Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары жайындағы мәліметтер мен деректер ғасырлар қойнауынан жеткен халқымыздың күнделікті тұрмыс қам-қарекеті, дүниетанымы, діни-ғұрыптық ұстанымдары жүйесінен тамыр тартады. Дәстүрлі музыкалық аспаптар жүйесі әрбір халықтың, ұлт пен ұлыстың өз даму ортасына қарай үнемі болып отыратын рухани-мәдени қарым-қатынас құралдарының бірі болып саналады. Халық тұрмысындағы толып жатқан қам-қаракет жүйесі музыкалық құралдарды да тұрпайыдан классикалық дәрежеге дейінгі үлгі-нұсқаларын қоса дамытты. Басқаша айтқанда, дәстүрлі музыкалық аспаптар жүйесінің бүкіл пайда болу, даму, қалыптасу арнасы тұрпайыдан — қарапайымға, қарапайымнан — күрделіге қарай еңбектенетін әрекеттер желісіне негізделді.
Музыкалық аспаптар қоғамдық және әлеуметтік қарым-қатынастардың барлық жақтарын қамтитын маңызы зор рухани-мәдени және тарихи мұра дәрежесіне дейін жетілді. Осы тұрғыдан алғанда кейбір музыкалық аспаптардың ұлт тарихына, өнері мен ұрпақ тәрбиесіне қызмет етушілік маңызы барынша айқындала түседі. Мәселен, қазақ үшін домбыра заттық және әуездік төл мұра болуымен қатар, оның ұлт үшін рәміздік (символикалық) нышаны да айырықша. Мұны белгілі мәдениеттанушы-ғалым М. Әуезовтың бейнелі сөзімен айтсақ: «Ұлт ретінде жоғалмаудың символы — домбыра. Сондықтан төменде ішекті-шертпелі және көп ішекті аспаптармен байланысты болып келетін халықтық ұстанымдар жүйесіне шолу жасаймыз.
Көшпелі өмір сүрген халқымыздың рухани-мәдени тарихында дәстүрлі дыбыстық құралдардың ішіндегі ішекті-шертпелі аспаптар айшықты орын алады. Олар тұрмыстық қаракеттердің алуан түрімен қатар дамып, әдет-ғұрып, салт-дәстүр арналарын бойына жинақтады. Бұрын ішекті-шертпелі аспаптардан жалғыз деп саналып келген домбыра қатарына шертер, жетіген, адырна, керуіш секілді этнографиялық аспаптар қосылды. Олармен байланысты болып келетін, аңыз-әңгімелер мен халықтық ұстанымдар бірге қалыптасты.
Сазды, әуезді үндердің адамның жан-сезіміне ғана емес, үй жануарларының түйсігіне-де әсер ететін қасиеті мен күшін ерте дүние адамдары, аңғара білген. Мәселен, төрт түлікте түйе малы аса сезімтал, аналық мейірімі ерекше дамығандықтан олар әуезді үнге аса еліктегіш болып келеді. Ботаны телу күйін ойнауда қазақтар көбінесе домбыра, қобыз, кей жағдайда сыбызғы үнін қолданады. Қазақ ән-күйлерінде түйе-бота малына шығарылған телу, арнау, иіту күйлері жылқы жануарына арналған күй шығармаларынан кем емес. Мәселен, жеріген інгеннің бұйдасын домбырашы сұқ саусағына іліп алып телу сазын орындайды. Ескілікті әңгімені жинаушы, философия ғылымдарының докторы М. Ысмағұлов ел арасынан мынадай, аңыз-әңгіме жазып алған: «…Ертеректе өмір сүрген Қараұлы Боғда есімді адам күйші, әрі қолынан мөр тамған місекер (шебер) болған көрінеді. Аң аулап, жорықтан шаршап келген сайын көңіл көтеру үшін қатқан тулақтың үстіне, ағаштан жасалған 8 лақты домбыра сүйемелімен билетіп, жұртты таң-тамаша қалдыратын көрінеді. Ел ішінде бұл „Боғданың 8 лақ күйі“, „Сегіз лақ биі“, „Ортеке“, „Ортеке күйі“ аталып кеткен» [1]. Мұның өзі үй жануарын телу, иіту секілді халықтық ұстанымнан туындаған, домбыра сүйемелімен орындалатын ортеке аспабының балалар ойыны-құралы нұсқасына ауысқан екінші мағынасын көрсетеді.
