыстырғанда, төмен, өлімнің жалпы коэффициенті жоғары, табиғи өсімі минималды болды. Осы процесс он тоғыз облыс ішінен он бірін этнодемографиялық басымдылығына әкелді. 1980 ж.-дан бастап, Қазақстанның оңтүстігінен солтүстігіне, сонымен қатар республиканың батысынан солтүстігіне қазақтардың ауысуы байқалады. Сонымен қатар қазақтардың бір бөлігі Ресейден, Орта Азиядан, Монғолиядан және т.б. елдерден Қазақстанға қайта оралуының жалғасы айқын көрініп тұр.
© ҚР БҒМ ҒК Ш.Уәлиханов ат. тарих және этнология институты, 2013