Бірінші құлақбұрау
Сөз бен саз да (музыка) бейнебір адам секілді. Туады, өркендейді, тәлейі таусылған күні қара жер бетінен хош айтысып кете береді. Біздің «архаикалық сөздер» деп жүргеніміз де осы болса керек-ті. Жемір уақыттың желі мен жаңбырына тек бір ғана нәрсе шыдас береді. Ол шын кемеңгердің жасаған туындысы секілді идеалды әуеннің тек өзі ғана (Бүгінде алпыс екі тамырыңның ағысына сіңіп, біртұтас болмысыңа айналған Қорқыт пен Кетбұға әуендері осы ойымыздың бұлтартпас байламы ғой). Әрине, мұндай ғажайып үнге әманда өлім жоқ. Мәдениеттанушы Г.Гачев «Тілдердің бір-біріне тигізетін әсері кезінде бір тіл өзіне басқаның бөгде сөзін қосып алады, бірақ ол жай ғана кірме сөз ретінде қалып қоймай, ұлттық дүниетанымның белсенді құралы мен көрінісіне айналады», - дейді. Лингвистика ғылымына қатысты бұл мысалды куәлікке тартып отыруымыздың басты себебі осы бір жайт бейне бір музыка саласына да тән. Арғысы Сақ пен Ғұнды айтпағанда, бергісі Алтынорда дәуірінде алапаты артқан түркі музыкасының масштабы біршама байтақ даланы қамтыды. Бұрнағы түркінің ошақ қазып, от жаққан территория аумағының тым ауқымды екендігін біз көне славян музыкасының мақамдарынан бажайлауымызға болады (Түркінің табаны тиген сайын дала шекарасының шет-шегі аталған музыка лексиконында менмұндалап тұр). Немістің көне бір жазбасынан Каспий жағалауын мекен еткен ілкідегі неміс тайпаларының қыздары сам жамыраған шақта Сақтардың әнін сызылтып салатыны жайында оқығаным бар.
Ағылшын ғалымы Шарон Турнердің (1768-1847) «Қазіргі ағылшын-саксондардың арғы тегі сақтардан (Sakai немесе Sacae) тараған. Олар Еуропаға Азиядан келген» деген пікірін қоссаңыз бұл жорамалымыз тіптен үстей түседі. Бүгінде білікті музыка мамандары романс әуендерінде дала әуезінің элементтері бар екендігіне дәйектер келтіріп айта бастады (Қазіргі Саратов бұрнағы Сарытау, бүгінгі Волга мен Тюмень әуендерінде ілкідегі Еділ мен Төмен топырағының көне сарындары кездесетіндігі турасында). Айталық, әйгілі орыс композиторы Александр Бородиннің 1879 жылы жарыққа шыққан «Князь Игорь» кейінірек келе «Улетай на крыльях ветра» болып өзгеріп кеткен туындысын тыңдаған адамға байырғы бабалардың төл сарыны талықсып құлаққа жетеді. Романс дегеннен шығады, қазақ жеріндегі осы бір ұғымды тек Абаймен ғана байланыстырып оның әуендері орыс романстарының негізінде қалыптасты деген пікірлер де төбе көрсетіп қалып жүр. Біздіңше, бұл да бір тиянағы жоқ негізсіз пікір. Маған осы бір ойдың түпкі тінінде кешегі қызыл идеологияның күп-күрең қоламтасы жатқандай сезіледі. Біреуге еліктеп ән жазса ол Абай, ол кемеңгер болар ма еді. Жалпы еліктеу мен солықтау атаулы данышпандар табиғатына жат. Шын өнерпаз дүниеге біреуді қайталауға емес, өнердегі өз патшалығын орнату үшін келеді. Аңдаған адамға Абай әуендерінің орыс романстарына үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Біз бұл пікірді әбден өзгеріске ұшырап, опералық формаға түскен бүгінгі әуен мақамына ғана қарап айтып отырғанымыз анық.
