– Қойшығара аға, әңгімемізді өзіңіз зерттеп-зерделеп жүрген көшпелілердің көне тарихынан бастасақ... Мысалы, «түбі бір түркінің ұрпақтарымыз» деген даусымыз неге әлемдік дәрежеде жарқын-жарқын естілмей жатыр? 

– Қазіргі тарих еуропалық таным-түсінікпен жазылған. Біздің ғана емес, әлемдік тарих солай. Сондықтан еуропалық таным-түсінікке келетіндердің бәрі «мәдениетті», «өркениетті» халықтар да, ал келмейтіндердің бәрін өркениеті мен мәдениетінің жоғары деңгейде екеніне қарамастан, «жабайы», «тағы» деген. 

Бұл ұғым жазу-сызуға қолы ерте жеткен елдердің қалдырып кеткен жазба мұраларының негізінде қалыптасты. Соған сүйене отырып, жалпы адамзат тарихын «тарихқа дейінгі кезең» және «тарихтан кейінгі кезең» деп екіге бөлді. «Тарихқа дейінгі» дегені – христианша жыл санауға дейінгі VIII ғасырға дейін. Ал «тарихтан кейінгі» дегені – содан бергі уақыттар. Енді осы христиан эрасына дейінгі VIII ғасырдан ІІ ғасырға дейінгі аралықтағы 6 ғасырды «уақыт осі» деп атайды. Бұл – бүкіл таным-түсінік кеңейіп, байырғы дін атаулының басы басталып, жұрттың ой-санасы өсіп, жазу-сызудың дами бастаған тұсы. Ал одан арғы жақтың дерегі аз, дау-дамайы көп.

Тарихты осылай кезеңге бөлуден «тарихи халықтар» және «тарихи емес халықтар» деген шықты. Кейін бұл атаулар «отырықшы», «көшпелі» дегенмен алмастырылды. Бірақ, терминдер өзгергенмен, оның мән-мағынасы сол күйінде қалды. Бәрібір сол отырықшылар «өркениетті жасаушы мәдениетті халықтар» да, көшпелілер малдың соңынан еріп, қайда шөптің сонысы, судың тұнығы бар деп жүрген дала кезбелері болып есептелінді. 

Сол ұғым қаймағын бұзбай, кешегі ХХ ғасырға да жетті. Өзінің саналы ғұмырын көшпелі халықтардың тарихын жазуға арнаған орыстың белгілі тарихшысы Лев Гумилев «Қытайдағы хундар» деген кітабында: «ХІХ ғасыр бізге «адамзат өркениетін отырықшы елдер жасады, ал Орталық Азияны жабайылық пен тағылықтың тұманы қоршап тұрды» деген тұжырымдаманы мұраға қалдырды. Бұл тұжырымдаманың зияндылығы оның қателігінде ғана емес, оны түзеуге, сынауға болмайтын ғылым жетістігі ретінде ұсынылуында еді», – деп атап көрсетті. Түрік тектес көшпелі халықтарға деген осындай сыңаржақ көзқарас олардың тарихын зерттеттірмеді. Сондықтан да біз көшпелі халықтар туралы қазір бірдеңе білетін болсақ, онымыз – тек сол баяғы «жазу-сызуға төселген елдермен» аралас-құраласқа түскен кездегі солардың атаулары ғана. Ең ғажабы, адамзат баласы жазбаларының тарихын зерттеген белгілі тіл маманы Д.Дрингер деген кісі өзінің «Алфавит» деген кітабында шумерлердің жазуын «жалғамалы тілді жазу», яғни агглютинативтік тіл дейді. Сөйте тұрып, дүние жүзінде сондай жалғамалы тілді халықтардың барын біле отырып, солардың тілімен салыстырып, тегін анықтаудың орнына «бұл үнді-еуропалық тіл емес» деп, ары қарай зерттемей кеткен. Міне, бүкіл көшпелілердің тарихына, мәдениетіне, тіліне деген көзқарас осындай болған. 

– Енді әріге бармай-ақ, өзі-міздің түрікке келсек, қандай деректерге сүйенсек болады? 

– Көне тарихымыз кешегі қытайдың Вій (Вэй) империясының елшісі Түрік хандығының орталығына келген кезінен басталады. Демек, түрік халқы – бүгінгі әлем және кешегі Кеңес тарихшыларының, өзіміздің қазақ тарихшыларының тұжырымы бойынша, VI ғасырда Алтайда пайда болған жас халық. Ал осы халықтың арғы ата-бабалары кім болды? VI ғасырда қағанат құрған түріктер көктен түсті ме, жерден шықты ма? Қайдан келді? Қандай кезеңдерді бастан кешіріп, қандай соқтықпалы соқпақты жолдан өтті?... Ол туралы бір ауыз сөз тағы да жоқ. Оны іздеймін деген талап та болмай тұр. Біздің түріктер жөніндегі қазіргі дереккөзіміз Орхон-Енисей жазбаларындағы, Қытайдың жылнамаларындағы, әулеттік шежірелеріндегі деректермен шектеледі. Шын мәнінде, біз – сол VI ғасырға дейін Шығыс пен Қара теңіз аралығындағы жерді жаулап алған Түрік қағанаты деген үлкен империяның халқымыз. Шегіртке емеспіз ғой, бір жылда пайда болған! Құрылыс емеспіз ғой, бір жылда салынған! 

Қазіргі Қазақстан тарихын қарасаң, біз өзіміздің түрік тектес екенімізді мойындаймыз. Бірақ тарихымызды Түрік қағанатының өзі де емес, соның кейін Батыс Түрік қағанаты мен Шығыс Түрік қағанаты болып бөлінген кезінен, яғни Батыс Түрік қағанатының тарихынан бастап жүрміз. Өйткені, біздің қазақ хандығының құрамындағы Үйсін, Қаңлы сияқты тайпаларымыздың бәрі сол Түрік қағанатының құрамында болған. Бұл – бір. Екіншіден, Шыңғыс хан шапқыншылығына дейін Шығыс мәдениеті жоғары болды. Әл-Фарабилер шықты бізден. Ол кезде бүкіл әлем бойынша Махмұт Қашқаридай энциклопедиялық деңгейдегі сөздік жасаған адам болған жоқ. 

Мемлекеттің құрылуын, оны басқару жөніндегі айла-тәсілдерді айтқан, елдік мүддені көздеп, келешекті ойлаған Жүсіп Баласағұнның дидактикалық поэмасындай ұлы шығармалар жазылмаған. Бұлар да көктен түскен жоқ. Бұл сонау есте жоқ ескі заманнан, Шумерлердің гимндерінің, Гомердің «Илиадасы» мен «Одиссейінің», үнді ведасының, «Махабхаратасының», Фирдоусидің «Шахнамасының» үзілмей келе жатқан дәстүрлі жалғасы болатын. Бұл ұлы мұраларды жасаушылардың да түрік тектес халықтардың өкілдері екені қазір анықтала бастады. 

– «Қазақ зиялыларының ең соңғы тұяғы «Алаш» арыстары болатын» деген кесімді пікірге де келелі ой қосатын шығарсыз? 

 – Ол былай, балам... Менің «Елдік негіздері» деген бір кітапшам бар. Соның ішінде «қазақта зиялы жоқ» деген пікірім жазылған. Біз алдымен «зиялы» деген сөзді түсінуіміз керек. Бір нәрсенің мәнін білмей айта беру еш нәтиже бермейді. Тәуелсіздік алғалы отандық БАҚ-та «Қазақта зиялы бар ма, жоқ па?» деген пікірталас бірнеше рет ұйымдастырылды. Зиялыны біреуі «жоқ» дейді, екіншісі «бар» дейді. Сонымен тарқасады. Есі түзу адам бар нәрсені «бар ма?» деп сұрамайды. Демек, сұрақтың қойылуының өзі-ақ біраз жайды аңғартса керек. Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен «Зиялы деген кім?», «Кімді зиялы дейміз?» дегенге жауап беру керек. «Зия» – арабшадан аударғанда, «жарық» деген сөз. Ал зиялы – жарықты, сәулелі дегенді білдіреді. Негізінен төңірегіне өзінің кісілігімен, мінез-құлқымен, болмысымен сәулесін түсіретін адамды айтады. Ал бізде осындай адам бар ма?! 

Бізде зиялыны орыстың интеллигенция сөзімен салыстырады. «Интеллигенция» – оқыған, әр нәрседен хабары бар, бойын таза ұстап жүретін білімді адам. Бұған қарағанда, қазақтың бәрі зиялы. Өйткені, қазақта орта, жоғары білім алмағандар жоққа тән. Қазақ ұғымында зиялының мәні бұдан бөлек. Менің түсінігімде, ұлт зиялысы дегеніміз – сол өзі шыққан ұлттың бар жақсы қасиетін бойына сіңірген, кісілік парасаты биік, халқының мүддесін жеке басының мүддесінен жоғары қойып, саналы ғұмырын соған қалтқысыз қызмет етуге арнаған, ұлттық дамудың мүддесін көздейтін әлеуметтік мұраттарды алға шығарып, қолдап-қорғап отыратын, осы жолда кездескен қиындыққа қаймықпай қарсы тұрып, қажет болса, мақсатты ісінің жолында күресіп, құрбандыққа бара алатын рухы биік, ары таза қайраткер адам. Олар бір емес, бірнешеу болса, ол – зиялылар қауымы. Ал осындайлар жоқ болса, мың жерден «бар» деп шырылдасаң да, ол – жоқ! 

– Біз қазір теледидардан кәрістің қазақшаға аударылған тарихи сериалдарын көріп жүрміз. Ал ондай деңгейдегі сценарийді неге өзіміз жазбасқа? Әлде ағайындар «мына киноның ішінде неге біздің рудың батыры жоқ?» деп шулай ма? 

– Қазір кітап бұрынғыдай оқылмайды, шырағым! Ал киноны қазіргі 17 миллион халықтың кемінде жартысы көреді. Егер жақсы дүние болса, сол 17 миллионыңның бәрі дерлік көріп шығуы ғажап емес. Ленин «Барлық өнердің ішіндегі бізге ең маңыздысы – кино» дегенді бекер айтпаған. Демек, идеологияда кинодан артық ықпалды өнер жоқ. Сенің айтып отырған ойың менің де көкірегімді тілген. Корейдің Жумонгынан артық болмаса, бір де кем емес түріктің тамаша тұлғалары жетіп артылады. Солар туралы дені дұрыс бір фильм шығара алмағанымыз менің де жаныма батып, намысыма тиген.

Содан осы кемістіктің орны тола ма деген мақсатпен Мүде хан туралы 15 бөлімді телехикая сценарийін жазып шықтым. Жазып болғаннан кейін «Қазақфильмге» тапсырдым. Жақсы қабылдады. «Түсіреміз» деді. Бірақ түсірілмеді. Кейін «Қазақстан» телеарнасымен бірігіп түсірмек болып еді, оның да сәті түспеді. Бұл фильмнің жаңағы сен айтқан руыңа еш қатысы жоқ. Бұл түрік тектес халықтардың бәріне ортақ фильм. 

– Айтыңызшы, біз рухани қазынаға келгенде салдыр-салақтау емеспіз бе? 

– Бізде «мемлекеттік бағдарлама» дегендерің әбден сәнге айналып кеткен. Жылына бәленбайын ойлап табады. Соның ішінде жалғыз орындалған бағдарлама – «Мәдени мұра» ғана. Алғашқы жылдарын айтып отырмын. Сол кезде шынымен де керемет дүниелер жиналды. Бірақ сол дүниелерді зерттеп, игілікке асыру жағы кемшіндеу болып тұр. Ең өкініштісі, сол жиналған мұралар негізінде біреу бір тақырыпты алып зерттеп, сол туралы жаңалық ашса, ол ескерілмейді. Оқулыққа енбейді, ғылыми айналымға түспейді. 

Қазір «адамзат өркениетінің ошағына алғашқы от тамызған – түріктер» деуге толық негіз бар. Оған генетика ғылымының соңғы жетістігі – ДНК зерттеулерінің қорытындысы толық мүмкіндік беріп отыр. Енді сол ДНК деректерін тарих деректерімен негіздеп, түріктердің шынайы тарихын жасайтын заман туды. АҚШ-тың Колифорния университетінің Алан Уилсон бастаған ғалымдары мен Ресейдің Вавилов атындағы Генетика институтының Илья Захаров бастаған ғалымдары Америка үндістерінің түрік екенін, оның 30-40 мың жылдық тарихы бар екенін дәлелдеп, ғылымды мойындатса, Гарвард университетінің профессоры Анатолий Клесов Атлант мұхитына дейінгі Еуразия кеңістігі есте жоқ ескі замандардан бері тек түрік тектес халықтардың мекені болғанын дәлелдеп берді. 

– Түріктердің ежелгі халық екенін тілші ғалымдар көне сөздер арқылы да ертеден бері дәлелдеп келеді. Бірақ бұған ғылым онша құлақ аспай келе жатқан жоқ па? 

– Дұрыс айтасың! Мысалы, түріктер ерте заманда «мекен» деген сөзді «ұя» және «ан» деген сөздер арқылы берген. Осының «ұясын» отырықшыларға, «ан» дегенін көшпелілерге арнап айтқан. Бүгінгі дүниежүзі халықтары мемлекеті атауының «ия» жұрнағы – түріктің осы «ұясы». Түркия – түріктің мекені, Болгария – болғардың мекені, т.б. дегендей. Ал Тұран – тұрдың мекені, Қазан – қаздың мекені, Албан – таулықтар мекені, Суан – сулықтар мекені, Британ – бриттар мекені және т. б. 

Меніңше, ХХІ ғасыр – түріктің ғасыры болады. Ағылшынның да, германдардың да, Балтық бойындағы, скандинавия елдерінің де – бәрінің түрік екендігін мен емес, түрік тектес халықтардың өкілдері емес, Еуропа зерттеушілерінің өздері айтып отыр. Қазіргі орыстар жайлаған жерлердің ежелгі түрік жерлері екені де нақты атап тұрып көрсетілген. Өзінің тегін жасырған тексіздік кімнің кім екенін білдірмей келді ғой. Біз жаттанды стандарттан құтылып, Үкімет саясатының бетін бері бұрып, арнайы маман даярласақ қана осының бәрін жарыққа шығара аламыз. Мен саған қазір жай шолу жасап қана айтып отырмын. Түріктің шынайы тарихы енді жазылады. 

– Әңгімеңізге рахмет! 

Еркеғали БЕЙСЕНОВ