Шыңғыс ханның құлан теуіп өлтірген баласы Жошының қазасын домбыра көмегі арқылы естірткенде, азалы күй тілін түсінген хан домбыра көмейіне қорғасын құйғызған. «Тіл жеткізіп айта алмағанды дыбыстық аспап-құрал көмегімен жеткізе білген небір бақсы-жыраулар, күйші-өнерпаздар қаһарлы ханның жазасынан осылайша құтылып отырған» (XIII). Мұның бәрінде-де дыбыстық құралдардың халық өміріндегі, тұрмыс-салтындағы қолданысын көрсетеді. Шертпелі аспаптардың ішіндегі домбыра бойында жаратылыс пен тіршілік әлемінде болатын құндылықтар мен дыбыстар әлемі тоғысқандықтан негізінен әлеуметтік-рухани қажеттілікке негізделген аспап болып саналады. «…Көктер мен жердің, әрі арасындағылардың және Шығыс жақтардың… Тәңірі бір Алла…» деп келетін сөз Алла жаратқан күллі жаратынды құбылыстардың бастауы, пайда болу түп-тегі шығыс әлемінен екендігін нұсқайды [2, 446-б.].
Емдік қасиеті бар, рухани жаңаруға жол ашатын заттардың бірқатары білім-ғылым кітабы қасиетті Құран дұғаларымен байланысты болып келеді. Тәңірдің қалауына іліккен адамдар ол белгілеп, ен таққан заттарды пайдаланып, дауа алып, жаңа рухани сана өзгерісіне түседі. Көк Тәңірі Алла тағала белгілеген заттың бірі — сана домбыра. Алланың қалауымен Қорқыттың қобыз күй-сазына Пайғамбарлыққа белгіленгені секілді сана домбыраға белгіленген адам Аллаға бас иіп, онымен үнемі байланыста болып, бес парызды бұлжытпай орындауы тиіс. Бұған бой ұсынбаған адам сана домбыраны пайдалана алмайды. Қасиетті Құранда: «…Көк періштелерінің әрқайсысының қолында домбыраға ұқсас әлдебір алтын аспап…» деп келетін Тәңірлік ұғым бар [41, 639-б.]. Бұл жөнінде Халықаралық дәрежедегі емші, дінтанушы О. Сандыбайұлы: «…Ресейдің әйгілі қаласы Санкт-Петербургте үш рет халықаралық дәрежеде өткен „Рухани тіршілік“ тәжірибесіне арналған ғылыми жиындарға қатыстым. Сана домбыраны сонда тәжірибеден өткіздім. Домбыраны жалғыз ішекпен тартқанның өзінде шағын бір оркестрдің шығаратын дыбысын бере алатынына, құпия әріптердің дыбысталу үніне дейін естірте алатынына таңқалысты. Бұл енді біздің ақыл-ойымыздан, жерлік санамыздан жоғары тұрған дүние. Бұған зерттеу жүргізіп, ғылыми жолмен түсіндіру қажет»,-дейді [4].
Дінтанушы емші-ғалымдар мен жоғары дәрежедегі бақсылар қолданатын «материалдық жұлдыздар», «рухтар галактикасындағы жұлдыздар» деген сөздер бар. Рухтар галактикасындағы жұлдыздармен Алланың қалауына іліккен ерекше жаратылған адамдар мидың кейбір қабаттарында болатын қасиеттері арқылы байланысқа түсе алады. Бұл құбылыс — Алланың қалауына белгіленген бақсылардың рухтарымен байланысқа (трансқа) шыға алатын «көктің тоғызыншы қабаты» деп аталатын түсінікке келеді.
