1917 жылғы ақпан буржуазиялық демократиялық төңкерісінің нәтижесінде патшалық өкіметтің құлауы Ресейдегі саяси күштерді орналастырудағы түп негізін өзгертті. Қарсы шыққан жұмысшылар, сарбаздар, кедей шаруалар өздерінің билік органдары – Кеңестерді құрды. Буржуазия және буржуазияланған помещиктер төңкеріс жеңісін пайдаланып, билікті өз қолдарына алды және Уақытша үкіметті құрды, сонымен қатар сол жерлерде, соның ішінде ұлттық шет аймақтарда да органдарды құрды.
Қазақстандағы билікті ұстап қалу үшін және бөлек мемлекеттік, үкіметтік мекемелерге «демократиялық келбетті» беру үшін Уақытша үкімет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар ұлттық саясатты өзгертпей, олардың атын өзгертті де, кадет және эсерлер партиясына жататын бұрынғы патшалық шенеуніктер санынан шыққан комиссарларды, сонымен қатар ұлттық-либералдық қазақ зиялыларының бөлек өкілдерін облыстар мен уездердің басшылығына қойды, (А. Бөкейханов, М. Тынышпаев, А. Бірімжанов және т.б.).
Ақпан төңкерісінің жеңісі уақытында Минск қаласында болған, қазақ ұлттық зиялыларының көшбасшысы А.Бөкейханов «Жаңартылған Ресейдің азат азаматтары – қазақтарына» жолдауымен сөз сөйледі. Сол жолдауда былай айтылған: «...Жаңа құрылысты және жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтар бірігу керек. Жаңа құрылысты қолдайтын барлық ұлттармен қарым-қатынаста жұмыс істеу қажет. Біздің ұранымыз – бірігу және әділеттілік. Жер мәселесін тез арада талқылаңыздар. Біздің ұранымыз – «демократиялық республика» мен жер мал шаруашылығы мен егіншіліктен табыс алатындарға берілсін»1. 25—28 наурызда өкіл ретінде ол кадет партиясының VII съезд жұмысына қатысты. Аграрлық мәселесін талқылаған кезде, сөз сөйлей отыра, А.Бөкейханов заңсыз тартып алынған жерлерді қазақтарға қайтаруын талап етті.
1917 жылдың Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстан саяси шоғырында Уақытша үкімет органдары мен жергілікті Кеңестері қатарында үшінші күш ретінде облыстық және уездік қазақ комитеттерінің желісін құруда «қазақтарға бірігу қажет ...» тезисі өз бейнесін тапты, ал келешекте Ресейлік Демократиялық Республика құрамында Қазақ ұлттық автономиясын ұйымдастыру идеясына жетті. «заңсыз тартып алынған (патшалықпен) жерлерді қазақтарға қайтару» тезисі бірыңғай қазақ мемлекет құрамындағы барлық байырғы қазақ жерлерін жинау идеясына жетті.
Ақпан кезеңінен кейін қоғамдық-саяси дамудың түбегейлі сұрақтары бойынша ұлттық-либералдық қозғалыстың көшбасшылары Уақытша үкіметтің жағына ауысты. Оларда Уақытша үкіметтің оппозициялық Кеңес органдарына деген теріс көзқарас қалыптасты.
Билікке ұмтылған әр түрлі күштердің бірігіп нығаю және топтану процесі өріс алғанда, қоғамдық-саяси жағдайдың көрінісі сондай болды.
Қазақстан тұрғындарының барлық топтарын төңкеріс қозғалысқа әкелді. Петроград Кеңесіне арналған көптеген жеделхаттарда және митинг пен жиналыстардың бұрыштамаларында еңбекші елдер патшалық жек көрушлік жүйесін жойған жұмысшылар мен сарбаздарға ризашылықтарын білдірді.
Төңкерістің бірінші күндерінде ұйымдасқан Петроград, Мәскеу және басқа Кеңестер Уақытша үкімет билігін құлату үшін және өз қолдарына алу үшін әжептәуір мықты болды, бірақ олардың басшылары Уақытша үкіметпен келісім жасауға бейімді болды, ақыр аяғында осы билік соңғының қолына ауысты.
Қос өкіметтің шын мәнінде қалыптасуы Ақпан төңкерісінің ішкі қайшылығын, елдегі қоғамдық-саяси жағдайдың ауытқушылығын, барлық өкіметке немесе империалистік буржуазия мүдделерін және оның одақтастарын қорғаған Уақытша үкіметке немесе жұмысшылар мен еңбекшіл шаруалардың, яғни әлеуметтік және ұлттық жәбірленуден зардап шеккен елдің көп тұрғындардың төңкерістік-демократиялық өкіметі болып есептелінетін Кеңестерге ауысу шарасыздығын бейнеледі.
Қазақстанда 1917 жылы наурызда Уақытша үкіметтің жергілікті органдары - кәсіпкерлер, көпестер, шенеуніктердің мүдделерін бейнелеген облыстық және уездік атқарушы комитеттер барлық жерде құрылды.
Осылай 1917 жылы 4 наурызда Петропавлдың буржуазиялық топтары эсерлердің және меньшевиктердің әділ басшыларымен бірігіп қоғамдық қауіпсіздіктің коалициялық комитетін құрды, сол комитетке Петропавл уезінің ірі көпестері Черемисков, Казанцев, Нагаткин кірді. 1917 жылы 3 наурызда Көкшетауда көпестер мен шенеуніктердің жиналысында уақытша коалициялық комитет сайланды және уездік съездің шақырылуына дейін уездік өкімет органының міндеттерін соған жүктеді. 1917 жылы 5 наурызда Семей қаласында қоғамдық ұйымдар мен әскердің облыстық атқарушы комитеті құрылды. Наурыздың бірінші күндерінде Өскемен қаласында атқарушы комитет құрылды.
1917 жылы 9 наурызда «Семей атқарушы комитеінің бюллетені» Зайсан, Павлодар және Көкпектіде Уақытша үкіметтің уездік атқару комитеті – жергілікті органдарының ұйымдастырылуы туралы хабарлады. Буржуазия және шенеуніктер өкілдері өкімет органдарын Қазақстанның көптеген басқа қалаларында да басқарды.
Қазақстан облысы мен уездерде Уақытша үкіметтің сенім тірегі казак комитеттері болды. Қазақстанның көптеген қалаларында ірі дүкендері мен сауда мекемелері бар татар, өзбек, ұйғыр көпестері «мұсылман», «татар» және тағы басқа комитеттер мен құрылтайларға бірікті.
Буржуазиялық және шағын буржуазиялық итермелеудің саяси партиясын қолдайтын, кулактар, казак басшылар, қазақ ауылының белгілі бай бөлігіне сүйеніп, Қазақстандағы Уақытша үкіметтің жергілікті органдары, еңбекшілерді тонауын жалғастырды, империялық соғыстың ауыртпашылығын соларға жүктеді.
В.И.Лениннің анықтамасы бойынша орталық мемлекеттік өкімет шығарған заңға емес, ал төңкерістік тартып алуға, төменгі топтардағы халық санының тура бастамасына сүйенген жұмысшылар мен шаруалардың төңкерістік-демократиялық диктатурасын ұсынған жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының Кеңестері елде, соның ішінде Қазақстанда да екінші өкіметі болып саналды.
Қазақстанда жұмысшылар және сарбаздар депуттарының кеңесі орталық аудандарға қарағанда сәл кеш пайда болды – 1917 жылдың наурыз айында бірауақытта олардың бірігу процесі жүрді. Жұмысшылар мен сарбаздарға қарағанда шаруалық депутаттар Кеңесінің ұйымдасуы 1917 жылдың мамыр және маусым айында пайда болды.
Қазақстандағы қос өкіметте арнайы еркшеліктер болды: жерлердің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайымен шарттасылған ерекшеліктер, оның көпұлттық және негізінен шағын буржуазиялық тұрғындарымен, Сібір, Орынбор, Орал және Жетісу казак әскерлерінің орналасу ерекшеліктері.
