Экономика және мәдениет
Көшпелілер қой мен жылқыларды, түйелерді, ал бөлек аудандарда – ірі қара малды өсірді, мысалы ноғайлықтар мен қарақалпақтар батыс және оңтүстік жерлерінде, алқаптар мен тау бөктерінде малдарды ұстады. Осы жерлерде халық егін шаруашылығымен, қолдан суарылмаған және суармалы шаруашылық, сонымен қатар балық шаруашылығымен және аңшылықпен айналысты. Көшіп қону және соғыс жорықтары кезінде қатынас көлік ретінде жылқы болды. Қой шаруашылығы барлық жерлерге тараған. Негізгі азық-түліктен басқа (ет), ол киім, төсек жабдықтарын, кілем, киізден жасалған бұйымдар, киіз үйді жылыту үшін және т.б. дайындау үшін тері, жүн берді. Мал шаруашылық шикізатты өндеу бойынша үй қолөнері киім мен тұрмыс жағынан көшпелілерді қанағаттандырды. Бөлек шеберлер ат әбзелін, металл бұйымдарын, әскери қаруларды (қылыш, найза, садақ, садақ оғы), арба, киіз үй бөлшектерін және т.б. – аса қиын заттарды жасады.
Қазақстан аумағында бұрыннан бері өмір сүріп келе жатқан көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы – мал шаруашылық үш типінің эволюциясы барысында ерекшелінгендердің қатынасы көптеген ғасырлар бойы өзгеріссіз болып отырды. Ол экологиялық жағдайларға ғана емес, саяси жағдайларға, оқиғаларға байланысты тайпалар мен халықтардың көші-қонуына байланысты болып өзгірп отырды. Бұрыннан бері табиғи-географиялық жағдайлар мен тарихи дәстүрлерге сәйкес пайда болған көшпелілер бағдарының өзгеруіне осы оқиғалар мен жағдайлар әсер ете алды. Дәстүрлердң күшіне қарай Ақ Орда көшпелі рулар мен тайпалары Әбілқайыр хандығы көшіп қонудан қыстауға Сырдария жазығындағы Шығыс Дешті-Қыпшақтың бөлек аудандарына және оның саласына, Қаратау және Арал маңындағы тау бөктеріне ауысып отырды.
Көрші мемлекеттердің билеушілерімен күресінде аумақтарды ұстап тұруға мәжбүр болды. Ноғай мал шаруашылығының дәстүрлі көшпелі бағдарлары Еділ сағасындағы және Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауында қыс тұрақтарынан жазғы тұрақтарға дейін Еділ, Орал, Эмбе бойынша жоғарғы жағына саяси жағдайларға сәйкес шығыста Арал маңы мен Сырдарияның төменгі жағына және оңтүстікке қарай, Каспий жағалауына қарай, батысқа – Құм алқыбаны қарай бет алды. Жетісуда көшпелі бағдарлар өте қысқа болды. Дереккөздер белгілі жайылымдық жерлерді атайды: Іле ө. бассейндегі Ұлығ-Жұлдыз және Кішік-Жұлдыз жайлауы, Чарын мен Шілік арасындағы Әбіш жазығының алқабы және т.б.
XIV—XV ғғ. Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы халықтардың шаруашылық қолданудың жалпы балансында үлкен өзгерістер болды. Моңғол хандары мен феодалдардың ұзақ үстемдігі, ХІІІ ғ. шығыстан көптеген жаңа көшпелі тайпалардың келуі, Шағатай ұлысындағы үздіксіз өзара тартыс соғыстар, Хайду мемлекетіндегі меншікке ие болу үшіш тартыстар – осы соғыстармен моңғол әскерінің ұзақ және жиі қозғалыстар байланысты болды, XIV ғ. соңында Жетісудағы отырықшы-егін шаруашылығы мен қалалық мәдениетті жойды. Қалалар айналысындағы аграрлық округ жойылды, содан кейін Баласағұн, Алмалық, Алматы, Тараз, Қаялық, Екі-Оғыз және т.б. ежелгі қалалар жойылды.
