Теңіздегі мұнай қорының табылуы

Шетелдік мұнай компанияларының қазақ жерінде мұнай өндіруі ХІХ ғасырдың аяғында басталғанына қарамастан, Кеңес Одағы ауқымында бұл мардымсыз көлем еді. Ал Теңіз кен орнының ашылуымен ғана Қазақстанның отын-энергетикалық балансы оның әлеуетін күрт арттырып, кен орнының ауқымы ең батыл болжамдардан да асып түсті.

1965 жылы Биікжал экспедициясы Каспий аймағына аттанды, оның мақсаты тұзға дейінгі палеозой кен орындарында мұнай іздеуге болатын. Одан кейін Балықшы барлау бұрғылау бөлімі ұйымдастырылды. Далалық сейсмикалық жұмыстарды жүргізуге сол кездегі КСРО-ның «Минмұнай өндіру» бірлестігінің ең қуатты әрі озық геофизикалық кәсіпорны «Саратовнефтегеофизика» тресі тартылды.

Біраз уақыттан жұмыстар өз нәтижесін берді. Бұрғылу үшін алдын ала 12 көтергіш дайындалды. Бұл көтергіштердің көпшілігі ғарышты бағындырушылардың атымен аталды.

1975 жылы «Минмұнайөнеркәсіп» кәсіпорны мұнайшылар ұсынған үш профильді ұңғыманың бірін – құрылымның төбесіне салынған Т-1 бірінші барлау ұңғымасын бекітті. Ұңғыманы салуға Кеңес Одағының ең үздік бұрғылау кәсіпорны «Нижневолжскнефть» бірлестігінің Волгоград бұрғылау басқармасы шақырылды.

Қазақстанды көмірсутегі қоры бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналдырған кен орнының тарихы 1971 жылы «Ембімұнай» өндірістік бірлестігіне Бөлекбай Сағынғалиұлы Сағынғалиев (1927-2009) келген кезде өрбіді. Бөлекбай Сағынғалиұлы 70-жылдардың басында «Ембімұнай» кәсіпорнының бас директоры қызметін атқарған алғашқы күннен-ақ ұжым алдына белгілі бір міндет қойды.

Қолында жалпылама ақпарат бар және жасалған қорытындының дұрыстығына сенімді бола отырып, бірлестіктің бір топ мамандары Б.С. Сағынғалиев Мәскеуге, министрліктегі перспективалық кен орнындағы барлау жұмыстарын толық көлемде қаржыландыруға қол жеткізу үшін барды.

Сол айтулы Мәскеу сапарының қатысушысы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген геологы Орынғазы Есқазиев былай деп еске алады: «Кездесуде министрдің жанында Мәскеу мен Ленинградтың түрлі ғылыми-зерттеу институттарынан көптеген академиктер, ғылым докторлары, профессорлар болды. Олар 4000-5000 метр тереңдікте мұнай болуы мүмкін екеніне күмәнданды. «Ал егер бар болса, онда бұл конденсат немесе газ», - деді олар. Екеуміз қатты ұрысып қалдық. Талқылау 2 күнге созылды. Ақыры, үшінші күні Теңізде мұнай бар екеніне барлығын сендіре алдық. Бұл біздің жеңісіміз болды. Біз Қазақстанға шабытпен оралдық».

1976 жылдың мамыр айында бірлестік барлау бұрғылау жұмыстарын жүргізуге рұқсат алды. Бірақ небәрі 3 жылдан кейін бірінші ұңғыманы сынау кезінде жер астынан қуатты мұнай фонтаны атылып, әлемдегі ең ірі кен орындарының бірінің пайда болуымен бірге келген ұзақ талас-тартыстар мен күмәндерге нүкте қойды. Теңіздің бірегейлігі де мұнайдың 4000 м-ден асатын тереңдіктегі тұзға дейінгі кен орындарынан алынуында жатыр.

1976 жылы басталып, 1979 жылы аяқталған Т-1 ұңғымасы 4051–4081 м диапазонында көміртегі кен орындарында өнімді горизонт ашты. 1979 жылы 18 желтоқсанда нысанды қысқа мерзімді сынау жүргізілді. Тәулігіне 475 текше метр мұнай алынды. Сынақ геологтардың болжамдарын растап, Батыс Қазақстанда параметрлері бойынша бірегей алып мұнай кен орнының ашылғанын жарияланды.

1981 жылы маусымда КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің «Батыс Қазақстанда мұнай және газ өнеркәсібін барлауды күшейту және дамыту шаралары туралы» бірлескен қаулысы шықты, ол Теңізді игеру болатын. Алғашқы ұңғымаларда жұмыс істеу үшін импорттық техника мен технология сатып алынды, ондаған өндірістік бөлімшелер мен ғылыми мекемелер тартылды.

1980 жылы тамызда Бөлекбай Сағынғалиев Мәскеуге тағы да барғанда Теңіздің тағдыры ақыры шешілді.

Ауқымды құрылыстың басталуы

Араға бір жыл салып, 1981 жылы КСРО Мұнай өнеркәсібі министрлігінің тапсырмасымен «Ембімұнайгаз» өндірістік бірлестігінің арнайы бұйрығымен «Құлсарынмұнайгаз» МГДУ-да Теңіз кенішінің шағын технологиялық тобы құрылды. Оның бірінші басшысы болып Нұрлан Балғымбаев тағайындалды, ал «Ақтөбемұнай» бірлестігіне бас инженер болып ерте кеткеннен кейін топты Болат Еламанов басқарды. Бас технологтар тобы Шамбай Уразалиев, Нұрлан Сарқытов, Борис Васильев, Юрий Балдуев және операторлар «Ембімұнайгаз» бірлестігі басшылығының жіті бақылауымен Теңіз кеніші ауданындағы №1 ұңғымада сынақ жұмыстарын жүргізді. Сонымен қатар, 1982 жылы Теңіздің жанынан барлау бұрғылау кезінде тағы бір қуатты құрылым – Королев кен орны ашылды.

1985 жылы маусымда №37 ұңғымада өрт шықты.  Жанып жатқан мұнай мен газ 200 метр биікке көтерілді. 13 айдан астам уақыт бойы жанып тұрған өртті америкалық «Камерон» компаниясы сөндірді. Жалпы шығын шамамен 6 миллион тонна мұнай мен 3 миллиард текше метрден астам газды құрады. Шығынның ең аз мөлшері 1 миллиард доллар болды.

1987 жылы жаңа мұнайшылар қаласының құрылысы басталды. Теңіз кен орнын игеру бойынша құрылыс-монтаж жұмыстарының негізгі көлемін арнайы құрылған «Прикаспийнефтегазстрой» тресі атқарды, оның құрамына әртүрлі мамандықтағы бірнеше құрылыс басқармалары кірді.

Шевронның тарихи құрылысы

Алғашқы КТЛ-ның тарихи іске қосылуы 1991 жылы 6 сәуірде бас технолог Борис Васильев пен операторлар Абдулхамит Артығалиев пен Гафур Әубәкіров Т-8 ұңғымасын іске қосқан кезде өтті. Кешкі сағат 18.00-ге қарай 8-ұңғыма іске қосылды, кен орнының мұнай жинау жүйесінің тізбегі өтті, оның ішінде 15-топтық өлшеу қондырғысы – Орталық кеніш коллекторы, Шлюгтер ұстағышы, ақыры зауытқа бірінші мұнай жетті. Күкіртсутек пен қоспаларды кетіру үшін зауыт кешеніне шикі мұнай жіберілді. Теңіз мұнай-газ кешені іске қосылып, Теңізде тауарлық мұнай өндіру басталды.

ТШО-ның құрылуы

Теңіз жобасының негізін салушылар» сол кездегі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен «Шеврон» корпорациясының бұрынғы басшысы Кеннет Дерр. 1993 жылы 6 сәуірде Қазақстанның сол кездегі астанасы болған Алматыда «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын (ТШО) құру туралы келісімге қол қойып, мұнай мен газды дамытудың жаңа кезеңін ашты. 

1993 жылы сәуірде Нұрсұлтан Назарбаев «Шеврон» компаниясының басшылығына жеделхат жолдап, онда америкалық тарапқа КСРО ыдырағанға дейін қол қойылған келісімнің шарттарын өзгертуді ұсынды. Қазақстан тарапының жаңа ұсынысы бойынша келісім бойынша пайдалануға берілген кен орнының аумағы 23 мың шаршы шақырым емес, небәрі 4 мың шаршы шақырымды құраған. Келісімшарт 50 жылға емес, 40 жылға жасалды, ал америкалық тарап өзі айтқандай 29 пайыз емес, бөлінген табыстың 19 пайызын алды, қалған 81 пайызын салықты қосқанда Қазақстан алуы керек еді. Қазақстан президенті егер оның ұсынысы бір апта ішінде қабылданбаса, бүкіл мәміленің күші жойылатынын айтты. Бірнеше күннен кейін Алматыға Chevron Overseas вице-президенті Ричард Мацке келіп, өзі басқаратын компания қазақстандық тараптың шарттарын қабылдауға дайын екенін мәлімдеді. Біздің ел мен америкалық корпорация арасындағы келісімді әзірлеу бойынша соңғы кездесу 1993 жылы 4 сәуірде Лондонда өтті. Соңғы уағдаластықтар түнгі сағат 02.00-ге дейін созылды, екі жақтың уәкілетті өкілдері ақыры ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Екі күннен кейін, 6 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен «Шеврон» корпорациясының басқарма төрағасы Кеннет Дер «Теңізшевройл» БК құру туралы бас келісімге қол қойды.

1996 жылы Теңіз жобасына тағы бір алпауыт – Exxon мұнай компаниясы келді, ол кейінірек планетадағы ең ірі мұнай корпорациясы ExxonMobil-мен біріктірілді. Компания Қазақстаннан ТШО-ның 25% үлесін сатып алып, республикадағы екінші стратегиялық инвестор болды. 1997 жылы «Лукойл» ірі ресейлік мұнай-газ корпорациясының еншілес кәсіпорны ЛукАрко 5 пайыздық үлеспен Теңіз жобасының тағы бір акционері атанды. Теңіз жобасындағы қазақстандық тарап акцияның 20 пайызына иелік ететін «ҚазМұнайГаз» ұлттық мұнай компаниясы. Ол республиканың мүддесін білдіреді және «Теңізшевройл» аясында өзара тиімді ынтымақтастық пен серіктестік үшін барынша қолайлы жағдайларды қамтамасыз етеді.

Нұрсұлтан Назарбаев өз сөзінің бірінде жобаның мән-жайы туралы былай деп айтқан болатын: «1990 жылы мен АҚШ-қа барып, «Шеврон» корпорациясының Мексика шығанағын қоса алғанда, орналасқан барлық маңызды кәсіпорындарында болдым, оның экологиялық және технологиялық мүмкіндіктерімен таныстым. Сондықтан мен Теңіз кенішін игеру туралы сөз қозғағанда, «Шевронды» таңдауды жөн көрдім. Серіктестік басталған кезде Қазақстанда инвестицияны қорғау, жер қойнауы туралы, салықтар туралы заңдар болмаған, яғни қажетті құқықтық база болмаған, соған қарамастан тараптар бір-біріне сенім артты», - дейді ол.

Бүгінде «Шеврон» компаниясының Теңіз жобасындағы үлесі 50 пайызды құрайды. Табысты ынтымақтастық жылдарында ТШО Атырау облысындағы денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет және спорт салаларындағы әлеуметтік жобаларға 1 миллиард долларға жуық қаражат бөлінді.

Теңіз кен орны – әлемдегі ең терең және ең ірі мұнай кен орындарының бірі. ТШО лицензиялық алаңының ауданы 2500 шаршы метрді құрайды. Жоғарғы мұнайлы қабаттың тереңдігі шамамен 4000 м.Теңіз қоймасының жалпы барланған қоры 3,2 млрд тонна. Екі кен орнының да алынатын қоры 1,1 миллиард тонна мұнайға жетеді. 30 жыл ішінде кен орнында 500 миллион тоннаға жуық мұнай өндірілді.

ТШО-ға 20 жыл кітабында жазылуынша, бағалау бойынша 2033 жылдың сәуіріне дейінгі Теңіз коллекторындағы өндірілетін мұнай қоры 750 миллионнан 1,1 миллиард тоннаға (6-9 млрд баррель) дейінгі аралықты қамтиды. Теңіз кен алаңындағы жалпы мұнай қоры 3,13 млрд. тоннаға (26 млрд. баррель), ал Королев кен алаңындағы қор 188 миллион тоннаға (1,5 миллиард баррель) бағаланып отыр. Мұнайлы қабат ені 19 шақырым, ұзындығы 21 шақырым болса, мұнайлы жыныс қалыңдығы 1,6 шақырым.