«Бүкіл әлем – театр, ал ондағы адамдар–  актер», - деп У.Шекспир айтқан болатын. Бұл өмірде әрқайсымыз белгілі бір рөл ойнаймыз. Сондықтан да Театр күні – бұл жаһандық ғана емес, ұлттық және діни шекараны білмейтін жалпыға ортақ мереке.

Театр ойын-сауықтың ең көне түрі саналады.  «Театр» сөзі ежелгі гректің theatron (θέατρον) сөзінен шыққан, «олар қарайтын орын» дегенді білдіреді. Дәстүр бойынша театрда ең танымал екі жанр – комедия және трагедия ойналады, олардың символы театр маскасы саналды.

helperia.ru

Театрдың шығу тарихы 

Театр туралы алғашқы жазба біздің дәуірімізге дейінгі 497 жылға жатады. Дәл осы жылы, жазба деректерге қарағанда, Грекияда Дионис құдайына арналған мереке алғаш рет өткізілген. Оны өткізу үшін ағаштан сахналар салынып, онда ақындар, күйшілер мен әншілер көрермендер алдында өнер көрсеткен. Бірнеше жылдан кейін ағаш сахналардың орнына көп деңгейлі көрермендер орындықтарымен қоршалған дөңгелек ареналар пайда болды. Шын мәнінде, мұндай құрылымның дизайны сыртқы түрі бойынша заманауи циркке өте ұқсайды.

Афина театрының тарихы аз ғана көрермендер үшін әуесқойлық қойылым ретінде басталды деп айта аламыз. Бастапқыда тек трагедиялар қойылса, кейін комедиялар көрсетіле бастады. Бір қызығы, пьесалар, әдетте, бір рет қана көрсетілді. Бұл авторларды өзекті, қызықты шығармалар жасауға ынталандырды. Драматург пьеса жазып қана қойған жоқ, ол спектакльдің толыққанды қатысушысы болды, режиссер, композитор, балетмейстер, тіпті актер рөлдерін сомдады. 

Бірақ хорег (хор жетекшісі) болу үшін үлкен талант қажет емес еді. Оларға тек ақша мен мемлекеттік қызметкерлермен байланыс қажет болды. Хорегтің негізгі міндеті – есептерді төлеу, толық қаржылық қолдау көрсету және театрды қолдау болды. Ол заманда бәйге болатын, хоре де, ақын да, бас кейіпкер де жеңген. Жеңімпаздарға шырмауық тағылып, сыйлықтар табыс етілді. Жеңіс қазылар алқасының шешімімен оларға берілді.

Грек театрында шатыр жоқ, көрермендер мен актерлер, шын мәнінде, көшеде жиналды. Ежелгі театрлардың көлемі өте үлкен, олар 17 мыңнан 44 мың адамға дейін сиятын. Алдымен көрермендерді отырғызу үшін ағаш платформалар пайдаланылды, содан кейін театр үшін табиғи тастан жасалған орындықтар салынды.

55 жылдары Римде алғашқы тас театры салынды, оның сахнасында әртістер өнер көрсетті, өлеңдер айтып, шағын пьесаларды, ежелгі грек аңыздары мен аңыздарын қойды.

Ал кейбір деректерде алғашқы театр қойылымы біздің заманымызға дейінгі 2500 жылдары қойылғанын жазады. Алғашқы театрландырылған ойын Египетте өтті, сюжеті Египет мифологиясының бейнесі – Осирис құдайының хикаясы. Бұл театр мен дін арасындағы ұзақ және берік байланыстың бастауы болды.

Ол  кезде қойылымды бай адамдар ғана тамашалай алатын. Әртістердің рөлге үйренгені сонша, сахнада өлуге дайын еді. Бастапқыда тек трагедиялар қойылса, кейін комедиялық қойылымдар сахнаға шыға бастады. Спектакль бір рет көрсетілді. Драматург тек автор мен режиссер ғана емес, сонымен бірге оқиғаның тікелей қатысушысы болатын.

Ежелгі театрдың кейбір терминдері:

Ежелгі театрларда қолданылған көптеген анықтамалар бүгінге дейін сақталған. 

• Оркестр – драмалық және лирикалық хорларды орындауға арналған екі кіреберісі бар дөңгелек театрдың бөлігі. Афина театрында оның диаметрі 24 метрді құрады;

• Скене – киім ауыстыратын орын. Бұл бастапқыда қарапайым шатыр болды, содан кейін фон сияқты сахналық безендіру бөліктеріне қосылды;

• Проскениум – скененің алдындағы колоннада;

• Параскений - бүйірлік тастан жасалған қосалқы құрылыстар;

• Эстрада – оркестрдің үстіндегі төбе, мұнда актерлар сонау ежелгі дәуірден бастап ән ойнаған;

• Эккиклема - сахнаны түрлендіруге және актерлерді сахнада жылжытуға мүмкіндік беретін ағаштан жасалған жылжымалы платформа;

• Котурный – табаны биік аяқ киім, тіректі еске түсіреді. Мұндай аяқ киім әртістерді ұзын, әсерлі және мифтік жаратылыстарға ұқсас етіп көрсетеді.

Бір қызығы, «Finita la commedia» деген сөз алғаш рет Римде айтылған.

pogodina.kz

Қазақ театрының тарихы

- ХІХ ғасырдың 2-жартысында Орал (1859), Орынбор (1869) және Омбы (1875) қалаларында орыс театрлары құрылды;

- 1890 жылы Семейде «Музыкалық-драмалық өнерді сүюшілер қоғамы» құрылды;

-  1905-1907 жылдары Қызылжарда (Петропавл), Оралда, Орынборда, Семейде татарлардың саяхатшы труппалары өнер көрсетті;

- 1910 жылдан бастап қазақ көркемөнерпаздар үйірмесі қалыптаса бастады; 

- 1918 жылы Алматы (бұрынғы Верный), Семей, Петропавл және басқа қалаларда бірқатар орыс драма театрлары ашылды.

Ұлттың мәдениет тарихындағы маңызды оқиға 1926 жылы Қызылордада Қазақ драма театрының ашылуы болды.

Театрдың ресми ашылуы 1926 жылы 13 қаңтарда үлкен концертпен және «Еңлік-Кебек» пьесасының үшінші актісін қоюмен өтті. Спектакль қазақ әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтің екі ғашықтың қайғылы тағдыры туралы халық арасында сақталған аңыз негізінде жасалған шығарма бойынша сахналанды. Оның таңдалуы да кездейсоқ емес. Алғаш рет 1917 жылы Абай Құнанбаевтың туған ауылында Абайдың немересіның ұзату тойында қойылып, режиссері М.Әуезовтің өзі болған. Ондағы рөлдерді Абайдың немерелері мен пьеса авторының жақын туыстары сомдады. Жүз жылдан астам уақыт бұрын жазылған пьеса бүгінде сахнадан кетпей, көптеген танымал театр ұжымдарының репертуарына енген.

Қызылордада ашылған алғашқы кәсіби театр бұрынғы Ленин мен Мальков көшелерінің қиылысындағы Кино үйінде орналасқан. Оның аудиториясы 320 орынға есептелген.

«Қазақ театры қандай болуы керек? Оның репертуарлық саясаты қандай тұжырымдамаға бағынуы керек?»  деген мәселелер төңірегінде сол кездегі қоғам қайраткерлері өз пікірлерін білдірді. 1925 жылы қазанда С.Сәдуақасовтың Ұлттық театр» атты кітабы жарық көрді, онда республикадағы театр өнерінің даму жолдары, театрдың қоғам өміріндегі орны мен рөлі айқындалды. 

Келесі жылы «Еңбекші қазақ» газетінде Мұхтар Әуезовтің «Жалпы театр өнері» атты мақаласы жарияланып, автор театр өнерінің дамуының екі жолын атап көрсетті. Бірінші жол – ауыл тұрғындарына бағытталған және ұлттық дәстүрге негізделген жылжымалы театрлар. Олардың репертуарында ұлттық ойындар, айтыс сияқты халық өнерінің туындылары, сатиралық жанрдағы шығармалар болып, ауыл жұртшылығына түсінікті және жақын болуы керек деп есептелді. Екінші жолда қазақ қоғамының өмірін көрсететін қалалық театрлар дамуы керек болды.

Қызылордада ашылған театр 1928 жылы Алматыға көшіп келді. Қазіргі уақытта Қазақстанда 35 театр, оның ішінде 7 қазақ драма театры, 3 қазақ музыкалық драма театры, 2 жастар театры, 14 орыс драма театры, неміс драма театры, 3 музыкалық комедия театры, 5 қуыршақ театры көрермендерге қызмет етеді.

time.kz

Қазақстан театр өнерінің бастаушысы – Жұмат Шанин

Ұлттық театрдың шығармашылық жолы мен қалыптасуы Жұмат Шанин есімімен байланысты. Дарынды режиссер және Мәскеу көркем театрының негізін салушылар – Константин Станиславский мен Владимир Немирович-Данченкодан театр өнерін үйренді. Ол драмалық шығармаларға арқау болған халық әндерін, күйлерді, әдет-ғұрыптарды негізге ала отырып, әуесқой, кейін кәсіби театр – Қазақ драма театрын құрды. 