Ал түпнұсқаға үңілсек, мүлде басқаша. Сенбесеңіз, Қали Байжанов әуелеткен «Қараңғы түнде тау қалғып» әні мен Мәдениет Ешекеев орындаған «Көзімнің қарасы» әнін қайыра бір тыңдып көріңіз. Бөгенайы бөлек, тым көне сарынмен бетпе-бет жүздесеріңіз анық. Мұның бар мәні мынада ма деген ойдамыз.
Рас, Абай әуені романс табиғатына тән. Кейде көне мифтік мәліметтердің ұлы тұлғалар танымында белгілі бір деңгейде билік жүргізетіні бар. Бұл біздің ілкідегі ата-бабаларымыздың Абай арқылы қайыра жарыққа шыққан архетиптік әуендері болуы бек мүмкін. Біздіңше, хакім әндерінің бар құпиясы осында ма деген ойдамыз. Бұдан шығатын ой жосыны, не нәрсені болсын орыспен байланыстырып айтудың мерзімі әлде қашан өткендігіне шын жүрегімізбен илануымызда екен. Бұл музыка саласына қатысты аздаған ақпарымыз-тұғын. Ал Ілкідегі Русь пен Ұлы даланың тілдік һәм мәдени қатынастарын диахрониялық тұрғыда зерттеп, орыс тілінің түп төркініндегі түркі сөздерін анықтаған М. Аджи мен О. Сүлейменовтың сүбелі еңбектерін осы орайда айтпай кету ұждан алдында сын болар еді. Өкпек уақыттың тозаңына көміліп, ел жадысынан көмескілене бастаған осы бір түркі сөздерін Олжас ағамыз мынадай үш топқа бөліп қарастырған екен.
Біріншісі, «Бөгде тілдің пішінін сол күйінде жоғалтпаған, сәл ғана мүкістікпен айтылатын топ» десе, екіншісі, «Славиян тілдерімен мидай араласып кеткен, бірақ олардың шыққан тегін қолданыстағы этимологиялық әдіс арқылы қалпына келтірудің еш қиындығы жоқ көзге жылы ұшырайтын топ», ал, үшіншісі, «Мың жылдан астам уақыт бойы белсенді түрде қолданғандықтан өздерінің бастапқы пішінінен тек түбірінің қалдықтары ғана қалған, славияндардың көп қатпарлы қосымшаларына, жұрнақтарына жалғауларына көміліп көзге онша көріне қоймайтын топ» дейді.
Мұны айтып отырғанымыздың себебі сөз бен саз бейне бір апалы-сіңілі адамдар іспетті. Сөз қалай өзгеріске түссе саз да солай өзгеріп сала береді. Қайыра айтайық, бұл үш жағдай да ілкідегі түркі музыкасына да тән жағдайлар. Сол үшін де бұл мысалдарды саналы түрде әдейі келтіріп отырмыз. Лингвистика ғылымында мұндай саланы зерттеу диахрония десе, музыка саласында дәл осы ұғымды дөп беретін терминологияны еш ұшырата алмадық. Қалай десек те көне орыс тілінде түркі сөздерінің сынығы табылып жатса онда міндетті түрде әуеннің де байырғы түйіршіктері бар деп пайым жасауымызға әбден негіз бар. Ғасырлар өтінде транцформацияға түскен төл әуездің бастапқы мағынасы көмескеленіп үлгергенмен, сол әуеннің негізінде пайда болған оның «немерелері» мен «шөберелерін» тап басып танып алуымызға болады. Әрине, мұның бәрі екінің бірі жүрегі дауалай қоятындай соншалықты жеңіл жұмыс емес. Осы бір істі іргелі зерттеу үшін қазақ музыкасы тағы бір өз Олжас Сүлейменовын күтіп отырған тәрізді.