Сана домбыраның қолданылуы мен жасалуы кәдімгі домбыраларға ұқсас болғанымен өзіндік ерекшеліктері мен қосымшалары бар. Оны: «…Сана домбырамен ән, жыр, терме, күй орындап адам рухын тазартуға болады. Домбыраның шанағы, ақ қайыңнан, ақ шәмшаттан тұтас шауып жасалады. Бет қақпағының қалыңдығы 7 мм. етіп жасалса емдік қасиеті зор болады. Басы қошқар мүйіз етіп ойып жасалып, қақпақ бетіне шағын айна, төрт ай, жұлдыз белгісі, „тәңірлік дұға“, үндестік иірім, үш тау және қызғалдақ белгісі салынады. Беті табиғи желіммен немесе, ағаш шегемен жабылады. Сана домбыра емдік дауа домбыраға айналу үшін қасиеті зор адыраспан мен мәусектің кепкен сегіз тамырын шанақтың саға тұсына арасы 1 см. болып келетін ұяларға тікесінен орнатылады. Үстіңгі ішек — ешкі ішегінен, астыңғы ішек — қойдың ішегінен, пернелері үш айлық еркек қозы ішегінен тағылады. Ол үшін қазан мен қараша айларында төрт жасар ешкі мен қозыны екі күн ашықтырып ұстап сояды. Екі күн аштықта ұсталған қозының ішкі ащы ішектері таза болып келеді. Осы ішектерді қос уыс адыраспан салынған қайнаған суға 15 минут бұқтырып, суыған, сүзілген емдік тұнбада 20–25 минут қанықтырады. Қой ішегі — оңға, ешкі ішегі — солға иіріледі. Сана домбыраға табиғи түрде дайындалған желім қолданылуы міндетті. Ол үшін екі жасар өгіз терісінен екі келідей кесіп алып оны жүнінен тазартады. Жабық ыдысқа бес литр су құйып екі күн бес сағат бойы қайнатады»,- деп жазады О. Сандыбайұлы [5].
Сана домбыра бетіне салынатын белгілердің аспандық және жерлік мағынасы бар. Мәселен, қазақ дүниетанымында «жұлдыз» адам өмірінің аспан жұлдыздарымен байланыстылығынан хабар берсе, «тау» биіктік пен асқақтықтың символы, «қызғалдақ" қасиетті наурыздың белгісі, ал «қошқар мүйіз» қасиетті құрбан малы деп есептеледі.
Домбыра болмысында адамдарды өзіне тарту қасиет-күші мол. Ол күш (энергия) көзге көрінбейтін алтын арқау жіптер арқылы жоғарғы әлемдегі (космология) ата-балалар рухынан тарап жалғасады. Сондықтан да қазақтардың бойына домбыраға деген құштарлық — сана болмысы, түйсік астары, аян алу арқылы сіңірілген. Домбыра аспабына деген мұндай ерекшелік жер бетіндегі бірде-бір халықта кездеспейді. Зерттеуші-ғалымдардың «қазақ домбырасы толық зерттелмей жатыр» дейді. Бұл сөз екі ішекті, құр, ағаш сияқты болып көрінетін «жұмбақ сырлы, табиғи қоңыр үнді» (Ж. Нәжімеденов), «адам санасын тәрбиелейтін емдік қасиеті» (О. Сандыбайұлы) секілді ерекшеліктері бар домбыраның әркімнің түсінігіне көне бермейтін, көзге көрінбейтін тылсым құпияларына қарата айтылып жүрсе керек.
Көп ішекті аспаптардың ішіндегі тарихы терең аспаптың бірі — керуіш. Көп ішекті ұлт аспаптарының ішінде уақыт жағынан алғанда керуіш, одан кейін адырна қолданыста болған. Керуіштің пайда болуы әу баста садақтан өрбіп, түрлене келе оның бірқатар нұсқалары пайда болған. Қазақ тұрмысында керуіш үш түрлі жағдайда қолданылады. Бірінде ол — шанағы шеңбер тәрізді етіп жасалған тоқымашы қыздардың керуіш (кергіш) құралы түрінде, екіншісінде — бітеудей сыпырылған, аң, мал терісі керіліп кептірілетін және тері илеуге қолданылатын бұрышты аша тәріздес тұрмыстық құрал түрінде, үшіншісінде — сыңсу әндері мен шағын күй әуендерін сүйемелдейтін бұрышты, доға, садақ тәрізді етіп иіп жасалатын музыкалық аспап (құрал) түрінде дамыды. Осы үшінші нұсқасында ертедегі шеберлер керуіштің шанағына ірі малдың, бұғы, арқар секілді түз тағыларының ұзынша боп иіліп келген мүйізін қолданып, оған ішек керіп жасайтын болған. Осы мүйіз қолдану әдісіне байланысты кейбір еңбектерде: «…Керуіш — мүйізден жасалатын үрлемелі аспап» және «бұғы сыбызғы» деп қате көрсетілген [6, 45-б.]