Кең, текеметті үй сондай таза мен жинап қойылған болып қалды, мұндай тазалықты мен қазақ даласында алғаш рет көріп қалдым...Жазғы ыстық далада жүріп шаршағанда, ала көлеңке, кең,тап-таза киіз үй өз салқындығымен сені құтқарады...»[1].

Басқа орыс саяхатшы-зерттеушілері де киіз үйді қызықтыратын. Қазақ халқы киіз үйді сан мыңдаған жылдардан бері пайдаланып келеді. Киіз үй қазір де керек. Әсіресе, шаруашылықпен айналысатын қойшылар,геологтар мен бұғы өсірушілер үшін таптырмайтын қажеттілікке айналғандығы рас... Ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі бүгінгі таңда мал жайлымды қойшыларға ең жақсы киіз үй екендігін көрсетті. Киіз үйде жазда салқын болса, жаңбырлы күндерде – жылы мен құрғақ. Ол желге де қарсы тұра береді. Киіз үйбір жерден екіншісіне көшкенде тігу мен жинауға өте қолайлы болады [2].

«Оғызнама», «Қорқыт Ата кітабы», «Манас», «Қозы Көрпеш –Баян сұлу», «Қыз Жібек» қазақ халқының жырларында  киіз үйге жан-жақты, керемет сипаттама жазылған. XVI-XVIII ғғ. Разбихан, О. Пешель, И.П. Фальк, П.С. Палас, И. Георги, Ш. Уәлиханов, Б. Залесский, Б.А. Федченко, А.И. Якоби, П.Е. Маковецкий, О.И. Харузин, А.К. Гейнс және басқа ғалымдар мен саяхатшылардың еңбектерінде киіз үйге берілген сипаттамалар да кездесіп тұрады. Қазақтың ұлттық шатыры –киіз үй – әр көрмеде тігіледі. 1861 жылы Париж қаласында Алместің киіз үйі көрмеге қойылды. 1867 жылы Мәскеу қаласындағы көрмеге Ш.Уәлихановтың және А.Ханкожинаның киіз үйі қойылатын болса, 1876 жылы Петербург қаласындағы шығыс зерттеушілердің III конгрессінде М.Жанайдарованың киіз үйі бүкіл әлемге көрсетілген [3]. Мақсаты бойынша киіз үйлер үшке бөлінеді: 1)киіз үй –баспана;  2) киіз үй – мерекелі үй: ақ үй, боз үй, ән үй,отау үй; 3) жорықтық киіз үй. Осылардан басқа тамақ дайындауға және дастарқан жасауға арналған киіз үй мен киіз үй-қойма сияқты түрлерi де пайдаланылған. Жорықтарға арналған киіз үйлер кішкентай, көшіп қонуға ыңғайлы.

Киіз үй тор мен киізден жасалған жинамалы түрік (қыпшақ)  құрылыстарға жатады. «Басқа тұрғын үйлерге қарағанда, киіз үйдің көшпелі тұрмысқа бейімділігі жоғары болғандықтан, көшіп қонуға өте ыңғайлы» [4]. Моңғол киіз үйімен салыстырғанда қазақ киіз үйінің  төбесі күмбез тәріздес болып, сыртынан жабылады да, үйді желден, ыстық-суықтан, күн сәулесінен, қар-жаңбырдан мен т.б. қорғап тұрады. Ә.Марғулан академигі былай көрсетеді: «Ағаштан не саз-бетоннан жасалған үйлерге қарағанда киіз үй біршама кейінірек пайда болды, құрамында оның түптұлғаларының негізгі құрылымдары бар деп түйіндеме жасауға болады» [5]. Киіз үй әдемі қиылысқан торлы желілерден –керегелерден, кереге мен шаңырақты жалғастырып тұратын уықтардан, пішіні күмбез тәріздес, киіз үйдің ең жоғарғы бөлігінде орналасқан шаңырақтан  тұрады. Бұның бәрі бау мен кілем төсенімен бауланады, ал төрт жақтан –төрт туырлықпен, үстінде екі үзік пен түндікпен бауланады[6]. Киіз үйдің шилері – кереге мен туырлық арасынан айналдыра тұтылатын шилер туырлықты кереге көгінің жылуынан қорғап, киіз үйдің сырт пішінін жұмырлай түседі.