Музыка мамандарына аз ғана құлаққағыс
Бізде миссионерлік идея деген тек дінде ғана болады деген бір салғырт түсінік бар. Ал шынтуайтына келсек, миссионерлік дегеніміз тек дінде ғана емес, ол тіл менен үнде де бола береді ғой. Былай деп түсіндіріп көрейікші. Сіз бәленше тұлғаны пір тұтамын деп айттыңыз делік (Бәстесуге бармын, жұрттың бұл сөзіңізге іштей мырс етіп күлетіні анық). Керісінше, мен түген деген адамды идеал тұтамын десеңіз мұныңыздың енді әлде қайда әдемі естілері анық. Бақсақ, екі сөздің де түпкі мағынасы бір. Ал, бірінші сөзді қор, екінші сөзді соншалықты зор санауымыздың сыры неліктен деп ойлайсыз. Біздіңше осы жердегі пір сөзінің «рухы» шоқынды сөздің санатында тұр. Өз болмысынан жеріндіріп бөгде ұғымдарға бой ұрғызған мұндай мысалдарды әрине, көптеп келтіре беруге болады. Ал осы жердегі «өз сөзін қор, өзгенікін зор санататын» бұл тенденция миссионерлік идея емей немене енді. Айтқымыз келгені қазақ эстрадасы да дәл осы тәрізді өзінің тектік түсінігінен, дәлірек айтсақ төл әуеннің құнары мен түйіршігінен күн санап алшақтап барады (Құрметті қауым, бұл бит шаққанды ит қапқан қылып ұлғайтып көрсету емес, шынтуайтында біздің эстрада «шоқынып» кетудің аз-ақ алдында тұр).
Дыбыстың да тектік әулеті болады. Төл дыбыс – аристократ. Ол тағынан тайған күні кембағал, етегі елпек есер дыбыстардың әулеті әуенге өз әмірін жүргізіп билеп-төстей бастайды. Біздегі төл дыбыстың мұншалықты табанға тапталуының басты себебі музыкалық иммунитетіміздің тым әлсізігінен болып отыр. Тәттімбет пен Қазанғап әуендерін қанып ішіп Мәдимен мәйектенген, қала берді әлем музыкасының алыптар шоғырымен етене таныс ұрпақ қалайша әлжуаз бола қойсын. Қысқасы мектепте әдебиет пәні қаншалықты оқытылса, ән мен күй де дәл солай оқытылып ұлт ағзасына рухани ваксина егілуі тиіс.
«Сен не жейтініңді айтсаң, мен сенің кім екеніңді айтамын» деген тәмсілді бәріміз де білеміз ғой. Адамға тек тән тұрғысынан ғана баға берген бұл пәлсапаға біз рухтың «көру» мен «есту» ұғымдарын да қосанжарлаған болар едік. Сонда бұл ұғымның мағынасы: «Сен не жейтініңді, және не көріп не еститініңді айтсаң, мен сенің кім екеніңді айтамын» болып түзіліп шыққан болар еді. Сөзсіз ұлттың ойлау танымы оның естіген сөзі мен тыңдаған сазының негізінде қалыптасатыны анық. Ал тексіз, мауыққан музыканың этностың идентификациясын тым төменге құлдыратып, тобырға айналдырып жіберетіні бесенеден белгілі ғой. МУЗЫКАНЫҢ ЕҢ БАСТЫ МАНДАТЫ КӨРЕРМЕН КӨҢІЛІН КӨТЕРУ (яғни секірту немесе билету) ЕМЕС, ОНЫ ІЗГІ ОЙЛАРҒА ТӘРБИЕЛЕУ.
Осы орайда біз мына бір мәселені де қосақтай айта кетсек деген ниеттеміз. Л.Н. Гумилев «Этносты қалыптастыратын маңызды фактордың бірі табиғат аясы. Себебі этнос та табиғаттың тура өзі секілді» дейді. Ғалымның пікіріне илансақ, кез келген адам баласы өзі өскен топырақтың ет пен сүйек нұсқасындағы бір бөлшегі екен. Расында музыканың лексиконына қарап отырып, ол адамның өскен өңірі мен ішкі табиғатын барынша бағамдауымызға болады. Мысалға Мұхит әндерінің өн бойында ен жазық пен тарғыл құмның суылы сезіліп тұрса, Естай әуендерінде Ертіс өзенінің «исі» бар. Иіс дегеннен шығады Қытайдың ғажайып жазушысы Фу Суңлиннің «Лияужай аңыздары» атты еңбегінде бір соқыр тақуаның кез-келген жазбаның жақсы я жаман екендігін бір иіскеп ғана біліп қоятын қасиеті болады. Кейіпкердің айтуынша нашар шығармадан борсыған су мен «шіріген жұмыртқа» иісі мүмкіп тұрады екен. Бұл әрине, еш негізсіз сөз емес. КЕРЕК ДЕСЕҢІЗ ЖҮРЕГІМДІ АНТҚА ҚОЙЫП АЙТА АЛАМЫН. МЫСАЛЫ КҮЙ ШЕРТІЛІП ЖАТЫР ДЕЙІК. НЕГІЗІ ДОМБЫРА ШАНАҒЫНАН ДЫБЫСТАН ГӨРІ «ИІС» ШЫҒЫП ТҰРАДЫ. АДАМДЫ ИСІНДІРЕТІН ДЕ, БАЛБЫРАТАТЫН ДА (ҚАЗАҚЫ) ОСЫ ИІС ҚОЙ. ИСІ ЖОҚ ШЫҒАРМАНЫ ЕШ ОЙЛАНБАСТАН ӨЛІ ДҮНИЕ САНАТЫНА ЖАТҚЫЗУҒА БОЛАДЫ. Аталған шығармадан «сезіліп» тұратын осы «иіс» пен «әуен» адам таланттының биоөрісі (Сенбесеңіз Н.Тілендиев пен С.Жолбарыстың, М.Мақатаев пен Ш.Сариевтің музыкасы мен поэзиясынан әуелеген биоөрісті өзара салыстырып көрсеңіз болады). Бұл енді өз алдына жеке тақырып қой... Мұндай иірім мен қайырым тек музыкада ғана емес көрнекті қаламгерлердің жеке стилінен де аңдалып тұрады. Мәселен, Оралхан Бөкей жазуында орманды алқаптың әуезі бар. Ондағы аң мен құс көне Алтай тауының бағзы бір сарыны секілді.
Демек, адамның үні мен жазуынан сол табиғаттың шөбі мен суының, желі мен нуының уілі «естіліп» тұрады. Бұл ойымызды әйгілі француз лингвисі Ролан Барт та растайды. Ол «Тілдің гуілі» еңбегінде «Қазір мен ежелгі гректерге ұқсағандаймын, олар толқи отырып жапырақтың сыбдырына, бұлақтың сылдырына, желдің уіліне, бір сөзбен айтқанда – жайлаған ойды ажыратуға талпынып, табиғаттың тынысына үнемі құлақ түрген. Мен де солар сияқты тілдің гуіліне құлақ түріп оның ішінде дірілдеген мәнді іздеймін. Қазіргі адам үшін бұл тіл – табиғаттың өзі» дейді. Рас, кісінің төл табиғатында жоқ дүниенің көбіне қондырмалы жасанды көрініп қалатыны да бәлкім осыдан болса керек (Айталық, өскен өңірінде жалбыз шөбі өспейтін адамды қанша жерден жалбызбен емдегенмен оның еш дауасы болмайды). Музыка мамандары мен оқытушы тәлімгерлер осыны бек ескеруі керек деген ойдамыз. Алдыңдағы отырған адамның ішкі табиғатын етене танып алмастан, оған тәжірибе жасау қиянаттың зоры (Жас шәкіртіне өзін, я болмаса бөгде біреуді айнытпай қайталаттыру оны өз қолыңмен өлтіргенмен пара-пар болар еді). Ең өкініштісі талай таланттардың түбіне осындай «мамандардың» теріс методикасы жетті. Консерватория мен түрлі өнер ордаларын бітірген «инкубатор түлектердің» өз ұстазынан аумаған дауыс мақамдары мен күй шалыстарын көріп талай мәрте пұшайман халге түскеніміз бар.
Талантты адамның өз табиғатындағы ерен қазынаны танымай, біреудің сәтсіз мәтіндік көшірмесі мен мақамдық пародиясы болуынан артық нендей енді өкініш болуы мүмкін...
« Інжу-маржан секілді...»
Бірде Конфуций өзіне жеті ішекті цин музыка аспабынан тәлім беретін ұстазына қарап «Мен осы әнді жазған адамды көз алдыма елестетіп отырмын. Мұны жазған кісінің дүниенің төрт тарабынан хабары бар адам екен. Сірә, қателеспесем бұл әнді Вэнь-ван жазған болар» деп әуенді тыңдап отырып-ақ шын иесін тап басып таныған екен. Неге екенін қайдам, осы жазбаны алғаш оқығанда менің ойыма дауылпаз әнші Әсет Найманбайұлы оралды. Әншінің төрткүл дүниенің сырын бойына терең тоғытқан өнерпаз екендігі әр әуен иірімінен бірден аңдалып тұрады. Шын жампоздың бағасын асыратын, кейде тіпті күллі дүниені бір-ақ ауыз сөзбен бүктей салатын алапат туындылар болады ғой. Соның бірі «Әсеттің Кемпірбаймен қоштасуы» әні дер едік.
«...Боз шапса, боз озбай ма буырылдан,
Мен шапсам, жер танабы қуырылған.
Басымды шапқан сайын сілкіп тастап,
Қанды көбік шығушы еді шығырымнан.
...Келсе де тоқсан ақын бәрін жеңдім
Мен дағы озып тудым ығылымнан...»
Сенесіз бе, маған осы бір-ақ шумақ өлеңнің эпикалық қуатынан қара жер қақ айырылып кететіндей әсер етеді. Дауылпаз ақынның осыншама қуатты сезімді орасан жанына қалай ғана сыйғызып ғұмыр кешкеніне таңмын.
Рас, классикалық туындыны түсіну үшін классикалық таным қажет. Кейде мұндай өнер жұмбағының сыры біз ойлағаннан бөлек рух қабаттарының ұшар басында атойлап тұрады. Өнердің бәрі сахнаға я болмаса оқырманға ғана арналып жазылады десек қатты қателесеміз (Тек оңаша қалып өз жаныңмен ғана сұхбаттасатын танымгер туындылар да болады. Нағыз өнердің саңылағы да осы).
Көбіне біз өнердің сыртқы формасына ғана елтіп мұндай туынды ішіндегі алапат рухты аңғара бермейміз.
Ендігі сөзімізді де сол жайында өрбітсек пе дейміз.
Мәселен, Шал ақынның: «Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі, Бөріге қой алдырмас ердің ері...» өлеңіне келейікші. Рас, сөздің сыртқы формасы аграрлы өмірдің мүлкіне тән. Оның үстіне бүгінде «қой», «қойшы» ұғымдарын кім жақата қойсын. Бірақ, ішкі иіріміне үңіліліп көрейікші? Ғажап қой енді... Осы жерде Мацуо Басенің «Көне тоған. Бақа секірді. Су шолп етті» деген үш жолдан ғана тұртатын әйгілі өлеңіне де аз ғана ат шалдыра кетелік. Тіке түсінген адам үшін аталған ғазал мазмұнының тым жұпыны көрінері анық.
Бұл хайку турасында үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагор «Әр халықтың өзіне ғана тән қасиеті болады. Жапондар дүниені тек көзбен ғана көріп түйсінеді. Ендеше, Басенің бұл туындысы өлеңмен салынған картина» дейді. Ақынның айтқаны рас. Әсіресе «Әр халықтың өзіне ғана тән қасиеті болады» пайымында үлкен «дүние» жатыр.
Біздің ойымызша осы үш-ақ жол өлең жапон жанының жұмбақ сырына толы. Ал этностың өзіне ғана мәлім ол сыр мен рухты тәржімалап я болмаса түсіндіріп беру тіпті де мүмкін емес.
Айталық, алаштың ақтаңгер ақыны Тыныштықбек Әбдікәкімұлының «Күні бойы қой жайып түні бойы, Қозы исіндей қоп-қоңыр түс көремін» дейтін ғажайып өлең жолы бар. Осы жердегі көшпелі өмірдің өзіне ғана мәлім «қозының исі» кодын корей мен неміске, ағылшын мен испанға түсіндіріп көріңіз енді.
Р. Тагордың «өлеңмен салынған картина» идеясынан туындайды, әйгілі суретші Леонардо да Винчидің ғажайып «Мона Лиза» суретіне қатысты кемі жиырмаға жуық кітапты парақтаған шығармыз. Осыдан түйгеніміз, шын туындының тұмса құпиясының сыры адам рухының деңгейіне қарай ашылып сөйлейтінін аңғарғандай болдық.
Мұндай ұлы шығармалар құпиясы маңдайдағы қос жанарға емес, рухани бойдәреті бар жетілген жанның ар мен ұятының «көзіне» ғана көрінеді екен. міне, жан тазалығынсыз жанына аттап та бастыртпайтын мұндай туындылардың адамнан күтетін басты талабы да осы. Бұл бір ғана картинаға емес барлық бекзада өнер атаулыға тән өлшем десек те болады.
Ендеше Әсеттің ән өлшемі де дәл осы тәрізді. Әсет әні адамның ар мен ұятының бейне бір барометрі іспетті.
Бозбала бұл әнімді үйренерсің,
Ырғағын келтіре алмай күйзелерсің.
Асау ән жетегіңге жүрмеген соң
Жуымай маңайынан жиренерсің.
Осы бір-ақ шумақ өлеңде әнді айтушының ғана емес, тыңдаушының да рухани халінің портреті тұр. Біздің тым жеңілге жүгініп «Асау ән маңайына жуый» алмайтынымыздың басты себебі, ар-ұятымыздағы ақау мен танымымдағы кемістік кесірінен. Бұған енді есіл әннің ешқандай да жазығы жоқ қой.
Әсеттің әр әні «Інжу-маржан секілді». Көбіктің көбіне су бетінде ал інжудің су түбінде жататыны мәлім ғой. Демек, бағасы биік өнер қашанда зерттеу мен зерделеуді қажет етеді. Мәселен «Самғатыптып, саңқылдатып, сар желгізіп, Серпілтіп, сумаңдатып, сексен ырғап, Қырық қарып, тоқсан толғап, бес өрлетіп» іспетті ұғымдары қазақ ән өнерінің әуездік өлшемдері мен төл терминологиясы болса керек.
Әсеттің бір ғана «Інжу-маржан» туындысында музыканың 76 төл термині айтылады. Мысалы «жайлантып», «жадыратып», «жүрдектетіп», «жүйткітіп», «жорғалатып», «аз желдетіп» ұғымдары әндегі қозғалыстар (ритмдер) болса, «қаусырып», «қалтыратып», «кестелентіп», «дөңітіп», «қырық қарпып», «қан қайнатып» ұғымдары әнші дауысымен салынатын ән өнерінің ішкі ою-өрнектері (Әннің мұндай кілтең жерлерін меңгеру маңдайының бағы бес елі марғасқа әншінің ғана тәлейіне жазылатын бақ).
Бұл да әлі күнге дейін сақал мұртына ұстара тимеген тың тақырыптың бірі.
Лао-Цзының «Сөзбен айтып жеткізуге болатын Дао тұрақты дао емес» дейтін әйгілі сөзі бар. Бұл жердегі «тұрақты» ұғымы мәңгілік сөзінің жоралғысы есебінде сипатталып тұр. Қысқасы, адам айтып бере алатын дүниенің несі өнер, шын өнерге әмәнда тіл жетпейді дегенді меңзеп отыр ғой жарықтық. Әрине біз білген, түсінген жерімізге дейінгіні ғана дестелей алдық. Ал ұлы туындылар мәңгілігінің расымен де шет-шегі жоқ қой...