Бүкіл жерде көшпелі мал шаруашылығы басым болды, ол жергілікті халықтың маңызды саласына айналды. Жойылған қалалар округіндегі Шу мен Талас жазықтарындағы Батыс Жетісуда XIV—XV ғғ. егін шаруашылықтың іздері сақталды. Жазба деректерінің хабарлауынша, мысалы Мұхаммад Хайдардың мәліметтері бойынша Ыстықкөд ауданында XV ғ. жаңа қоныстар, керуен-сарайлар, бекіністердің құрылысы болды. Бірақ Оңтүстік-Шығыс Қазақстан және Қырғызстан аймақтарының Моғлстан мемлекетіне кіру кезеңінде, осындағы қала өмірі жаңарған жоқ. Сондықтан осы мемлекеттің экономикалық және саяси өмірінде Қашғарияның отырықшы-егіншілік аудандары мен қалалары маңызды мағынаға ие болды. Олар үшін күресі Моғолстандағы өзара тартыс соғыстарды жиі тудырып тұрды. XV ғ. соңында қазақ хандарының, шайба-нид билеушліренің және соңғы Тимуридтердің Орта Сырдария бассейндегі қалалардың билігі үшін күресіне моғол хандары араласып, Ташкент және Сайрам уақытша бағындыра алды. Жетісудің көшпелі аудандарындағы тұрғындардың өмір мүдделері, мал шаруашылық өнімдерін өткізу және қалалық қолөнершілік өндірістің заттарын, егін шаруашылық өнімдерін алу қажеттігі егіншілік облыстары, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан және Орта Азия тұрғындарының экономикалық байланысына бағыт көрсетті.
XIV—XV ғғ. қала және егіншілік өмірінің белгілі көтермелеуі Оңтүстік Қазақстан облыстарында жүрді. Ақ Орда хандары – Ерзен, Мұбарақ-Ходжа, Ұрыс жүзеге асырған Отырар, Сауран, Сығанақ, Жент құрылыстары туралы дереккөздер ескертеді. Тұрғын құрылыстар, діни және қоғамдық ғимараттар құрылыды. Бұрын моңғол билеушілері тйым салған бекініс қабырғалары мен қамалдары қалпына келтірілді. Ясы (Түркістан) қаласында Әмір Темір құрған Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі XIV—XV ғғ. маңызды құрылыстардың бірі болып табылады. Жаңа архитектуралық стиль құрылды, құрылыс әдістері жетілдірілді, құрылыс ісіне байланысты (кірпіш,қаптауыш зат, әсіресе суармалы безерлерді дайындау) қолөнер дамыды. Қалаларда қолөнер өндірісі дамыды. Мысалы, Отырарда археологиялық қазбалар барысында көзеші, ұста, тоқымашы және наубайшылардың, т.б. мекендері анықталды. Жергілікті керамика түс пен оюлардың әр түрлілігімен ерекшеленді. Сығанақ (Ақ Орда хандарының астанасы), Отырар, Сарайшықта (Ноғай Ордасының астанасы) тиын сарайлары жұмыс істеді. Сығанақ, Ясы, Сауран, Сайрам және т.б. егіншілік округтерде тұрмыс қалпына келтіріліп, дауын жалғастырды. Суармалы жерлерде дәнді дақылдар (бидай, арпа), сонымен қатар бақша және бақшалық дәнді дақылдар өсірілді; жүзімшілік пен бағбаншылық өрістей бастады. Диқаншылар мен қала қолөнершілердің өнімдері Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Дешті Қыпшақ және Жетісу тұрғындарының шаруашылық байланыстарында айырбастау заттары ретінде қызмет етті. Оңтүстік Қазақстан қалаларының өмірлік іс-әрекеті жақтарының маңыздысы сауда болды. Крым, Дон сағасы арқылы Еуропадан жолдарына, содан кейін Жетісудан Алтай мен Шығыс Түркістанға Орта Азия елдерінен ежелгі сауда жолдарына бағыты бар Сарайшық, Отырар, Сайрам қалаларына транзиттік сауда жанданды.
Шығыс Дешті-Қыпшақ және Жетісу дала аудандарының Оңтүстік Қазақстан және Орта Азия егіншілік және қала тұрғындарымен сауда айырбастауы оңтүстікте қала және егін шаруашылығының, сонымен қатар далада мал шаруашылығының өсуіне жақсы әсер етті. Отырықшы-егіншілік әлемнің көшпелі даламен түйіскен жерінде, магистральді сауда жолдарының қиылысында Оңтүстік Қазақстан аймағының тиімді жағдайы оны көрші халықтардың мәдени-шаруашылық, экономикалық байланыстардың орталығы етіп бекітті. Олар көшпеліле мен диқаншылардың бір-бірінен материалдық мәдениет, тұрмыс, шаруашылық дағдылар, әлеуметтік нормалар, мемлекеттік ұйымның нысандары, әскери өнердің элементтерін алып пайдалануға көмектесті, мәдени айырбасқа әкелді. Мұсылман мәдениеті, жазу, кітап білімінің дала ақсүйектер тобы арасындағы өріс осы қалалар арқылы жүрді.
Оңтүстік Қазақстан аймағы (сол уақыттың терминологиялық деректер бойынша – Түркістан), әсіресе оның солтүстік жағы Қазақстан аумағында барлық мемлекеттік білімдердің дәстүрлі саяси және экономикалық орталық болды. Сығанақ, Отырар, Ясы (Түркістан), Сайрам, Сауран және т.б. Сырдария маңындағы қалалар әрқашан көрші елдер билеушілерімен әскери қақтығыстар орталығында болды. XIV—XV ғғ. Орта Азияда (Мәуеренахр) билік еткен Ақ Орда хандары, XV ғ. 40-60-шы жж. Әбілқайыр хан олар үшін Тимирудтермен соғыст; олар үшін алғашқы қазақ хандары өзбек шайбанидтерімен соғысты. Осында Шығыс Дешті Қыпшақтың билеушілері өздерінің вассалдарына иеліктерді таратты, салқтарды жинады, даладағы билік үшін күресте жергілікті қалаларға сүйенді, құрылысты жүзеге асырды. Осы жерде олардың рулық қабірлері (аумақты иелену белгісі) болды. Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында қазақ халқының өткен замандағы алыс және жақын ата-бабалары, сонымен қатар XV—XVII ғғ. қазақтардың өздері де қала, егін шаруашылық мәдениетінің дамуына өз үлесін қосты.
Көшпелілердің ру-тайпалық ұйымының ескіліктерін мәнді сақтау кезінде Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы және Моғолстан көшпелі мал шаруашылық аудандарында қоғамдық қатынастардың феодализация процесі баяу жүріп отырды. Соңғысы көшпелі мал шаруашылық салмағының өсуіне, басқарма ұйымдарында, жер илену нысандарында патриархалдық сипаттардың жаңғыртуына, моңғол үстемдігі кезеңінде бағынышты тұрғындарды қанауына байланысты болды.
Тұрғындар қоғамдық ұйымының ұлыстық жүйесі көшпенділерге қауымдық меншікте өрістік жер және су қоймасы бар белгілі аумаққа ие болуға мүмкіндік берді, ру-тайпалық топтардың басқа ұлыстық одақтармен қақтығысқа жол бермеді. Басқарушы әулеттің барлық мүшелері (оғландар, сұлтандар, мирзалар) көшпелі ұлыстар мен аумақтарға құқылы болды. Ру-тайпалық топтарды басқарған көптеген ақсүйектер (ұлысбектер, әмірлер, байлар, Қараштар) иммунитеттік құқықтарға (тархандыққа) ие болды. Дереккөздерде жер қожалық, жер меншігінің басқа нысандары белгіленген, олар:жер қожалық алқаптарында кездескен інжу (хан жерлері), мүлік – жеке меншік жерлер, вакф – исламның таралу аудандарында, Қазақстанның оңтүстік қалаларында мұсылман мекемелері мен дін басылардың жерлері. Отырықшы халықтан салықтар мен садақаны алу жүйесі ретке келтірілді. Көшпелілердің «рулық көмек» институты тәуелділік нысандары мен байлардың кедейлерді пайдаланудың әр түрлі нысандарын жасырды.
XIV—XV ғғ. басталған қарлұқ-ұйғыр, ұйғыр-оғыз және қыпшақ-оғыз үш негізгі диалект топтарының түркі әдеби тілдерінің білім алу, бірігу, құрылу процесі қарқынды түрде дамыды. Моңғол жеңісі моңғол тілінің таралуына әкелген жоқ. Жергілікті түркі орта моңғол элементтерін жеңіл игерді.
XIII—XIV ғғ. қыпшақ тілінде әдеби ескеркітштердің үлкен саны құрылды, халық ауыз шығармашылық дамыды. Қыпшақ және басқа түркі тайпаларында өзінің ауызша поэзиясы болды. «Кодекс кумани-кус» қыпшақ тілінің ескерткішінде фольклордың үлгілері (жұмбақтар, афоризмдер, малшылардың әндері) сақталды. XIV—XV ғғ. түркі тілдеріндегі қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай топшасынан қазақ тілі ерекшеленді. Осы топшаға қазақ тілінен басқа ноғай және қарақалпақ тілдері кіреді. Дешті Қыпшақта, Ноғай Ордада әншілері шығармашылығы (жырау) дамыды, халық бірлігінің идеясын, отанға деген махаббаты жырлаған Сыпыра жырау және Қодан Тайшы (XIV ғ.), Асан Қайғы, Қазтуған (XV—XVI ғғ.) есімдері белгілі. Қыпшақ қаһармандық эпостар пайда болды.
Оңтүстік Қазақстанның отырықшы-егіншілік алқабында дінмен үстемдік еткен ислам құрылды, «ясавийя» және «накшбандийя» суфий ордендері өз әсерін таратты; көшпелі халық ата-бабалардың шаманизм және табынушылықты ұстанды.