Қазақтарда ежелден құрметте болған киіз үйлердің бірі –ақ үй,ол үйдің берекесі менбірлігін білдіреді.Киіз үйдің туырлығы бірыңғай ақ қойдың жүнінен басылған киізден жасалса оны “ақ үй”, қоңыр жүннен басылған киізден жасалса “қоңыр үй” деп атайды. Ақ киіз үйде 6-8 кереге, 12, 140-150 уық болатын. Бұл қарамен салыстырғанда екі есе артық. Ақ үйде шилеркереге мен туырлық арасынан айналдыра тұтылатын, ал үстінде уықтар мен  басқұр (сыртынан бастырып тағатын), өрнекті жалпақ құр бекітіліп қойылады. Әшекейлер, безендіретін заттар – таңғыш, шаңырақ-бау, арқан, уықбау, желбау, аяқбау – іліп байлайды. Жіңішке бұрандамен, сүйектермен және өрнектермен өрнектелген киіз үйдің есіктері – сақырлауық. Киіз үйдің есіктері киізді шымылдықпен жабылады. Отау үй үлкен емес. Отау тігіп,үй болды дегендей, Отау үй жас жұбайларға қойылады. Көшпелі өмір салтын ұстанып, бай адамдар жолда кішкентай киіз үйлер –Тұырлық  үйлер – қойылатын болды. Туырлық уықтың қарынан асырып, үзіктің етегін ала керегенің аяғына дейін жабылады. Шаңырақ түндікпен жабылады. Жорықтарға арналған Жол үй (немесе Аблайша) шағын көлемді, үш-төрт керегеден тұратын. Қос –қойшыларға арналған үй. Ол дәстүрлі киіз үйден ауытқып, осы үйдің төбесі күмбез тәріздес емес, конус түріндегі  болады. Киіз үйдің керегелері жерге дөңгелене тігіліп, жоғарыда киізді баумен байланады. Бұл жерде уықтар керегенің қызметін атқарып тұрады.

Киіз үйдің сыртқы көрінісі, келбеті менкөлемі бойынша бұл үйде тұратын адамның қоғамдағы дәрежесін анықтауға болады. Кедей адамдарда, мысалы, тар, кейде тіпті шаңырақсыз, үш-,төрт жармалы есіктері бар киіз үйлер болған. Мүлдем кедей болып кеткен адамдар  бір-біріне қанаттастырылған жайылған екі керегеден тұратын киіз үй тіккен. Осындай киіз үйдің сыртын тек туырлықпен жабылатын жағдайлар аз болған жоқ. Бұл кедейлерге арналған үйдің түрі шалаш деп аталады. Қалтасында бір де бір тиын қалмаған адамдар уықтарды (бақан) үстінде байлап қойып, оларға тек кілем салатын болды. Егер кілем болмаса да, онда үстін шимен ғана жабыстырылады. Осындай үй күрке деп аталады.

Киіз үй тұрғын үй ретінде жазда өте қолайлы болса, қатал қыстың уақытында далада қатты аяз тұрғанда ыңғайсыздау болады.Бұдан басқа, ызалы борандар киізді төсемді жұлып алып, киіз үйдің ауыр қанқасын аударыстыра береді. Киіз үйдің ішкі көрінісі  М.С.Мұқанов жүргізген зерттеулері дәлелдегендей, «халықтың ең жақсы дәстүрлеріне негізделген». Оның пікірі бойынша, «ішкі жиһаздары, киізден түрлі бұйымдар, маталардан жасалған өнімдер, өрнектелген шилер, қабырға кілемдер,кестелер, тұрмыс заттары, жіңішке бұрандамен, сүйектермен және өрнектермен өрнектелген түрлі бұйымдар – барлығы ежелгі шеберлердің дәстүрлерін бойына сіңіп, өрнек-шығармашылықтың негіздерін сақтай отырып қалыптасады».