. Сол сияқты: «…Керуіш — музыкалық аспап, ол садаққа ұқсас. …Керуішті адырна деп те атаған» деген әр түрлі деректер-де сақталған [7]. «Керуіш он саусағынан мөр тамған, кесте бізімен сусылдата кесте тоқитын қыздардың кергішінен пайда болған»,-деп айтылатын сөз ел арасында сақталған. Кесте тоқу қыз-келіншектердің кәсібі болғандықтан керуіште тек қана қыздар ойнайтын дәстүр күні бүгінге дейін сақталған. Ал римдіктер мен вавилондықтар арасында қазақ керуішіне ұқсас аспапта көбінесе ер адамдар ойнайды. Керуіш аспабының біздің заманымызға дейін қолданылғандығы жөнінде: «…Древняя ладьевидная арфа (керуіш — З.Ж) пролежавщая 2500 лет в одном из скифских курганов из Алтая (5–4 в.в. до нашей эры). …Пазырыкскую арфу дошедшие до нас благодаря слою вечной мерзлоты… деген жазбалар нақтылай түседі [8, 44-46-бб.]. Қазақ керуішіне 13-тен18-ге дейін ішек тағылып, шертіп, ілмелеп ойналады. Керуіш аспабымен байланысты болып келетін, аңыз-әңгімелер мен мәліметтер сирек кездеседі. Керуіш ертеде халықтық ғұрыптарда қолданылмаған, тек таза музыкалық мақсатқа лайықталған аспап деуге негіз бар. Еуропалық елдердегі көп ішекті аспаптарға үлгі-нұсқа болған керуіштің архайкалық нұсқалары көне ғасырларға жататын жартас беттеріне қырнап-қашап түсірілген. Бұл жөнінде кеңес археологтары: «…Ассирия кезеңіне (б.з.д. 1 мыңжылдықтың басы) жататын бұрышты арфаның кең тарағаны сонша, оны «жалпыхалықтық" аспап деп санауға болады» деп жазады [9, 25-б.].
Сырт нұсқасы керуішке ұқсас болып келетін көп ішекті аспаптың бірі — адырна. Адырнаның пайда болу түп-тегі жайындағы, аңыз — әңгімелер Өгізхан (Оғызхан) заманынан хабар береді. Аспаптарға өгіздің басын салып жасау дәстүрі Өгізхан заманында жыл басының — Өгіз-Сиыр болып келуі, соны меңзеп Өгіз-Сиыр малын пір тұтып, киелі санап, артықша қасиеттеуден туындаған. Мұның өзі сол замандарға тән тұрмыс-тіршілік қам — қаракет пен әлеуметтік сана әсерін айғақтайды. Мәселен, әйгілі Пазырық көне қорғанының мәңгі мұз қабатынан өгіз басты адырна аспабының жұрнағы табылды. Өгіз басы салынып жасалынған бұл қазба мұраны ресейлік ғалымдар жалпы еуропалық атаумен «өгіз арфасы» деп атап, тарихқа да солай ендірді. Көне түрік, қаңлы тайпаларынан қалған, архаикалық нұсқадағы бұл мұраның жасы шамамен екі жарым, үш мың жыл деп есептеледі. Бұл кезеңдерде көне Мысыр елінде Өгіз-Сиыр малын әулие, кие тұту ұстанымы кең тараған. Қазақтар арасында бұл ұстаным, аңыз-әңгіме түрінде былайша сақталған: «…Өгізханға туылған күннен бастып қасиет қонып, бір жасқа толғанда „менің атым — Өгізхан“ деп өз атын өзі қояды. Ай орағынан садақ жасайды. Сол себепті оның мөр-таңбасы — Ай орағы саналады. Оның Қыпшақ атты батыры, Қаңлы атты шебері, ұлы — Түрік атты, ақылшысы болыпты…» [10, 50-101-бб.].
Осы, аңызды таратар болсақ, біріншіден — Өгізханның мөр-таңбасы — Ай орағы болып, оны садаққа теңесе, мұның өзі ішекті аспаптардың әу баста пайда болу түп-тегі садақтан екенін әл-Фарабиден бермен қарайғы ғалымдар айтады. Өгізханның мөр-таңбасы — Ай орағы болса, мұның өзі қазақ ұғымында Айға табыну ұстанымын, наным-сенімін көрсетеді. Мұсылмандарда қайтыс болған адамының зираты (бейіті) қоршауына, мола басына міндетті түрде Ай белгісі таңбаланады. Қазақ даласындағы балбал (мүсін) тастарға басқа да тұрмыстық заттармен бірге міндетті түрде Ай таңбасы қырнап-қашап түсіріліп, мөрленеді. Мұның өзі қазақ ұғымында Өгізханның мөр-таңбасымен таңбалау, Өгізхан мөр-таңбасы — Ай орағына сиыну, табыну, сену, қасиеттеу ырым-жырым ұстанымдарына келіп саяды.
Екіншіден — Өгізханның Қыпшақ атты батырының болуы бұл көне тарихтан бермен дәлелденіп келе жатқан пайым. Мұны: «…Арабтың IX ғасырдағы тарихшысы әл-Джихаз қыпшақ батырларының соғыстағы рөлін гректердің — ғылымдағы, қытайлардың — өнердегі рөлімен салыстырған екен», — деген мәлімет нақтылай түседі [11].
Үшіншіден — оның Қаңлы атты шеберінің болуы, қаңлы тайпаларының басқа қайсыбір түрік тайпаларына қарағанда заманында қос ішекті, бес ішекті, даңғыра-дабыл, сыбызғы-сырнай аспаптарын жасай алған ісімер, місекер, қолөнерші, өнерпаз болғанын дәлелдейді. Қаңлы шеберлерінің өнері туралы б.з.д. II ғасырдан б.з. IV ғасырына дейінгі хатқа түскен қытай тарихшылары жазбаларында айтылады. Онда: «…Қаңлылардың дабыл, барабан, шертер, іші қуыс бес ішекті құңқу сияқты әуез аспаптары бар»,-дейді [12, 68-б.].
Төртіншіден — Өгізханның «ұлы — Түрік атты, ақылшысы болды» деген сөздің бүкіл болмысын, этнотипін, мағынасын алысқа бармай-ақ тіліміздегі «Түрік даналары» деген жалғыз-ақ сөздің кең ауқымынан іздесе-де болады. «…Өгізхан заманы осыдан 5–6 мың жыл шамасы бұрынғы оқиға. Аңыздарда Өгізхан елі едәуір өнерлі, мәдениетті болғаны айтылады. Сол замандардағы Мысырда (Египет) Өгізді қадірлеу, пір тұту салты болғаны мәлім. Демек, Өгізхан дәуірі дүние жүзіне мағлұм болған. Басқаша айтсақ, қазақ халқының сол кездегі мәдениеті алдыңғы қатарда болды деп білемін», — деп жазады ғалым А. Машани [13, 104-105-бб.]. Осы, аңыз-әңгімелерден не себепті адырна аспабына міндетті түрде өгіз басын салып жасалатынының сыры ашыла түседі.
Көп ішекті жетіген аспабы туралы зерттеуші-ғалым Б. Сарыбаев ел арасынан жазып алған жалғыз, аңыз былайша суреттеледі: «…Ертеде өмір сүрген қарттың жеті бірдей баласы жұт жылдарында бірінен соң бірі қазаға ұшырайды. Ауыр қайғыға душар болған қарт жеті баласына арнап, аспап жасап, оған жеті ішек тағып «Қарағым», «Қанат сынды», «Құмарым», «От сөнер», «Бақыт көшті», «Күн тұтылды», «Жеті баламнан айырылып құса болдым» деген азалы жеті күй шығарған. Осы жеті күйге және аспапқа тағылатын жеті ішекке байланысты аспап атауы жетіген — жеті ән (күй) аталған дейді… [14, 112-б.]. Алайда, аңызда айтылатын жеті күйдің атаулары сақталғанымен ол сарындар бізге жетпеген.
