Қазақта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле» деген парасатты сөз бар. Ұрпақты құнды байлыққа балаған халқымыз бала тәрбиесіне ешқашан салғырт қарамаған, әрі тәрбие беру жолында еш көп ұлағатты істер жасаған. Яғни, сәбидің болашағы – алған тәрбиесіне тікелей қатысты екенін ескеріп, оған ұлттық сипат беру – ұлт болашағын ойлаудан туған даналық болған. II Дүниежүзілік соғысының батыры Бауыржан Момышұлы «Ұшқан ұя» романында бала тәрбиесіне қатысты мынадай мысал келтіреді: «Ертегісіз өскен бала – рухани мүгедек адам». Жол бастап, ел басқарған батыр да дана азаматтарымыздың өнегелі істеріне әсер еткен де ата-ананың тәрбиесі. Ауылының көркі, татуылықпен береке-бірліктің ұйытқысы болған Айша бибі, Баба әже, Домалақ ана, Зере сынды аналардан туған балалардың білімі, қоғамда алар орны, олардың рухани көсем болғаны барлығымызға аян. 

Ұлы далада талай ту ұстаған баһадүр де, әлемге мәшһүр болған дүлде де, қалам ұстаған жазушы да, ғибраты мол ғалымда көп болғанын білеміз. Ал олардың барлығын дүниеге алып келген – ана. Қазақстан тарихында аты аңызға айналған аналар көп. Олар Ұлы даланың әрбір тасы — қазына екенін, Отанға деген сүйіспеншіліктің маңызды екенін бойына сіңіріп, балаларды тәрбиелеп отыр. Әбілқайыр ханның әйелі Рабия Сұлтан Бегім, Жәнібек ханның әйелі, Қасым ханның анасы Жаған Бегім, Есім мен Тәуке ханның анасы Жақсымбике, Салқам Жәңгір ханның әйелі Бану ханым, Әбілқайыр ханның әйелі, Нұралы ханның анасы Бопай ана, Уәли ханның әйелі, Шоқанның әжесі Айғаным әже, Кенесары ханның анасы Айкүміс ханым. Бұл аз-кем мысалдың жартысы ғана. Олар балаларын қолдады, бірақ қажет болса, атқа қондырып, жауға қарсы жіберді. Болашақта баланың билеуші болатынын түсінген барлық аналар ұлдарын әділ болуға және өз халқын сүюге шақырды. Алаш көшбасшысы Әлихан Бөкейханның анасы Бегім Дулатқызы да көпшілікке үлгі. Ол өзінің ақылдылығы мен даналығының арқасында ұлының алып тұлға болуына үлес қосты. Қазақстан тарихында Алаш қозғалысы ерекше орын алады. Олардың әрқайсысы-қазақ қоғамының дамуына, елдің білімі мен өркендеуіне үлес қосқан өз халқының лайықты ұлы. Ендеше тарихта ұлы істерімен, ақыл-парасатымен есімдері қалған аналарымыздың өмірдерегі мен жүріп өткен өнегелі жолы және ұлт тәрбиесі туралы ақпарат ұсынамыз.

Домалақ ана – шын есімі Нұрила, халық арасында Домалақ ана деп атайды. Аңыз бойынша ол ұлы жүздің және қазақтың Албан, Суан және Дулат руларының анасы. Алайда, бүгінде кейбіреулер оны бүкіл қазақ халқының анасы деп санайды. Қазіргі таңда оның биітіне күн сайын әулиеге құрмет көрсетіп, одан көмек сұрауға мыңдаған қазақстандық барады. 

Нұрила 1378 жылы Түркістанда дүниеге келген. Ол Қожа Ахмет Яссауи - Шайха Мизамбектің қабіріндегі шырақшының қызы болатын. Түркістанға қазақ сопысының мазарына барған Бәйдібек би қызды кездейсоқ кездестірді. Оны Нұриланың өткір ақыл-ойы мен сыпайы мінез-құлқы таң қалдырады. Х. А. Яссауи кесенесінде көріпкелдік сыйы бар адам оған кеңес берді: «Мұнда айналасындағылардың бәріне нұр сәулесін түсіретін қыз бар». Бәйдібек би көп ойламай қызды қалыңдығы ретінде алуды ұйғарады. Көп ұзамай ол үйленіп, екеуінің жанына тағы бір киіз үй қойды. Ол кезде Нұриланың жасы 19-да еді. Домалақ ананың ұрпақтары ақылдылығымен, білімімен ерекшеленді және көбінесе басшы болған. Оның ұлы Жарықшақ Ташкент әмірі кезінде кеңесші болды, кейін Жетісу билеушісі,  Есенбұғы ханның бас уәзірі болды.  Нұриланың ақылды, және ықпалды болғаны соншалық,  оның кеңестері ескерілді. Оның үстіне көрегендік қасиеті де болды. Домалақ ана қазақ халқының жадына кішіпейіл, дана ана ретінде қалды, ол барлық балаларына жақсы тәрбие беріп, сүйіспеншілігін оятты. Дана шешімдердің арқасында ол соғысған тайпаларды татуластыра алды. 

