Қазақтардың мүліктік жағдайы бойынша әртүрлі сыныптарға салыстырмалы түрде топтасуы туралы және тағы да жатақтардың салыстырмалы түрдегі нашар тұрмысы туралы басқа құжаттарда да айтылады.
Павлодарлық уезд бастығы Н.А. Михайлов Павлодар уезі бойынша 1895 жылғы статистикалық деректер жинағына қосымшада былай жазады: «Қырғыз массасындағы әл-ауқат біркелкі бөлінбейді. Мыңдаған бас малға ие адамдардың жанында, малы түгілі, киерге киімі, тұрарға үйі жоқ көптеген кедей-кепшік тұрады. Көшуге мүмкіндігі барлар жазда жайлауға көшкен кезде, қыстақтардың оқшау бір бұрыштарында жатақтардың тұтас ауылдары паналайды. Бұл ауылдар адамдарының, олардың үйлерінің қайыршылығымен таңғалдырады. Олармен салыстырғанда қала маңының жатақтары кәдімгідей бай болып көрінеді. Бұл жатақтардың баспанасы - киіз үйдің ағаш бөліктерінің сынықтарынан салынған, ыс басып, шұрық тесік киізбен қапталған сұрықсыз жаппа. Бұл жаппаларда қаусаған шал-кемпір, мүгедектер, әйелдер мен балалар. Олардың бәрі кір, киімдері алба-жұлба, немесе тыр жалаңаш. Түнде байғұстар шұрық тесік үйлерінде қалтырап шығады, ал күндіз, қасқырдай аш иттердің қоршауында, күнге қыздырынады.бұлар осы жатақтардың отбасыларынан табынға жұмысшы алған байлардың аяп қалдырған 3-4 сиырының сүтінен дайындалған құрт пен ұн қосып істеген көжені қорек етеді». Автор Х. «Семей облысының 1898 жылға арналған естелік кітабында» жарияланған «Семей облысының ауыл шаруашылығы және астық өнімділігі» экономикалық-статистикалық очеркінде Михайловтың сөздерін келтіре отырып: «Михайлов көрсеткен Павлодар уезіндегі қырғыздар арасындағы әл-ауқаттың біркелкі емес бөлінісі облыстың басқа да уездерінде бірдей дәрежеде байқалады»,-деп жазады.
Өскемен уезін аралап, отырықшы жатақтардың ауылдарын көрген Яковлев деген біреу, жоғарыда аталған авторлар сияқты, далада жаңа уақыт пен жаңа мәдени революция нәтижесінде меншігі тартып алынған қазақ жатақтардың өте ауыр тұрмысын атап өтеді. Яковлев Өскемен уезіндегі Ахмирово ауылын нағыз жатақ ауылы деп санаған, ондағы үйлердің көпшілігі оңай шайылып кететін және сыз өткізетін қам кірпіштен салынған. «Семипалатинские Областные Ведомости» (1898 жыл) газетіндегі «По Усть-Каменоргскому уезду» деген мақаласында ол Ахмироводағы жатақтардың бір үйін былайша суреттейді: «ол (яғни үй) ұзындығы мен ені бір сажыннан сәл ғана үлкен бір бөлмеден тұрады; менің бойымның орташа болуына қарамастан, төбеге тірелмес үшін бүгілуіме тура келді. Алайда, соңғысы мүлдем жоқ: үсті қамыс пен топырақпен жабылған бағаналар мен талдан жасалған шатыр тікелей төбе қызметін атқарады. Бөлменің едәуір бөлігін орыстыкы сияқты пеш алып тұр... Жарық қысы-жазы бір жақтаумен ғана тұратын екі құрттай терезеден түседі. Еден, барлық жердегідей жер еден. Шыға берісте қазан орналасқан. Бөлмедегі бар жиһаз адам нанғысыз кір кереует, қырғыздың дөңгелек, жер үстелі, сандық және... болды, басқа ешнәрсе жоқ сияқты. Тіпті жазда да, есіктің ашық тұрғанына қарамастан, бөлменің ауасы сұмдық екен».
«Русский Туркестан» жинағында жоғарыда сөзін келтірген автор былай жазады: «олардың (қазақтардың) жағдайы жыл сайын қиындай түсуде, ал 10-версттік жолақпен шектес көптеген жерлерде көшпелілер кедейлене бастаған, сондықтан казактардан станицалар мен кенттерге кедейленген қырғыздар ағылып келе бастады деген хабарламалар түскен...».
Оқи отырыңыз: Қазақтардың қоғамдық-экономикалық өмірінің очеркі. 1-бөлім
Семей облысының Белокаменское кенті жанында қыстаған қазақтардың экономикалық тұрмысын зерттеген Катанаев, «Прииртышские казаки и киргизы в их домашней и хозяйственной обстановке» мақаласында, өзі зерттеген ауылда «16% кедей, батрақтар күнделікті жұмыспен және қайыршылықпен күн көретінін» атап өткен. 1890 жылдардың аяғында дала аймақтарына экономикалық-статистикалық зерттеу жүргізген және Ақмола облысы, Көкшетау уезі бойынша мәліметтер дайындаған экспедиция дәл осындай тұжырымға келіп, қазақ бұқарасының таптарға жіктелгендігін және мүлікінен айырылған таптың өте қиын жағдайда болғанын атап өтеді. «В среднем выводе получается, что киргиз в обилии обеспечен пищевыми средствами и, главным образом, животной пищей. Само собой понятно, что между обеспечением пищевыми продуктами среднего хозяина и действительным потреблением существует очень заметная разница. Бюджетный учет пищевых продуктов по среднему хозяйству дает лишь материалы, необходимые для обоснования пищевых норм, при которых может безбедно существовать и размножаться кочевник. В действительности же потребление продуктов далеко не равномерно распределяется между различными по экономическому обеспечению группами хозяйств: беднейшая часть не доедает и живет впроголодь». «Хозяйственно-статистическое исследование степных областей» («Семипалатинские Областные Ведомости», 1899 ж.) мақаласынан алынған бұл үзінді Ақмола облысы қазақтарының өмірін сипаттайды, кедейлердің тұрмысы өте ауыр болғанын, қазақтардың бір бөлігінің аш құрсақ өмір сүргенін дәлелдейді.
Торғай облысындағы жағдай да басқа облыстардағыдай болған. «Отчет старшего производителя работ Кауфмана по командировке в Тургайскую область для выяснения вопроса о возможности ее колонизации» (1896 ж.) мақаласында автор жергілікті қазақтар арасында оптиматтар мен пролетарийлерге бөліну бар екенін, біріншілерінің өмірі қаншалықты жақсы болса, екіншілерінің тұрмысының соншалықты ауырлығын атап өтеді.
19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басындағы қазақтар өмірінің жалпы сипаттамасынан кейін, бұқараның меншік таптарына бөлінуін көрсетіп, жалпы кедейленген көшпенділер өмірінің бейнесін сипаттай отырып, Никольский олардың өмірінің экономикалық жағына да толығырақ тоқталған.
Шаруашылық жағынан алғанда жатақ деген кім? Ол қандай рөл атқарады? Кез-келген пролетарий сияқты жатақтың да жұмыс күші болғаны күмәнсіз. Және шынында да, жатақты өзінің қазақ туысы ғана емес, сонымен қатар жағдайы бар, пысық казактар мен шаруалар да, жалпы жұмыс күшіне зәрілердің бәрі де жұмыс күші ретінде пайдаланды. Жергілікті жұмыс нарықтарының толып кетуіне байланысты жатақтардың едәуір бөлігі басқа облыстар мен губернияларға кетуге, олар ауылшаруашылық жұмыстарына ғана емес, зауыттар мен кен орындарына да баруға мәжбүр болды.
Оқи отырыңыз: Каспий, Қара және Азов теңіздерін қосу жөніндегі жоба туралы
Коншин «К вопросу о переходе киргиз Семипалатинской области в оседлое состояние» деген мақаласында «казак шаруашылығы негізінен жатақтардың еңбегімен тұр» деп жазады. Оның айтуынша, ауқатты қазақтардың егіншілік шаруашылығы да осы кедейлердің еңбектерімен ғана тұрған. «Обзор Семипалатинской области» (1888 ж.) шолуында «егін егу аяқталғаннан кейін неғұрлым ауқатты қырғыз диқандары өз табындарына жайлауға аттанады, ал егінді күзету және уақтылы суару үшін егістіктерде кедейлер қалады» деп бірнеше рет айтылған. Біз сөз еткен Яковлев қазақ ауылдары туралы қай жерде жазса да, жатақтардың не байларға жұмыс істегендерін, не табыс табу үшін басқа жақтарға кеткендерін атап өткен: «Ер адамдар (Өскемен кентінің жерінде орналасқан ауыл) жыл бойы жұмыс істейді: біреуі қалада, біреуі казактарда, біреуі кемежайда». Отырықшы қазақ ауылы Ахмировода «жастардың барлығы дерлік жазғы жұмыс істеуге Томск губерниясының шаруаларына және өскемендік шаруалар мен мещандарға кетеді». Черепанов, Шайтанов, Бузулинск, Черемновск, Жеребятевск және Ақ құдық ауылдарына қатысты да Яковлев осыны айтады. Осы ауылдардың тұрмысын сипаттаған кезде «ерлер жалдамалы жұмыста» немесе «байлар өздері жұмыс істемейді, олар үшін барлық жұмысты өздері көмектесетін не кедей туыстары, не жалдамалы жұмысшылар істейді» деген сөздерді кездестіруге болады. Семей облысының 1897 жылғы шолуында Белағаш даласында «орыстар мен татарлардың жалдамалы жұмысшылары ... қырғыз-жатақтар» делінген. Коншинның Павлодар уезіндегі жалға алынған жерлерде тұратын қазақтардың экономикалық жағдайы зерттеуінің («Семей облысы қырғыздарының экономикалық өмірі туралы очерктер») әр бетінде дерлік мынадай сөз тіркестері кездеседі: «казактардың шөп шабу жұмыстарының барлығын негізінен қырғыздар істейді», «күнкөрістің негізгі қаражатын қырғыздар казактар мен шаруалардан табады», «барлығы (қазақтар) негізінен жалдамалы жұмыспен көнкөреді», «ауылда тұрмысы төмендер жалдамалы жұмысқа барады»... Қазақ даласында да болған «Прибалтийский Край» (№251, 1900 г.) жолжазбасының авторы, даладағы тәртіпке таңғалады, ол бұл жерде казактың жұмыс істемейтіндігін «ол бұнда помещик, қырғыздар өте арзан ақыға жұмыс істейді» деп жазады. Катанаев жоғарыда көрсетілген зерттеуінде былай дейді: «кедейлердің (қазақтар) әйелдері мен қыздары үй жұмысына көмек көрсету, малға күтім жасау, сиыр сауу, киім-кешек пен көйлек жуу, бақшаларға күтім жасау, жоталарды суару және т. б. жұмыс істеп нан табу үшін, үй-үйді аралап, жұмыс іздейді. Тек ауқатты казакта ғана емес, орташа казак-үй иесінде де бір немесе екі қырғыз жұмысшысы бар деп айтуға болады...». Катанаев өзінің басқа жұмысында («Хлебопашество в Бельагачской безводной степи Алтайского горного округа») қазақтардың казактарға жұмысқа жалдануын да, олардың бір-бірден, сондай-ақ отбасыларымен жалданғанын да атап өтеді. «От Павлодара до Каркаралинска» жолжазбасында Коншин Коряков тұз кәсіпшілігінде «жыл сайын мың, кейде одан да көп қырғыз жұмыс істейді» («Памятная книжка Семипалатинской области на 1901 год») деп жазған. «Минуя промежуточные ступени» («Русские ведомости», №63, 1900 ж.) мақаласының авторы Екібастұз тас көмір кендерінде және Павлодар уезіндегі Воскресенское серіктестігінің зауыттарында көп қазақ жұмыс істегенін жазған. Семей-Жетісу округінің инженері Коцовскийдің айтуынша: «қазақ даласындағы кен орындарының жұмысшылары сол болыстықтардың қырғыздарынан ғана тұрады» («Краткий обзор горнозаводской промышленности Семипалатинской области»). Черман Шу өзенінің аймағында арық салу жұмыстарына бұрын-соңды болмаған батрактарды жалдау болғанын атап өтеді(«Оседлые киргизы земледельцы на р. Чу»). Ташкенттегі «Русский Туркестан» газетінің біз келтірген мақаласында да қазақтарды жұмысқа жалдау туралы айтылған. «К истории экономических отношений у киргиз» (1901 ж.) мақаласының авторы К. О. Валяның пікірінше «батрактар шығатын шаруашылықтар пайызы 72% жеткен».