Шығыс халықтарында кездесетін, аңыздарда бұл көбінесе қасиетті жеті санымен байланысты болып келеді. Мәселен, жапон императоры Уданың билігі кезінде (888–896 жж.) Курамо тауынан түскен қаскүнем жын иесі ел ішін әбігерге салады. Осы зұлым күш иесін қуу үшін жеті монах ол мекендеген тау үңгіріне келіп 77 күн бойы жалбарыну дұғасын оқып, қасиетті шөппен аластайтын болған [15, 230-б.]. Сол сияқты Тибет көшпелілері арасында көктем мерекесінің келуімен байланысты атқарылатын салт-дәстүр мал шаруашылығы жоралары негізінде өткізіледі. Бақташылар — малдың 7 киесі бар деп сеніп оларды «ағайынды 7 кие» деп қастерлеген. Олар: жылқы, түйе, жабайы арқар, сиыр, өгіз, қой, ешкі. Мал иесі — «ағайынды 7 кие» аталатын осы ғұрыптық салт-дәстүрді өткізу үшін жаңа көктеген таза жер таңдап алынады. Құрбандыққа сүт, сыра, май шам әкелінеді. Ғұрыптық жораның соңы мал иесі — «жеті, ағайынды кие — ұлдардан» мал түлікті, оның әрбір 7 түрін қорғап-сақтауды жалбарына сұрап, дұғалар оқылумен аяқталады [15, 274-б.].
Ал монғолдардың көне діни мерекесі саналатын «Надом» мерекесіне «сайыстың 7 ойыншысы» деп танылған 7 адам ғана іріктеліп алынады [15, 239-б.]. Бұдан шығатын қорытынды сол, қасиетті 7 саны жапондарда — 7 монах-ғалымның жалбарыну дұғасы түрінде, қазақтарда — 7 ұлдың қазасы түрінде, тибеттерде — мал киесі, ағайынды 7 ұл түрінде, монғолдарда — 7 ойыншы түрінде көрініс тапқан. Осының бәрінде-де киелі саналатын 7 саны таңдап алынғанымен, мазмұн мен түр жағынан әр халықтың өз дүниетанымына сай салт-дәстүрі қалыптасқан.
Дәстүрлі музыкалық аспаптардың қолданылу үрдісі Орта Азияның түп негізі болған ежелгі түрік этносы дәуірлерінен бастау алып, ғасырлар көшін басып, біздің заманымызға жетті. Олар әу баста алғашқы қауымдық, тұрпайы, аңшылық, діни-ғұрыптық, жаугершілік-жорық және тұрмыстық-шаруашылық құрал қызметін атқарып, бірнеше сатылы даму кезеңдерінен өтіп барып, музыкалық мақсатқа сай қолданысқа түсті.
Сонымен, дәстүрлі музыкалық аспаптар жүйесі өзінің сан ғасырлық этномәдени даму барысында халық тұрмысы мен қам-қаракетінде үнемі болып отыратын әлеуметтік және рухани қажеттіліктерден туындап, өзінің бай шежіресін, тарихы мен дәстүрін жалғастыруда дей аламыз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ысмағұлов М. Боғда күйші // Қазақ әдебиеті, 1983, 25 қараша;
2. Құран-Кәрім. Қазақша мағынасы және түсінігі, Саффрат сүресі. Сауд Аравиясы, Медине. Құран Шәриф баспа комбинаты, 1991;
3. Інжіл-Шәриф. Аян тақырыбы. Стамбул, 2002;
4. Сандыбайұлы О. Тылсым домбыра // Алтын орда, 2002;
5. Дәрібай С., Сандыбайұлы О. Тылсым домбыра // Алтын орда, 2002;
6. Қазақ-Совет энциклопедиясы. VII т. Алматы, 1975;
7. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Қазақстан, 1980;
8. Руденко С. И. Культура населения Горного Алтая. Москва-Ленинград: 1953;
9. Музыкальная археология // Музыкальная жизнь. № 1; 1967;
10. Машани А. Әл Фараби және Абай. Алматы: Қазақстан, 1994;
11. Омаров Е. Қазақ өркениеті // Қазақ әдебиеті, 2004, 30 қаңтар;
12. Қытай тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. 2 томдық. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003;
13. Машанов А. әл-Фараби және Абай. Алматы: Қазақстан, 1994;
14. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы: Өнер, 1987;
15. Календарные обычаи и обряды народов Восточной Азий. Годовой цикл. Москва: Наука, 1989.
Зәбира Жәкішева, аспаптанушы-этнограф, Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері
