Хронологиялық шеңбері 1917 -1950 жж.  ХХ-ХХІ ғғ. Басы аралығында жарық көрген  мақалалар авторға қолжетімді болды.

Е.М. Грибанова,

тарих ғылымдарының кандидаты

Тарихи таным процесін жасаушы компонеттерінің бірі дереккөз базасы болып табылады.Ол тарих кезеңіне байланысты дереккөздер көптеген немесе екі-үш түрі ретінде бола алады, жоғары ақпараттық жиілігіне ие болуы мүмкін, мүдделі зерттеушілердің сұрақтары бойынша жеткіліксіз мәліметтерін құра алуы мүмкін. Алайда, дереккөзде немесе кейбір жағдайларда, дереккөздердің өздерінде қажетті мәліметтердің жоқ болу фактісі де зерттеушінің нұсқасын растауына жұмыс істей алады.

Кеңес дәуірінің дереккөз базасы алуан-түрлі және алуан жүзді. Онда естеліктер [1] және публицистика [2] әрқашан маңызды орынды алып отырды. Ресей тарихшысы Р.А. Медведев ескертіп айтқан: «...адам санасына қарағанда, біздің отандық тарихымыз құжаттарда әлдеқайда аз бейнеленген» [3]. Бұл өте дұрыс бақылау сияқты көрінеді. Соңғы он жылда осы дереккөз базасының бөлігі қарқынды түрде толтырылып келеді. 1917-1991 жж. сияқты бос кеңістікті толтыра отырып, нақтыланған тақырыптық бағытқа ие. Сондай әдебиет авторлардың тобы кеңейді: енді олардың арасында тек марапаттар, лауазымдармен белгіленгендер, яғни ресми түрде қоғаммен танылған тұлғалар  ғана емес, сонымен бірге осы қоғаммен қабылданбаған тұлғалар да бар. Партиялық-кеңестік номенклатурасының орта және төменгі топ өкілдерінің арқасында да авторлардың тобы кеңейді, ал бұлай кеңею кеңес дәуіріне тән болған жоқ.

Осы сөз сөйлеген автор ҚР Президентінің Мұрағаты кітапханасының қорында жинақталған естелік-публицистикалық әдебиет арқылы Қарағанды қ. және Қарағанды облысының тарихына үңілуге тырысты. ХХ-ХХІ ғғ. басында жарық көрген, 1917 -1950 жж. мақалалрдың хронологиялық шеңбері авторға қолжетмді болды.

Материалмен жұмыс істеу қиыншылығы – бүгінгі күні Қарағанды облысы болып табылатын, ауқымды әкімшілік-аумақтық бөлімінде болатын барлық өзгерістерді бақылау мүмкінсіздігіне айналды: осы сұрақ бойынша анықтамалық басылымдар толық емес, тарихи карталарды іздеу өте ауыр. Сондықтан автор зерттеліп отыратын мәтіндерде, тарихи зерттеулерде бекітілген жақсы таныс географиялық және әкімшілік-аумақтық атауларға бейімделді. Өкінішке орай, топонимикалық тәжірибе де өлкетану облысындағы зерттеулерді қиындатады. 

Сауда орны. Қарқаралы қ. 1950-шы жж.Қарқаралы аудандық тарихи-өлкетану мұражайы. КП 189. Позитив-төлнұсқа. Сол жерде жарияланған.

Орынбор әскерінің Бөлек шегінуге қатысушы, Орынбор казак полктары офицерлерінің бірі И.Еловский кітапшасы көрсетілген хронологиялық шеңберлерде алғашқы дереккөздердің бірі болып табылады. Атаман А.И.Дутов жасағының құрамында болып, Қытайға ауысты, содан кейін АҚШ-қа көшті. Оның ізі 1927 ж. Калифорнияда жоғалып кетті. Еловский Пекин қ. Орыс рухани міндеті кезінде Успен монастырінің баспаханасында «Арып ашыған Орынбор әскерінің жорығы» естеліктерін шығарды. 1937 ж. Харбин қ. шығатын, «Азия нұры» басылымында Синзянский деген біреу (бұл жалған ат болуы мүмкін) «Бөлек Орынбор әскерінің шоқындырылған жолы. 1919 ж. Қарқаралы Аштыққан дала» шағын мақаланы басып шығарды [4]. Мұндай басылымдар көп жылдар бойы бұқаралық орыс тілді оқырмандары үшін қолжетімсіз болды, себебі бұл басылымдар кеңес өкіметінің дұшпандары ретінде қарастырылған «ақ қозғалыс» өкілдерімен жазылған. Осы шығармаларға цензура қатысты болған жоқ, мұны  өзінің жеңілгендерін мойындаған тұлғалар жазды. Мүмкін, сол себептен, осы мәтіндердегі трагизм қызуы өте жоғары.