Мұрағат құжаттарына қарағанда, театрдың тиісті материалдық-техникалық базасы болмаған. Сахналық киімдер жетіспеді, бірнеше әртістер бір костюмді кезекпен киді, спектакльдерге қажетті тұрмыстық заттар жергілікті тұрғындардан қарызға алынды, тігін және бутафор цехтары, декорация мен реквизит жасайтын мамандар жоқ болатын. Қойылымдар кезінде сахнадағы барлық жұмыстарды актерлердің өздері орындады. Соған қарамастан, Қызылордадағы үш жыл қызметінде ол театрда елуден астам спектакль қойды.

Оның кәсіби өнерге жолын Сәкен Сейфуллин, Нығмет Нұрмақов, Бекмұхамед Серкебаевпен таныстығы айқындап берді. Қазақ ауыз әдебиеті шығармалары бойынша «Арқалық батыр» деп аталатын алғашқы қойылымын, кейін С.Сейфуллиннің шығармасы бойынша «Қызыл сұңқарлар» драмасын қойды. Алғашқы қойылымдарында ол актер рөлін де сомдады.

Қазақ КСР-нің халық әртісі Қапан Бадыров «Театр – менің тағдырым» атты естеліктер кітабында жазғанындай, Жұмат Шанин қазақ даласына ғасыр басында ауылдарда көркемөнерпаздар үйірмелерін ұйымдастырып, таныла бастады. Ол қайда жүрсе де, айналасындағы өмір қайнап жатты. 

facenews.ua

Театр күні қашан пайда болды?

Театр қызметінің негізі ХІХ-ХХ ғасырларда гүлденді. Сол кезеңде көптеген талантты әртістер мен режиссердер өмірге келді.

Көптеген елдің мәдени өмірінде театр әрқашан маңызды рөл атқарды. Сондықтан 1961 жылы Дүниежүзілік театр күні белгіленді. Дәстүр бойынша бұл күн «Театр – халықтар арасындағы өзара түсіністік пен татулықты нығайту құралы» деген бірыңғай ұранмен өтеді.

Халықаралық театр институтының (ХТИ) қызметі оның жарғысына сәйкес театр күні  «халықтар арасындағы бейбітшілік пен достықты нығайтуға, әлемдегі барлық театр қайраткерлерінің шығармашылық ынтымақтастығын кеңейтуге» бағытталған.

Жыл сайын Халықаралық театр күніне орай  театр қауымдастығында әлемнің жетекші мәдениет қайраткерлері сөз сөйлейді. Дүниежүзілік театр күніне арналған алғашқы халықаралық хабарламаны 1962 жылы француз жазушысы және суретшісі Жан Кокто жазған.

Бүгінде ЮНЕСКО-ның халықаралық театр институты сахна өнеріне арналған әлемдегі ең ірі үкіметтік емес ұйым. Ұлттық орталықтар, аймақтық кеңестер мен комитеттер әлемнің 100-ге жуық елінде өкілдік етеді. 

feodou35.crimea-school

Қызықты деректер

Сицилияда бірнеше айға созылған спектакльдер болды. Жалғасын көру үшін көрермендер күнде келген;

Ең кішкентай ретінде Гиннестің рекордтар кітабына енген Еуропалық театр Аустрияда орналасқан. Ол «Кремль соты» деп аталады және небәрі 8 көрерменді сыйдырады, ал сахнаның көлемі бір метрден сәл ғана асады;

Император Нерон өзін ұлы актердеп санап, театрда ойнауды қатты ұнататын. Ол барлық адамды оның қойылымдарына келуге және оның ойынына сүйсінуге мәжбүр етті. Көптеген римдіктер оның талантын төмен деп санады, бірақ спектакльді қарамау мүмкін болмады. Сарбаздар үй-үйді аралап, бағынбағандарды анықтады. Мұндай адамдар өлім жазасына кесілді;

Ресейдегі Мәскеу театры Еуропадағы ең үлкен сахна болып саналады. Ол бес бұрышты жұлдыздың пішінін қайталайды және 1000-ға жуық адам сияды;

Сіріңке қорабында өтетін және 10 минутқа созылатын спектакль бар. Әрбір көрініс сіріңке жанып тұрған кезде ойналады және дауыс актісі ұлы әртістердің дауыстарының жазбасынан алынған;

Ежелгі уақытта барлық қойылымдар ареналар мен платформаларда өтті. Сондықтан алыс қатардағы көрермендер әртістердің эмоциясы мен мимикасын көру үшін түрлі бетперде киіп, естілетіндей дауыс зорайтқыш қолданды;

Грек театрында әр түрлі рөлдерді сомдаған қойылымдарға небәрі 3 актер қатысты;

Бір қызығы, ежелгі римдік драматург Ливи Андроник әлемдегі алғашқы «фонограмманың» әкесі аналады. Ол үнсіз рөлін ойнап тұратын, бірақ сөзін сахна сыртындағы адам сөйлейтін.