Аңыз бойынша, өлер алдында Домалақ ана жақындарына: «Мені қайда жерлеймін деп алаңдамаңыз. Мені ақ түйенің үстіне қойып, оның соңынан еріңіз. Сол түйе қай жерге тоқтайды сол жерге жерлеңіздер». Оның балалары ананың тілегін орындады. Кейін немересі Болат сол жерде кесене салған.

Кесене 1456 жылы салынған. Ол кезде күмбездері бар төрт қабырғалы мазар болатын. Домалақ ана кесенесі бірнеше рет қиратылды және осы уақытқа дейін оның бастапқы келбеті, өкінішке қарай, сақталмады. Ол XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қайта салынды. Кіреберістің қабырғасында қазақ тілінде «Бабиджардың ұлы анасы, Ақсұлтанның қызына арналған ескерткіш» деп жазылған. Кесене 1996 жылы күрделі жөндеуден кейін заманауи қалыпқа келтірілді. 

Айғаным әже – ХІХ ғасырдың екінші жартысында туған ағартушылық мәдениетінің тұңғыш өкілдерінің бірі, қазақтың ұлы ғалымы, этнограф Шоқан Уәлихановтың әжесі. Тарихшылардың айтуынша, Айғаным әдемі ғана емес, сонымен қатар өте ақылды, сондай-ақ тіл үйренуге  деген таланты бар ерекше әйел болған. Ол тек қазақ тілін ғана емес, араб, шағатай, парсы және орыс тілдерін де жетік меңгерген. Кейіннен сол кезде орыс ақсүйектерінен танымал француз тілін үйренді, оған жоғары деңгейде хат алмасу қажет болды. Айғанымның әкесі қожа руының құрметті адамы болған. Осылайша, Айғаным шығыс тарихын, философиясы мен әдебиетін жақсы білетін, этикеттің қыр-сырымен таныс және саясаттың да сырларын білген. Сондықтан жұбайы хан Уәли Айғанымнан 42 жасқа үлкен болғанымен, мемлекетті басқару мәселелерінде оның кеңесіне құлақ асқан. Айғаным әкесі сияқты жас ұрпақтың біліміне көп көңіл бөлді. Ол Шоқанның дамып, білім алуына әсер етті, оның ғылымға деген қызығушылығын оятты, сурет салуды үйретті. 14 жасында Айғаным баланың анасы Зейнептің қарсылығына қарамастан Омбыда оқуын талап етті. Айғаным Шоқанның 18 жасында қайтыс болды. 

Зере Бектемірқызы – Абайдың әжесі. Құнанбай қажының анасы, Өскенбай бидің  әйелі. Шын есімі – Тоқбала. Өскенбай бидің 5 әйелінен 10 баласы болған. Зереден: Құттымұхамет (сәби кезінде қайтыс болған), Құнанбай, Тайбала. Ырғызбай отбасында Зере лайықты құрметке ие болды, оның халық «Дана әже» деп атап кеткен. Немересі Абайдың тәрбиес мен біліміне ерекше көңіл бөлген.  Болашақ данышпанға дала аңыздары мен астарлы әңгімелерін айтып, поэзияға деген сүйіспеншілікті сіңірген әжесі болды. Ол немересін абайсыз және жаман әрекеттерден қорғап, баланың жүрегі қатып қалмас үшін барлық күш-жігерін жұмсады. Абай әжесінің арқасында халық ауыз әдебиетін сүйсініп оқыды. Абай әжесін таңертеңнен кешке дейін, тіпті олар жолда жүргенде де әңгіме айтуын сұрайтын.