Үй жабдығы

Біз үй жабдығының толық сипаттамасын А.А. Диваев «Қазақтардың этнографиялық болмыс-бітімі» атты еңбегінен тауып аламыз. «Үйдің керек-жарақтары. Бүкіл киіз үй кілемдермен, текеметтермен, алашалармен төселеді. Киіз үйдің шет-шетінде сандықтар, ал олардың үстінде жастықтар мен көрпелер көрініп тұрады. Казалинді үезінде түгелге жуық бай тұратын киіз үйде ағаштан жасалған бір-екі кереует бар. Қаланың жанында темірден жасалған кереуеттер кездестіруге болады. Шыға берістің оң жағында шаймен, асханалық мүліктермен (самауыр, құмған, шылапшын,табақ, шара-табақ пен ет, қымыз сақтауға арналған ыдыстар) бір сандық тұр.Қымыз, сорпа ожаумен (ағаштан жасалған үлкен қасық) құйылады. Сорпаға арналған ең үлкен қасық чумич деп аталады. Кіре берістің оң жағында  қымыз бен айран сақтауға арналған торсықтар (түркі халықтарының қымыз, шұбат, іркіт құюға арналған ежелгі ыдысы) ілулі тұр.Торсықтағы қымызды пішпекпен араластырады. Пішпек – бір нәрсені араластырғанда қолданатын аспап».

«Керегеде ілулі тұрған киімді, аяққапты көруге болады. Аққап үй заттарын (торба,орамал, таспиқ, ақықтан жасалған әйелдерге арналған моншақ) сақтайды. Таспиқтердің түрлері: меруерт, ағаш, темір. Киіз үйде кітаптарды сирек кездестіруге болады. Кейде ғана қазақ баспасынан шыққан қырғыз не араб ертегілері көзге түсіп тұрады.Сонымен қатар, Қоран мен басқа дін кітаптары жатыр»[7].  

Бай адамның киіз үйіне кіргенде, көптеген өрнектер көзге түсіп тұрады. Киіз үйдің жабдықтарын, жиһаздарын жасауда ерекше өрістеді. Киіз үй кілемдермен, текеметтермен, көрпешелермен төселеді. Жержастықтар –қатты жастықтар, өйткені олар отыруға арналған. Маңызды қонақтар келгенде, оларға құсжастық, көпшік беру әдеп сақталады.

Киіз үйдің ортасында ошақ тұрады. Мерекелі киіз үйде дастарқан жайылады.

Кіре берістің сол жағында аулағыш құспен аңшылыққа шығуға арналған ат әбзелі ілулі тұр. Кішкене аласырақ жас жұбайларға арналған шымылдықтары бар төсек ағаш тұр.

Төсек ағаштың жанында жүкаяқтарға (дәстүрлі қазақ қоғамында қолданылған, сандықтың астына қойылатын жиһаз) киізді не кілемді қаршындар салады. Қаршылардың ішінде үй киімі сақталады. Қаршыларға екі-үш әбдіре қойып, олардың үстіне жастықтар мен көрпелер көптеп жиналады. Көрпе мен жастық неғұрлым көп, әрі әдемі, қымбат болса, соғұрлым отбасы бай болып тұрады. Шыға берістің оң жағында тамақ және ыдыс-аяқ сақтайтын үй жиһазы, кебеженің түрі –асадал – тұр. Кебеже тамақты мен асханалық мүлікті сақтайды. Осында ыдыстарға арналған қабырға аяққаптар мен кеселерге арналған теркештер де бар. Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақтар қысқы уақытта өздерінің тұрақты қоныстарына –қыстыққа (қыстауға) – қайтып келген. Жазда қыстауда қалған адамдар пішенді тырнауышпен жинауға мен қарапайым  егін шаруашылығымен айналысқан.Олар өз отбасының кейбір мүшелерімен жайлауға өз малыл жіберетін, ал өздері қыстаулардың жанында жазғы киіз үйлерді тігіп берді. Көшпелі өмір салтын ұстанған адамдардың өмірі осылай өткен.

Мәліметтер Қазақстан халқы Ассамблеясы Ғылыми-сараптамалық кеңесінің ұсынысымен жарияланды. Мақала п.ғ.д., профессор А.Қалыбекованың «Қазақ халық тәрбиесінің асыл мұрасы» кітабынан алынды. Алматы, 2011 ж. 

Пайдаланылған әдебиеттер: