Шаяхметов орнынан қалай кетті?

Тың игерілуіге байланысты республиканы басқаруға басқа этностағы адамдарды тағайындау үрдісі пайда болды. 1920 жылдардың ортасынан бастап, нақты билік алдымен Крайкомның, содан кейін партияның Республикалық Орталық Комитетінің бірінші хатшыларына ауысқан кезде, бұл лауазымды тек беделді әрі ауқатты қызметкерлер атқарды. Олардың ішінде: Филипп Голощекин, Левон Мирзоян, Николай Скворцов, Геннадий Борковтар болды. Соғыстан кейін ғана 1946 жылы Қазақстанды басқаруға  Жұмабай Шаяхметовтің кезегі келді. 

Ол бұл қызметте 1954 жылдың ақпанына дейін болды және оны орталықтан елшіге ауыстыру туралы шешімді Никита Хрущев алдағы ауқымды науқанның басталуына байланысты қабылдады. Себебі Шаяхметов жер алқаптарын жыртуға қарсылық білдіріп, бұл оның бұзылуына әкеледі және мал шаруашылығына зиян болады деген тұжырымдама айтқан еді.  Кейінірек Хрущев Шаяхметов туралы өзінің естелігінде былай деп жазды: 

«Мен бұл жерде саяси, дәлірек айтсақ, ұлтшылдық мотивтер болған сияқты әсер алдым. Шаяхметов егер астық алқабын ұлғайтатын болсақ, онда оларды қазақтар өздері өңдей алмайтынын және тың жерлерді игеруге барғысы келетін еріктілерді көмекке шақыруға тура келетінін түсінді. Ал ол мұны мүлдем қаламады, өйткені сол кезде Қазақстандағы қазақтардың үлесі екі есеге  төмендейтін еді».

Бұл оқиғаға қатысты Хрущевтің ұлы Сергейдің кітабында да жазбалар бар: «Тәжірибелі Шаяхметов ескі алаңдағы әкемнің кабинетінде іштей буырқанып отырды. Оның көңіл қарлығаштары нені қалайтынын әкем жақсы білді. Ол жайылымды жерді мүлде жыртқысы келмеді, оларға ата-бабаларының қой отары жайылды емес пе? Ол қазақтардың өздері мұнымен айналыспайтынын, олардың жерлеріне орыстар, украиндар келетінін және Кремльде оны Қазақстанға көшіру туралы шешім қабылдағанын түсінді. Қазақтардың ғасырлық көшпенділік дәстүрі аяқталады, сонымен бірге оның билігі де.  Жұмабай Шаяхметовті орнын босатады. Оның креслосына орыс немесе украин бидайын өсіре алатын адам отырады».

Ереже қалай бұзылды?

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып бұрын Беларусь КСР-ін басқарған Кубаньда туған украиналық Пантелеймон Пономаренко,  ал екіншісі – Украина аумағында туып-өскен орыс Леонид Брежнев болды. Осы қосарланған тағайындаумен Кремль ұзақ уақыт бойы сақталып келген ережені бұзды. Ережеге сәйкес республикалық Орталық Комитеттің екі бас хатшысының бірі жергілікті этностың өкілі болуы керек еді. 1925 жылдан 1946 жылға дейін Қазақстанның партиялық иерархиясында екінші дәрежелі хатшы болып Сұлтанбек Қожанұлы, Ізмұқан Құрамысов, Садық Нұрпейісов, Сәлкен Дәуленов және сол Шаяхметов болды. Соңғысы орталық комитетті басқарды, ал келесі дәреже алдымен Сергей Круглов, содан кейін Иван Афонов, яғни орыстар болды.

Пономаренко кандидатурасын Георгий Маленков ұсынған еді. Ол 1930 жылдардың екінші жартысында Сталинге ең жақын адамдардың бірі еді, ал Сталин қайтыс болғаннан кейін Маленков СССР Министрлер Кеңесін басқарды, осылайша Хрущевпен бірге «қос» басшылық құрды. Бірақ 1955 жылдың басында соңғысы Маленковты Үкімет басшысы қызметінен босатты.

Бірнеше айдан кейін Хрущев Пономаренконы дипломатиялық қызметке жіберді және оның орнына Брежневті ұсынды, оның оң қолы бұрын Новосібір обкомын басқарған Иван Яковлев болды. Кейінірек, Брежнев Мәскеуге шақырылған кезде, Яковлев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы, ал екіншісі Николай Журин болды. Яғни, орталық жоғарыда аталған ережені бірден елемеді, бұл, әрине, қазақтардың, әсіресе ұлттық элитаның наразылығын тудырды. 

Хрущевтың мұндай әрекетке баруы тың жерлердің көтерілуіне үлкен мән беріп, оны ұйымдастыру үшін басқа ешкімге сенбуі болуы мүмкін (сол уақыттарда ол Одақтың кез келген басқа республикаларына қарағанда Қазақстанға жиі келген). Ол өзінің жобалық мақсаты үшін партияның кадр саясатында қалыптасқан дәстүрлерді құрбан етті. Яковлевтің орнына Николай Беляев келгеннен кейін ғана Фазыл Кәрібжанов екінші хатшы болып сайланды, ол бұрын өзін Ауыл шаруашылығы министрі, содан кейін Аграрлық мәселелер жөніндегі орталық комитеттің хатшысы ретінде лайықты көрсеткен еді. 

Брежнев пен Қонаев қарым-қатынасы

Екінші жағынан, Брежневтің біздің республикамыздағы жоғары лауазымдарда болуы оған көп пайда әкелді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін, ол бір кездері СОКП Орталық Комитетінің хатшыларының бірі болып, екінші дәрежеге түсіп қалды. Кейін ССРО Қорғаныс министрлігі Бас саяси басқармасы бастығының орынбасары қызметін атқарды. Брежнев осы оқиғаларды қатты уайымдап, ауырып қалған кездері де болды. Қазақстанда қызметке тағайындау ол үшін үлкен саяси аренаға қайта оралу және мансаптық өрлеуге трамплині болды. Ол тың игеруге өзінің өмірбаянындағы маңызды кезеңдерді баяндайтын үш кітабының бірін арнады (оларды басқа авторлар жазған және әрқайсысының таралымы 15 миллион дана болған).

Сондықтан да алпауыт державаның көшбасшысы бола отырып, Брежнев Қазақстан туралы әрқашан жылы лебізін білдіріп отырды. Басқа республикаларға қарағанда ерекше көңіл бөлді. Ол біздің республикамызда жұмыс істеген кездерінде достық қарым-қатынаста болған Дінмұхамед Қонаевтың барлық бастамаларында белсенді қолдау көрсетті. Оның ішінде жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындар құру, әлеуметтік-мәдени мақсаттағы объектілер, тұрғын үйлер салу, т.б. Бұл жұмыстардың барлығына орталықтан қомақты қаражат бөліп отырды. 

Брежнев Қонаевты жақын жолдасы көретініне қатысты бірнеше оқиға бар. Мысалы, 1964 жылғы «Қазан төңкерісінен» бір ай өткен соң, Хрущев барлық лауазымдардан босатылып, Брежнев Бас хатшы болған кезде Қонаев Орталық Комитеттің бірінші хатшысы қызметіне қайта оралған еді. Осы оқиғаға дейін екі жыл бұрын Никита Сергеевичтің қалауымен Исмаил Юсупов Қазақ ССР басшысы болды.

Кейінірек, 1971 жылы Қонаев СОКП Орталық Комитетінің саяси бюросының мүшесі болып сайланды, ол ел үшін барлық шешімдерді қабылдады. Кейінгі совет дәуіріндегі одақтас республикалар арасында мұндай құрметке тек Қазақстан мен Украина ғана ие болды. Бұл екі елдің  ерекше саяси мәртебеге ие екенін білдіреді.  

Ауыс-түйістен тың игеру жобасының нәтижелеріне келсек. Тың алқапта жұмыс істегендер қаржылай ынталандырылды, жеңілдіктермен, өндірістік жоспарларды орындаған сыйақылармен, еңбек сіңірген жылдары үшін үстемеақылар беріліп отырды. Жұмысшылар үшін  500-1000 рубль мөлшерінде біржолғы ақшалай жәрдемақымен қамтамасыз етілді және 150-200 рубль  отбасының әр мүшесіне беріліп отырды. Үй салуға 10 жылға 10 000 рубль көлемінде несие. 1500-2000 рубль мал сатып алуға несие, 150 кг астық немесе ұн мөлшерінде азық-түлік несиесі, 2-5 жылға ауылшаруашылық салығынан босату т.б жеңілдіктер болды.  1954-1959 жылдары Қазақстанның тың жерлерін игеруге 20 млрд рубль құйылды. 

Партияның шешімі жұмысшылар арасында кең қолдау тапты. Комсомол комитеттері еріктілерді таңдап, оларды совхоздарға жіберді. 1954 жылдың наурыз айында қазақстандық тыңға РСФСР, Украин ССР және басқа да одақтас республикалардан 14240 комсомолшы мен жастар келді. Тың жерлерді игеру үшін Патриоттық қозғалыс Қазақстан жастарын да қамтыды.  

1954 жылы Қазақстандағы жұмысқа 48,9 мың адам келді, олар үшін механизаторларды даярлау курстары құрылды. Ауыл шаруашылығын механикаландыру училищелері республиканың совхоздары мен ТСМ-не 50,8 мың жас механизатор жіберді. Сонымен қатар Қазақстанның тың жерлеріне Совет Армиясының әскерилендірілген жауынгерлері келді. Олар Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды және басқа да облыстарда совхоздар құрды.

1954-1956 жылдары республикаға барлығы 640 000-нан астам адам келді, оның ішінде: 391 500 ауыл шаруашылығы механизаторы, 50 000 құрылысшы, 3000-ға жуық медицина қызметкері, 1500 мұғалім, 1000-нан астам сауда қызметкері. Сонымен қатар бауырлас республикалардан механикаландыру училищелерінің 66 700-ден астам және Қазақстан училищелерінің 19 800-ден астам түлегі жұмыс істеді.

Тың игерушілердің алғашқы жетістіктері

КОКП-ның XX съезіде Қазақ ССР-нің алдына 1960 жылға қарай астық өндірісін 1955 жылмен салыстырғанда шамамен 5 есеге ұлғайту міндетін қойды. Қазақстан Компартиясы ОК пленумы (1956 жылғы сәуір) республика еңбекшілерін 1956 жылы астық өндіру жөніндегі бес жылдық жоспарды орындауға бағыттады. Егістік жұмысшылары партияның шақыруына белсенді кірісіп, сол 1956 жылы алғашқыауқымды тың егінді өсірді.

1956 жылғы егін  қиындықтарға тап болды. Республикада мұндай үлкен массивтерден егін жинау ешқашан болған емес. Қазақстандық астық өсірушілерге көмекке бүкіл ел келді. Совхоздар өнеркәсіптен қосымша ондаған мың «жинау» машиналарын алды. 1956 жылы республикада 2 миллионнан астам адам жұмыс істеді. Тазалауға 64 мың комбайн, 100 мыңнан астам автомобиль жүгіндірілді. 

1956 жылы Қазақстан алғашқы миллиард пұт астықты тапсырды. 1956-1968 жылдары республикада тағы 4,8 млн. гектар жаңа жер игерілді. Қазақстандағы егіс алаңы 1958 жылы 28,6 млн.гектарға дейін өсті, оның ішінде дәнді дақылдар – 23,2 млн гектар. Республикада мақта, қант қызылшасы, күнбағыс,  жеміс-көкөніс және жемшөп дақылдары өндірісі де кеңейді.

50-жылдардың аяғында Қазақстанның ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Совхоздар 169 мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк көлігі және басқа да ауыл шаруашылығы техникасын алды.

Қазақстандағы астықтың жалпы өндірісі тың игеру кезінде (1954-1960 жж.) 106 млн. тоннаны құрады, осы жылдары астықтың орташа жылдық өндірісі 1949-1953 жж. көрсеткіштерінен 3,8 есе артық болды. Қысқа мерзімде Қазақ КСР Кеңес Одағының ең ірі астық қоймаларының біріне айналды. Расымен де бұл жоба «алшысынан түсті» ме? Әлде еліміз үшін зияны көп болды ма?

Бүгінгі таңда тың игеру жайлы оң және теріс деген пікірталастар жиі кездеседі. Қазақстанда әдетте мал шаруашылығы үшін жағымсыз салдар болды дейді. Әрине, олар болды. Бірақ ресми статистика деректері негізінде жасалған кестеге назар аударыңыз:

Көріп отырғаныңыздай, КСРО ыдыраған кезде қойлар мен ешкілердің саны тың игеру алдындағы және 1930 жылдардағы жаппай ашаршылық басталғанға дейін екі есе өсті. Қазақтарды ұжымдастыру және отырықшы өмір салтына көшіру нәтижесінде күрт азайған жылқылар мен түйелердің саны тың игерілгеннен кейін іс жүзінде өзгерген жоқ. 

Егер Республиканың солтүстігінде жер жырту болмаса, онда мал басының өсуі анағұрлым маңызды болар еді. Мысалы, қой мен ешкінің санын 50 миллионға дейін жеткізу мүмкін еді.  

Бүгінде Ресей халқы «тың жобаға» деген теріс көзқараста.  Барлық күш пен құралдар Қазақстан мен Батыс Сібірге тасталғандықтан, Ресейдің орталық және батыс аймақтары, аграрлық өндірістің дәстүрлі орталықтары мемлекет назарынан тыс қалды. Тарихи сыншылардың айтуынша, «ауыл шаруашылығының және бүкіл ауылдық өмір салтының деградация процесі жеделдеді». 

Қорыта айтқанда, 50-ші жылдардың аяғы мен 60-шы жылдардың басында елдегі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру қарқынының күрт төмендеуіне әкелді. Жеті жылдық (1959-1965) жоспарланған 70% өсімнің орнына нақты жалпы өнім 15%-ға ғана өсті.

 Сонымен қатар тың жерлерді игеру басқа республикалардан халықтың келуіне ықпал етті, бұл ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің рөлінің төмендеуіне, қазақ тілінде оқытылатын мектептер санының азайуына, ұлттық әдебиеттер мен мерзімді басылымдардың тоқтауына әкелді. Солтүстік облыстарда тілдік және демографиялық проблемалар шиеленісе түсті.