Қозғалыс бағдары, шегінген әскердің құрамы (казактар отбасымен бірге қозғалды), қираған әскердің психологиялық ахуалы, қозғалыстар жүзеге асырылған аумақтағы климаттық ерекшеліктер, тұрмыстық нақтылықтар естеліктерде сақталған. Осылай киіз үйдің сипаттамасы қызық, оны автор кепешіктер деп атады: «Қарқаралыдан Сергиопольға дейінгі жолы Қарқаралы даласы арқылы жатты және өте созылмалы болды. Жүріс жолы бойынша белгілі пунктерде кезеңдердің коменданттары орналасқан  қырғыз жазғы көпешіктері шығарылды. Көпешіктер өз белгіленуін ақтамады, себебі 30 және 40 градустық аязы кезінде ашық аспан астында немесе ашық-тесік жазғы қырғыз көпекшіктерде болғаны немқұрайды болды. Көпешіктердің пайдасы – бөлімдердің жол бағытын көрсетуінде және өтетін бөлімдердің байланысына, бірігуіне көмектесуде болды. Бөлімдерді өтуде қайтыс болғандарды,  әрине ешбір діни әдет-ғұрыпсыз жерлеу үшін кезеңдік коменданттарға тапсырып отырды. Комендант жерлеуді бағынышты адамға, өзінің қырғыз топ басына, ал соңғысы тағы басқа біреуге жүктеді». Бұл оқиғалар 1919 ж. соңына қатысты болды.

Кеңес энергетик Шафик Чокиннің естеліктерінде Қарқаралыға талай беттер арналған [5]. 1920 жж. екінші жартысында ол Қазақ педагогикалық техникумында оқыды. Оның сипаттамаларында бірнеше тақырыптар бар: өлке табиғаты, қала, тұрғындардың тұрмысы, байлардың мүліктерін тәркілеу. «осы ұйқы келтіретін қалада жалғыз көңіл көтеретіні – туыстар мен таныстарға барып жүру болды» деп, ол есіңе алады. Осы мәтіннің құндылығы оның көп аспектілігінде. Чокин орыс оқытушы-қоныстаушылардан білім алды, туыстар мен құрдастармен қатынасты, сондықтан естеліктерде орыс жер аударылғандар мен қазақ азаматтарының тұрмыстары бар. Автор туыстарының киіз үйінде самауырдан шай ішу, қазақ-мал дәрігерінің тұрмыс салты туралы әңгімесі бейнелі. Студенттердің тұрмыс-салты туралы толық әңгімелінеді.

Ескі қаладағы тұрғын үйлер. Қарағанды қ. 1940-шы жж. Қарағанды облысының тарихи-өлкетану мұражайы. КОМ 682. Позитив-төлнұсқа. Сонда жарияланған.

Осы тақырыптар жер аударылған эсер Владимир Николаевич Рихтердің хаттарында, оның әйелі Вера Владимировна Суворованың, қызы Вера Владимировна Рихтердің еске алуында қозғалған[6]. Владимир Николаевич 1922 ж. эсерлермен белгілі процесіне қатысушы ретінде өтті:содан кейін түрмелерді тентіреп жүрді, Қарқаралы қ. жер аударылды, сол жерде 2,5 жыл өмір сүрді, 1932 ж. қайтыс болды, Қарқаралы зиратында жерленген. Рихтер қала туралы былай жазған: «Қарқаралы – қалалардың барлық жайсыздықтарына ие және ешқандай ауыл басымдылығы жоқ ауыл-қалашық. Тоғышарлықтан басқа, барлығынан жетіспеушіліктер бар. Пәтер жоқ, жермай және шам жоқ, көкөністер, ұн, жармалар жоқ, сүтке кезек бар, май жоқ, папирос және махорка жоқ, газеттерді жекелеп сату жоқ...».

Оның әйелі мен қызының естеліктерінде жер аударылғандардың тұрмысы жаңадан жасалынды: түрмеге қамаудың «ғажаптары», өкіметтің жаңа қоныстанушыларға деген болмашы кемсітулер, әдеттегі ахуалдың кемтарлығы: «Жарықтың болмағаны, біздің қайғымыздың бірі болды. Электр мүлдем тұрақсыз болды, қаланың барлық бөлігі, жеке тұлғалардың пәтерлері жарықсыз болды. Жарық кей кездері болса да, кешкі 12 сағатынан кеш емес. Жермайды тауып алу  өте қиын болды; оның бағасы 1 литр үшін 20 сомға дейін барды; соңғы қыста мен 1 литр үшін 6-7 сом төледім. Күн, жиі түн уақыты да табысқа кетіп отырды. Қараңғылық үшін бос уақыттарды өзі үшін қолдана алмадық».

Рихтер отбасы осы айдалуға дейін қазақтармен және Қазақстанның өзімен мүлдем таныс болған жоқ. Сондықтан олардың қоршаған ортаны қабылдауы шетелдерді қабылдағандай болды. Отбасы бірнеше рет «қырғыздық тамақтануға» қатысты, оны сипаттаудың тәптіштенуі әсер еткен күші туралы куәландырады. Рихтер әйелі әрқашан «қызғыздардың» жарқын жүзді екенін атап өтіп, жер аударылғандар олардың берген көмегі туралы көңілді үшкірлеп, тілді білмегіні туралы бірнеше рет өкінді.

Владимир Рихтердің қызы сол уақытты еске алғанда, отбасы басшысы қайтыс болғаннан кейін Қазақстаннан Ресейге қайта келуін сипаттайды. 1932 . бұл қыс – аштықпен шақыртылған, қазақ өмірлерінің өте қасіретті кезеңдерінің бірі. Дәл осы жағдай қызды өзінің есейген жасында бала шақтық әсерлерді жазып алуға мәжбүр етті. Ол аштықтан өлген мәйіттерді көрді, қыстауларда болды, сонда қазандарда иттердің бастары пісірілді, жалмауздық туралы өсектерді сенді де, сенген жоқ. Еске алушылық болған ісі үшін қатты ауырпалықпен өзектен өтті. Олардың авторлары - әділеттілік үшін күрестердің дәстүрлерінде тәрбиеленген екенін еске түсірейін.

И.Еловский «Арып ашыған Орынбор әскерінің жорығы» кітабының мұқабасы. Пекин, 1921. РФ ММ (Жарияланды: А.В. Ганин орыс қызметінде Черногориялық: генерал Бакич. – М.: Орыс жолы, 2004).

1930 ж. Қарағанды қаласы – Агнеса Ивановна Миронова – Корольдің ауызшы естеліктерін жазып алған М.М. Яковенко кітабындағы бейнені тапты [7]. Оның жұбайы Миронов (Король) Сергей (Мирон) Наумович (Иософович) 1931-1933 жж. Қазақстан бойынша БМСБ толық құқықтық уәкілдіктің орынбасары және 1931-1932 жж. Қазақстан бойынша БМСБ толық құқықтық уәкілдіктің құпия-оперативті басқармасының бастығы болды.

1931 ж. Миронов әйелімен бірге жаңа тағайындау орны Алма-Аты қ. барды. «Қармен жабылған бекетке келдік. Бұл – Қарағанды ауылы деп бізге айтты. Оны бүгінгі күні салынып жатыр». Миронов әйеліне вагоннан шығуға тыйым салды, себебі аштықтан өлген адамдардың мәйіттерін көрді және ол туралы Агнессаның білгенін қаламады. Миронов әйелі өз естеліктерінде серіктестіктердің әсерлерін баяндайды: «Қарағанды қаласының атауы ғана бар. Қуылған тәркіленушілер салған уақытша лашық үйлер ғана. Дүкенде ештеңе жоқ, сөрелер бос. Сатушы былай айтқан болатын: «мен жұмыс істемеймін, ештеңе сатпаймын. Нан түрін де ұмыттық...». Бұл дүкенші мәйіттерді жеу жағдайы туралы да баяндады. Жолаушы жоғары қызметтегі адамдарға қайта оралып, мұны көңіл етуге бөгет болған жоқ. Агнессаның өзі әңгімені жалғастыра отырып, былай жазған: «Ал сол уақытта қыстақтар өліп жатқанда біздің барқытымен қаптаулы вагонымызда азық-түліктер көп болды. Бізде мұздатылған сан еттері, тауықтар, қой еті, ірімшіктер болды, толығымен айтқанда тасымалдауға болатынның бәрі болды».

Он бес жылдан соң, Мироновты атып тастағаннан кейін (Агнесанның екінші жұбайы), үшінші жұбайын қамауға алғаннан кейін, жазасын өтеуі аяқталған Агнесса қайтадан Қарағанды қ. келді. «О, Қарағанды енді он бес жыл бұрын болған қармен жабылған өлі ауыл емес! Бұл енді қала болды. Бірақ лагерден кейін осында тұрақтанған – лагерлер мен жер аударылғандардың қаласы болды. Тек ең алғашқы, жоғалған кулактардың тәркіленген қабаты болған жоқ ...». бірақ олардың ұрпақтары қалды. Сонымен қатар автор былай баядайды: «Отызыншы жылдары осында өлу үшін айдап әкелген кулактардан тәркіленгендердің балалар мен немерелері деп, біздің вохровшылар туралы айтқан және енді олар бізді зиялылар ретінде, нақтылап айтқанда, олардың отбасыларын тәркілеген және айдауға ұшыратқан «партиялық» бұрынғы  басшылық ретінде жек көреді...».

«Лагер тақырыбы» – 1980-1990-шы жж. екінші жартысында естеліктерде жетекшілердің бірі. Бұл қамауда жазасын өтегендердің естеліктері болды. Авторлар қатары, Агнессаның жұбайы да бөгеттердің екі жағында болып көрді. Мысалы, Михаил Карлович Шрейдер [8] 1932 ж. наурыз айынан маусым айы аралығында ішкі істер халық комиссарының орынбасары және Қазақ КСР милицияның бастығы болып жұмыс істеді. 1932 ж. қамауға алынды, қамаудан 1942 жылы босатылды. 1970-шы жж. қайтыс болды. 1938 ж. Қарағанды қ. іссапарда болып, лагер бастығында түнеді. Лагерді ол былай сипаттады: «Қарағанды лагерінде (негізінен ауылшаруашылық) жақсы мал шаруашылық және сүт фермасы болды.

...Сол кезде ҚарЛАГ-та тұтқындарды ұстау жағдайы біркелкі жақсы болды.Лагер әкімшілігі тұтқынға алынғандар жұмыс істегеніне мүдделі болды, олар үшін азды көпті өмір жағдайын жасауға тырысты, ал осы кезеңде басқа лагерде мұндай жағдай сирек жасалынды. Әрине өзінен өзі шахталарда, ағаш құлатуда, тас қашалған орындардағы және т.б. жұмыстарға қарағанда, ауыл шаруашылық жұмыстары әлдеқайда жеңіл».

Бұл цитата Елена Кузнецованың «Өз адамы әрқашан өзіндікіне тап болады («Қарлаг: «тыйым салу» екі жақ бойынша)» өз публицистикалық шығармасында келтірген  пікірлер қатарымен үйлеседі [9]. Оның авторлық тактикасы (ол лагер басшылығымен, тірі қалған тұтқындармен сұхбат жүргізді және кітапта әңгіменің мазмұнын айқын көрсетті) тамаша эмоциялық әсер береді, 1930-1950-шы жж. Кеңес Одағының рухани-адамгершілік атмосферасының мұқтаждығын таңқарлық дәл құрастырады.

1943 ж. мамыр айынан бастап, 1946 ж. шілде айы аралығында ҚазКСР ішкі істер халық комиссары болған Николай Кузьмич туралы кітап жанрлар жігінде жазылды [10]. Республика органдарында ол 1940 ж. бастап жұмыс істеді, жазаланған жоқ, 1972 жылы қайтыс болды.Оның баласы  осы кітапты әкесінің хаттарын, сонымен бірге оның ауызша әңгімелері мен автордың естеліктерін қолдана отырып, публицистикалық-естелік ретінде  жазды. М.К. Богданов Қарағанды облысына іссапарға барды. Кітапта оның климатқа қатысты реакциясы ғана бейнеленген. Богдановтың бір көзі протезге алмастырылған. Осыған байланысты ол шаңды дауылды өте ауыр қабылдады. Ауыз су, ал одан көбірек оның жоғы ыңғайсыздықты әкелді. Аталған басылымдар – соңғы он бір жылдың полиграфиялық қызметінің өнімі.

Қарағанды, Қарағанды көмір басейні, Қарағанды облысы – социализм тумасы, сондықтан кеңес өкіметі жылдарында да мемуаршылар оны назардан тыс қалдырған жоқ. Алайда тақырыптар шоғыры  басқаша болды. Қарағанды көмір бассейнін игеруіне партиялық жұмысшысы ретінде жұмылдырылған Хұсайынбек Әміровтің «Қарағанды таңы» кітапшасы қызықты басылымдардың бірі болып саналады [11]. Оның қаламен алғаш кездесуі 1931 ж. болды.  «Біз шыққан белестен Қарағанды көрінді. Жанында шахта эстакадасы суреттелген механикалық шеберхананың жалғыз құбыры бойынша ғана бұл өнеркәсіптік қала екенін жорамалдауға болады. Ары қарай ағылшындар кезінен қалып, бейберекет тастан қаланған ғимараттар көрінді, ал олардың айналасында көптеген қазақ киіз үйлер орналасқан. Қарағанды орталығында, № 18 шахтаның қасында қойлар мен сиырлар оттады». 

Естеліктер 1931-1934-ші жж. кезеңін қамтиды. Орталық тақырып – қаланың өнеркәсіп орталығы ретінде құрылуы, қырғыз азық-түлік жағдайынан шығатын жолды іздеу, ол туралы автор ашық түрде айта алмаған, криминогендік жағдайды жақсарту үшін күресі, қалыпты тұрмыс жағдайларын қалыптастыру, соның ішінде сутартқышын,  моншаны құру, індетпен күресу және т.б. БК (б) П Қазақ өлкелік комитетінің хатшысы Л.И.Мирзоянның қостауымен, Саяси бюро мүшесі және БК (б) П ОК хатшысы С.М. Кировтың  1934 ж. күзде  Қарағанды қ. барғанына автор көңіл бөледі. Кеңес дәуіріне тән Қарағанды көмір бассейіннің  жұмыс тобын қалыптастыру тақырыптары және осы процесте  Доңбасс шахтерлердің көмегі назардан тыс қалған жоқ.  Қазіргі замандағы оқырман пікірі бойынша: тәркіленген қоныс аударушылардың қыздарына үйленуге бола ма - өнегелі мәселені комсомолдар қалай шешкені туралы эпизоды қызықты. Бақытына орай комсомолдар аға жолдастарынан «рұқсат» алды: «сүйіндер, денсаулықтарыңыз мықты болып, үйлеңіндер және социализмді құрастыратын жаңа ұрпақты өсіріңдер». Осы сөздерге пікір ретінде жоғарыда айтылған Агнесса Миронова-Корольдың пайымдаулары бола алады.

1969 ж. Қазақстан Компартияның ОК жанындағы партия тарихының Институты Қазақстанда социалистік құрылысқа қатысушылардың естеліктер жинағын шығарды [12]. Авторлар қатары (И. Деев, П. Малышев, Т. Күзембаев және т.б.) Х.Әміров бастаған тақырыпты жалғастырды: Қазақстан аумағында өнеркәсіптік аудандарын құру, жұмыс тобын қалыптастыру, өнеркәсіптік қалаларды және олардың инфрақұрылымдарын құру және т.б. Барлық аталған замандастар 1930-шы жж. оқиғалар туралы баяндайды.

Еске қаладағы барақтар. Қарағанды қ. 1947 ж.Сол жерде жарияланған.

Республиканың индустриялық базасының  ары қарай дамуы 50-шы жж. келеді. Сол кезде Қазақстан Магниткасының құрылысы қайта жанданды;  Қарағанды, Теміртауға Кеңес Одағының азматтары ғана емес, сонымен бірге жүздеген жас жұмысшылар да келді. Д.Оськиннің деректі әңгімесінде бірінші домнаның құрылу тарихы, қазақтардың, орыстардың, болгарлардың, армяндардың және көптеген халық өкілдерінің  достық тарихы  сипатталған. Осы дереккөздің құндылығы – автордың өзі сияқты Қазақстан Магниткасын, бірлік, алғаш жол жасаушылардың ынталық рухын құруға қатысқан өкілдері, халықтар ділдігіне тән жалпыны құруда.

Осы шолу толық болуға талаптанбайды. Сөз сөйлеген автор Ұлы Отан соғысы, тың және тыңайған жерлерді игеру, мәдени құрылыс сияқты тақырыптарды саналы түрде ұмытып қалды, себебі кеңестік тарихнамада олар басымды болды, естелік пен публицистиканы солар бойынша құрастыру белсенді түрде бастамашылық етті. Соңғы он жылда лагер, жер аудару, депортация тақырыптары маңызды болды.

1959 ж. тамыз айындағы оқиғалары, 1970-1980-шы жж. әдеттенгі ахуал ақиқаты, жер аударылған халықтардың өмір ерекшеліктері мемуаршылардың белсенді әсер етуінен бірде тыс болып қалды. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы 15 жыл бойы осы жылдардың өзгерісі өткір және естелікте олардың қалуы өте қажет.

Ақапараттың ыдырауы сияқты мәселе де бар. Естеліктер ведомстволар ішінде жиналады, аз көлемді таралымда басылып шығарылады және осы күшке орай мамандандырылған тарихшыларға қолжетімсіз болып қалады.

Жергілікті өлкетанушыларға мынадай ұсыныс бар: келешекте  Қарағанды облысының Мемлекеттік мұрағатына  тапсыру үшін тарих саласы бойынша естелік әдебиеті туралы ақпараттық жиынтығын ұйымдастыру, оның көрсеткішін көрсету, сонымен қатар жоғарыда аталған қатары бойынша естеліктер жиынтығын бастамашылық ету.

Әдебиет: 

1. Мемуары – вид источников личного происхождения, целью которых является индивидуальная фиксация общественно значимых событий, с целью передать их в эволюционном целом. (См.: Источниковедение. Учебное пособие для гуманитарных специальностей. М.: РГГУ, 2000. С. 472).

2. Публицистика – вид исторических источников, возникающих в общественной сфере и призванных выражать мнение какой-либо социальной группы об общественно значимой проблеме (Там же. С. 612).

3. Там же. С. 635.

4. Переизданы А.В. Ганиным в приложении к его монографии «Черногорец на русской службе: генерал Бакич». М.: Русский путь, 2004. С. 205-228.

5. Ш. Чокин. Четыре времени жизни. Воспоминания и размышления. Издание 2-е, доп-ое. Алматы: Білім, 1998. С. 18-25.

6. Жизнь Центрального Казахстана глазами ссыльного эсера В.Н. Рихтера и его родственников (1930-1932 гг.)//История Казахстана XX века в документах. Сборник. Алматы: АП РК, 2005. С. 37-62.

7. М.М. Яковенко. Агнесса. Устные рассказы Агнессы Ивановны Мироновой-Король о ее юности, о счастье и горестях трех ее замужеств, об огромной любви к знаменитому сталинскому чекисту Сергею Наумовичу Миронову, о шикарных курортах, приемах в Кремле и ... о тюрьмах, этапах, лагерях – о жизни, прожитой на качелях советской истории. М.: Звенья. 1997. – С. 55-61.

8. М. Шрейдер. НКВД изнутри. Записки чекиста. М.: Возвращение, 1995. С. 117.

9. В кн.: Куст-Караганда. Историко-публицистический альманах «Слово». Вып. 3. Алма-Ата: Глагол, 1996. – С. 15-72.

10. Ю.Н. Богданов. Строго секретно, 30 лет в ОГПУ-НКВД-МВД. М.: Вече, 2002. С. 198.

11. Амиров. Утро Караганды. Алма-Ата: Киргосиздат, 1960. – 64 с.

12. Годы мужания. Воспоминания участников Социалистического строительства в Казахстане, Алма-Ата:
1969. – С. 354.

13. Д. Оськин. В доме дедушки Укена. Документальная повесть. Алма-Ата: Жалын, 1988. – 104 с.

//Научно-практическая конференция: «Карагандинская область: история, реалии, перспективы» (70-летию Карагандинской области посвящается) Перевод и выступление А. Сулейменовой на казахском языке 7 июля 2006 г.