Қазақстан Кеңестері өздерінің пайда болған сәтінен бастап, әсіресе жұмысшылар және шаруалар депутаттарының Кеңестері интернационалдық болды. Оған орыстар, қазақтар, украиндар, татарлар, ұйғырлар, өзбектер және басқа халықтардың өкілдері кірді. Сарбаздар депутаттарының Кеңестеріне көбінесе орыстар, украиндар, аздап татарлар да енді. Қазақстан Кеңесінің жетекші рөлі көбінесе шағын буржуазиялық партияның, негізінде – әлеуметтік-төңкерістік партияның құрамында болды. Бұл большевиктердің әлсіздігі мен аздығы, жергілікті жұмысшылардың аз ұйымдасуы және саяси дүмбілездігі, Қазақстан дамуының әлеуметтік-экономикалық деңгейінің төмен болуымен түсіндірілді.
Уақытша үкімет жергілікті органдардың қалыптасу және елдегі Кеңестердің кең желісін ұйымдастыру кезеңінде (1917 ж. наурыз-сәуірдің басы) буржуазия мен төңкерістік демократияның күштері арасында белгілі өзара түсіністік болды, нығайтуға үрдісі бар атқарушы комитеттер мен жергілікті Кеңестер арасында тұрақсыз келісім орнады. Атқарушы комитеттер мен Кеңестер орындарында патшалық әкімшілікті жою бойынша бірлескен жұмыстарды жүргізді, саяси тұтқындар мен жер аударылғандарды босатты, халық шаруашылығының кідіртуге болмайтын мәселелерін шешуге тырысты, 1916 жылдағы және т.б. көтерілістердің ұлт-азаттыққа қатысушылары – Қытайдан қашқындарды қайтару бойынша мүмкіндіктерді жасауға тырысты. Бірақ әлсіз келісім аяқталды. В.И.Лениннің қоныс аударудан келуі, оның өзі «Сәуір тезистерінде» шығарылған талаптар мен шешімдері, VII (сәуір) большевиктердің өткен конференциясы аграрлық, ұлттық және мемлекеттік құрылысқа соғыс, бейбітшілік сұрақтары бойынша партиялық көпшілік пен үкіметтің, атқарушы комитеттері мен Кеңестердің ашық, ымырасыз қарсы тұруына курстарын белгіледі.
В. И. Ленин қос өкімет буржуазия-демократиялық төңкерістен алыстап кеткенде, бірақ полетариат пен шаруашылықтың «таза» диктатурасына дейін жетпеген төңкерістің дамуында ауысу сәтін ғана білдірді деп есептеді. Ол: «Барлық билік Кеңестерге!» жаңа кезең төңкерісінің ұранын анықтап, әлеуметтік буржуазия-демократиялық төңкерістің ауысуына большевистік партияның курсын құрды – соны жүзеге асыру үшін Кеңестер қос өкіметін жою және бір қолдан басқарушылықты орнатуға әкелу керек еді. Бұл әлсіз азаматтық бейбітшіліктің бұзылуы, Уақытша үкімет пен Кеңестер - екі биліктің ашық тайталасының басы дегенді білдірді.
В.И.Ленин ұраны қолайлы тірекке түсті, себебі соғыс салдарынан пайда болған қиыншылықтар (аштық, қымбатшылық, жалпы күйзеліс, әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі) өсе берді. Бұл Кеңестердің большевиктендірілуі жылдам процесіне және Уақытша үкіметті құлату үшін, сонымен бірге Кеңес өкіметін орнату үшін олардың басты қаруына айналдыруға көмектесті.
Оқиғаның осындай өрістеуі ұлттық-либералдық қозғалысты қиын жағдайға қойды. Оның басшылары 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында ұлттық облыстық және уездік комитеттері сайлаған бүкіл Қазақстан бойынша облыстық және уездік қазақ съездерін өткізді. Көбі Уақытша үкімет мен жергілікті органдардың әркеттерін қолдады, бірақ сол уақытта қазақ елді мекеніне деген әсерін нығайтуға тырысты.
1917 жылдың көктемінде ұлттық-либералдық қозғалыстың басшылары жетекшілік еткен Ақмола, Орал, Орынбор, Семей, Верный және т.б қалаларда болған және аграрлы, ұлттық мәселелерді, мемлекеттік құрылыс сұрақтарын талқылаған қазақ съездерінің қатысушылары осы мәселелер бойынша бағдарламаларды әлі әзірлей алмады.
Қазақ халқының өкілдері Уақытша үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды: Торғай облысында – А.Бөкейханов, Жетісуда – М.Тынышпаев, Түркістанда – М.Шоқаев, бірақ олар ежелгі қазақ тұрғындардың мәселелерін шеше алмады, себебі шын мәнінде олар отаршылық әкімшіліктің шенеуніктері болды.
Сонымен қатар Уақытша үкіметтің жалғасқан соғысы, халыққа қарсы саясаты еңбекшілерге ауыр ауырпалық болып түсті. 1917 жылдың көктемі мен жазында Қазақстанның барлық тұрғандарының топтарының саясиландыру процесі күшейді. Отанына оралған тың жұмыстарына қатысуышалар және сарбаз-майдангерлер ауылдың саяси өміріне жаңа ағымды енгізді (150 мың адамдай). Олардың көбі ауылға саяси сауатты, азаттықа күресу үшін берік ниетпен келді. 1917 жылы жаз басында Каменец-Подольск ауданынан Жетісу қаласына келген тың жұмыстарына қатысушылардың бірі Жүсіп Бабаев былай деп жазды: «Біз Уақытша үкіметке деген наразылығын ... және кедейшілік пен батырақтылықты өзара ұйымдастыру қажетінің сенімін ауылдарға әкелдік. Біз өзімізбен бірге Кеңес өкіметі үшін орыс пролетариат күресі үшін ... хабарламаны әкелдік»4. 1917 жылы маусым айының басында мылтық, қылыш және оқ-дәрілері бар тың жұмыстарына қатысушылар Павлодар арқылы пароходпен өтті5.
1917 жылы 26 маусымда Түркістан әскери округінің басшысы Казалинск, Перовск, Түркістан станцияларының барлық гарнизондық темір жол комиттеттеріне, Ташкент темір жолына «жергілікті жұмысшылардан дәрімен атылатын, сондай-ақ суық қаруды алып қоя отырып, эшелондардың тиянақты қарауын өткізу» бұйрығын берді... Жолаушы поездін алып жүруші әскери бақылаушы мен әскери қарауылшы жасағы жалғыз тәртіппен майдан жұмыстарынан келе жатқан жергілікті адамдарға аса көңіл аударсын»6.
1917 жылы көктем мен жазда тың жұмыстарына қатысушыларды біріктірген ұйымдар, жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының Кеңестеріне жанасқан қара жұмысшылар одағы мен төңкерістік-демократиялық жастардың ұйымы қазақ еңбекшілер ортасында құрылды: Түркістанға кіретін Қазақстанның оңтүстік облыстарында құрылған «Верный қаласындағы мұсылмандар жұмысшыларының біріккен одағы» (Қара жұмысшылар Одағы), Жаркенттегі Жұмыс одағы, мұсылман еңбекшілерінің Одағы (Иттифактар).
Ақпан төңкерісінен кейін білім алған жастар мен ауыл ұстаздары (мұғалімдер) өкілдерін біріктірген жас ұйымдар мен үйірмелер пайда болды: Омбы қаласында – білім алып жатқан жастардың демократиялық Кеңесі, Ақмола қаласында – «Жас қазақ» («Молодой казах»), Спасск зауытында – «Жас жүрек» («Молодое сердце»), Петропавлда – «Талап» («Стремление»), Семейде – «Жанар» («Свет»), Әулие Ата Меркесінде – «Қазақ жастардың төңкеріліс одағы» және т.б.
Алғашқыда жастар ұйымдарының көбі алдына мәдени-ағартушылық міндеттерді қойды. Бірақ қоғамдық-саяси қозғалысының поляризация процесінде олар таптық, әлеуметтік және саяси мағынаның шешуіне тығыз келді. Төңкерістің даму шарты бойынша жастар ұйымдарының бірі Кеңестерге қосылды, мысалы, С.Сейфуллин басшылығымен «Жас қазақ» және Т.Рысқұлов жетекшілік еткен «Қазақ жастардың төңкерістік одағы», ал басқалары ұлттық-либералдық зиялылар артынан барды.
1917 ж. 4-5 маусымда Петроград қ. еңбекшілер, сарбаздар, теңізшілердің әрекеттері Уақытша үкіметін қару күшпен басты. Санк-Петербург большевиктерін үмітті талқандауымен азаматтық соғыстың тікелей қаупі пайда болды. 7 маусымда В.И.Ленинді тұтқынға алу туралы бұйрық шықты, майдан мен тыңда большевиктердің қудалауы басталды.
1917 жылдың 11 маусымда Кеңестердің ОСК қос өкіметті жою бойынша заңнамалық әзірлеуін бекітіп, Уақытша үкіметке шексіз өкілдікті ұсынғаны туралы жариялады.
В.И.Ленин маусым оқиғаларынан кейін қалыптасқан жағдайларға байланысты пролетариат өкіметіне бейбітшілік жолымен жету мүмкін еместігі туралы ойға келді. Сұрақ өткір қойылды: әскери диктатурасының жеңісі немесе қаруланған көтерілістің жеңісі. Сонымен бірге В.И.Ленин халықтың жаңа көтерілістік өрлеуі болған жағдайда, жалпы ұлттық дағдарыс болған кезде ғана қарулы көтерілістің болу мүмкіндігін ерекше атап көрсеткен.
Патшалық билікң саясатын жалғастыра отырып, Қазақстандағы Уақытша үкіметі ұлттық мәселені шеше алмады және аграрлық сұрақты шешуді тырысқан жоқ. Қазақтардың өзін-өзі билеуі немесе автономия туралы сұрақтарды, сонымен қатар басқа да қудаланған халықтардың сұрақтарын ескерген де жоқ. Бұл А.Бөкейхановтың өзі «Қазақ» газетінде кадет партиясынан шығатыны туралы жариялауына себеп болды. Ол үш сәтті атап айтқан: «Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беруін қолдайды. Біздің жағдайда жерлерді жеке қолдарға беру, бірнеше уақыттан кейін Башқұрда болған жағдай сияқты жер телімі көрші адамға ауысатыны, ал қазақтар қайыршы болып қалатынына әкеледі. Кадеттер партиясы ұлттық автономиясына қарсы шықты. Біз, Алаштың туын көтеріп, ұлттық автономиясын құруына ұмтылудамыз... Кадеттер партиясы шіркеудің мемлекеттен бөлініп кетуі үшін қарсы болса, ал мен шіркеудің мемлекеттен бөлінуін қолдаймын. Осы үш нақты позициялар бойынша қайшылықтар .... айқын анықталды. Сондықтан мен кадеттер партиясынан шығып, «Алаш» партиясын құруға шешім қабылдадым7.
Саяси күштердің өзгеретін жағдайын және поляризацияның жылдамдатылған процесін ескере отырып, қазақ либералдық қозғалыс басшылары жалпы қазақ съездің өткізуін тездетуге шешім қабылдады.
Қазақстандағы барлық облыстарының өкілдері қатысқан барлық қазақтардың бірінші съезі 1917 ж. 21-26 шілдеде Орынбор қ. өтті. Күн тәртібінде 14 сұрақ болды: мемлекеттік басқарманың жүйесі; қазақ облыстарының автономиясы; жер сұрағы; халық милициясының ұйымдасуы; земство; халық білімі; сот; діни-рухани сұрақтар; әйел сұрағы; Құрылтай жиналысын шақырту және оны қазақ облыстарында болатын сайлауларға дайындау; барлық ресейлік мұсылмандық съезд; қазақ саяси партиясының құрылуы; Жетісудағы болған оқиғалар; Киевтегі барлық ресейлік деферативтік кеңеске және Петроградтағы халық білімі бойынша комиссиясының жұмысына қазақтардың қатысуы туралы.
Делегаттар ұлттық автономияның мәселесіне, жер сұрақтарын шешуге, Құрылтай желісін өткізуіне, қазақ саяси партиясының құрылуына басты көңілді аударды.
Съезд басталар алдында дейін «Қазақ» газеттерінің беттерінде автономия сұрақтары бойынша әр түрлі көзқарастар айтылған мақалалардың топтамасы жарияланды. 24 маусымның топтамасында газеттер былай жазған: «Егер автономия қажет екені анық көрінетін болса, онда қазақтар үшін қандай нысан қолайлы болар еді – мемлекеттік автономия әлде федеративтік автономия ма? Егер біз аймақтық автономияның нысанына келсек, онда оның базисі не болады – аумақ әлде мәдениет меншігі немесе ұлттық ерекшеліктер ме? Қазақстан тәуелсіздікке ұмтыла ма, әлде оған басқа халық одағымен жете ме?»8.
А.Байтұрсынов пен М.Дулатов тәуелсіз автономдық Қазақ мемлекетінің құрылуын қолдады. Бөкейханов «демократиялық, федеративтік және парламенттік Ресейлік республикасында» қазақ ұлттық-аумақтық автономиясына артықшылығын берді. Бұл көзқарасты көбі қолдады. «Қазақ облыстары аумақтық-ұлттық автономияны алу керек – деп, төңкеріс съезінде айтылған»9.
Съезд жұмысында жер сұрағы негізгі тармақ болып есептелінді. Осы сұрақ бойынша съезд бұрыштамасының негізгі тәртібі келесі жағдайға әкелді: қазақ қоғамының жерлерін тартып алуы тоқталады; барлық тартып алынған жерлер, сонымен қатар көшіп-қонған басқармалардың бөлінбеген учаскелер қазақ қауымға дәстүрлі қолдануға қайтарылады; шектелімді енгізу негізінде далаға деген көші-қон тоқталады және т.б..
Съезд Құрылтай жиналысына дайындалу туралы сұрақты талқылады, депутаттар кандидаттарының тізіміне 81 адам енгізілді – Қазақстан, сонымен қатар қазақ қауымының Бұхарасы, Ферғана, Хиваның барлық аймақтары өкілдері. Олардың ішінде «Қазақ» газетінің жетекшілері, қазақ ұлттық-либералдық қозғалыстың көшбасшылары А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, аймақтардың көшбасшылары: А.Ермеков, Х.Ғаббасов (Семей), Ж.Досмұхамедов, Х.Досмұхамедов (Батыс Қазақстан), М.Тынышпаев (Жетісу), М.Шоқаев, С.Ж.Асфенияров (Түркістан елі). Кандидаттардың ішінде орыс ғалымы Г.Потанин және саяси қайраткері В.Чайкин да болды.
«Қазақ» газетінің айналасында біріккен қазақ зиялысы съезд шешіміне күшті әсерін тигізді. Осының арқасында қазақ тұрғындарына мұсылман діни басылардың тигізу әсерінің мүмкіндігі аз болды: клерикалдық соттар жойылды, олардың орнына құқықтық құрылымдар енгізілуі керек еді; әйелдер мен ерлердің құқықтары тең болды, қалың мал беруге тыйым салынды. Білім міндетті және азаматтық өкіметке бағынышты болуы керек.
Сонымен бірге съезд шешімі Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары және Каспий сырты облыстарының қазақ аудандарын басқару үшін Орынборда тәуелсіз муфтиатты құруды қарастырды.
Алғашқы барлық қазақ съезді шын мәнінде «Алаш» қазақ ұлттық саяси партиясына белгіленді. Оның шешімінде былай айтылған: «Қазақ партиясының білімін міндетті етіп мойындап отыра, съезд қазақтардан бастап барлық ресейлік мұсылман кеңесі өкілдеріне осы партияның бағдарламасын әзірлеуді тапсырады, сонымен қатар саяси бағдарламаның негізіне демократиялық федеративтік парламенттік Республиканың талабы (Ресейде құруы) қабылдануы керек. «Алаш» партиясының көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және қазақ зиялы буржуазия-демократиялық бағыттың басқа өкілдері болды, бұл либералдық байлық пен шағын буржуазиялық демократияның партиясы болды.
«Алаш» партиясына сондай-ақ ғылыми және шығармашылық зиялы өкілдері кірді: М. Тынышпаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы,Г. Қарашев, С. Торайғыров, X. Ғаббасов, А. Ермеков, Ж. және X. Досмұхамедовтар және т.б.Олардың көбі 1917 жылдың жаз айларында болған әлеуметтік бағдарламаны қабылдамады, себебі қазақ қауымы толығымен бұған дайын болған жоқ. Олар «Қазақ халқын отарлық қысымынан босату!» ұранымен бірікті.
1917 жылы күзі айында Қазақстанда өзін «Қырғыз (Қазақ) әлеуметтік партиясы» деп атаған тағы бір ұлттық-саяси ұйымы – «Үш жүз» партиясы пайда болды. Оның көшбасшысы Қолбай Тоғысов болды. Партия большевистік бағдарын ұстанды және Қазақстан өмірінің көптеген қоғамдық-саяси сұрақтары бойынша «Алаш» партиясының басты оппоненті болып отырды.
1917 жылы жаздың соңында мен күздің басында елде көпшілктің бірлескен солшылдануы басталды, бұл өзінің ұлттық құрамы бойынша көбінесе орыс ұйымдарын ұсынатын Кеңестерге большевиктер әсері салдарының өсуі болды.
Корниловшылардың күйреуі контрреволюция күштерінің тәртібін бұзды және әлсіретті, большевиктердің беделін көтерді. Ел бойынша Кеңестердің большевиктенілуі басталды. Осыған байланысты большевик партиясы 1917 жылы маусым оқиғаларынан кейін уақытша шешілген, «Барлық үкімет Кеңестерге!» ұрындарын қайтадан шығарды. Енді бұл ұран қарулы көтерілске шақыртуын және Уақытша үкіметті құлатуын, пролетариат диктатурасын орнатуға шақырғанын білдірді.
1917 жылы 24 қазанда 6 (қараша) Петроград қ. қарулы көтеріліс басталды. Екінші күні көтеріліске шыққан жұмысшылар, сарбаздар және теңізшілер астананың маңызды объектілерін алды. 25 қазанда (7 қараша) таңертең Әскери-төңкерістік комитет Уақытша үкімет құлатылғаны туралы хабарлады.
Қазақстанда Кеңестер қолдарына өкіметтің толық ауысуы үшін Петроградтағы Қазан қарулы көтерілістің жеңісі және орталықта кеңес өкіметінің орнатылуы, сонымен қатар Қазақстанның белгілі ірі қалалары – Ташкент, Омбы, Орынбор, Астраханьда маңызды шешімдері болды. Бірақ Қазақстанда кеңес өкіметінің орнатылуы 1917 жылдың аяғынан 1918 жылдың наурыз айына дейін созылды. Елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени мешеулігі, жергілікті жұмыс тобы және большевистік ұйымдардың аздығы және әлсіздігі, ұлтаралық қатынастардың қиындығымен туындаған ауырпалықтар осы процесті асқындырды. Жергілікті гарнизон жауынгерлері, сарбаздар депутаттарының Кеңесіне біріккен, Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанға оралған бұрынғы майдангерлер және оларға бейбітшілік, ал шаруаларға жер беруге сөз берген өкіметке мүддесі бар ниеттенген максималистер елдегі кеңес өкіметінің жеңісінде маңызды рөлін ойнады.
Орал, Жетісу, Сібір және Орынбор казак жасақтары әскери үкіметінің қажырлы тойтарысына, сонымен қатар, Құлаған Уақытша үкіметтің жақтаушылары орталық аудандардан қашып, Қазақстанның әр түрлі қалаларында (әсіресе Оралда) жиналғанына байланысты жағдай тереңдете берді.
Сырдария, Ақмола облыстарының көптеген аудандары, сонымен бірге Бөкей Ордасында большевиктер басқарған күштерде шешуші басымдылық болды және Уақытша үкіметті жақтаушылар қарулы тойтарыс бере алмады, Кеңестердегі берік көпшілігін жұмысшылар мен кедей шаруалардың жаулап алу жолымен – бейбітшілік жолымен кеңес өкіметі жеңді..
Торғай, Орал, Семей және ішінара Жетісу облыстарында жағдай басқаша болды, сол жерлерде уақытша үкіметтің жақтаушылары маңызды күштеріне ие болды. Қарулы көтеріліс және Уақытша үкіметтің жергілікті органдары мен одақтастардың қарсы тұру күштерін басу жолы арқылы жергілікті гарнизондағы қызыл гвардияшыл жасағы және пробольшевисттік солдаттар күштерімен кеңес үкіметі көптеген аудандарда, сондай-ақ облыс орталықтарында және үйезді қалаларда орнатылды.
1917 жылдың қазан соңынан бастап, 1918 жылдың наурыз айына дейін кеңес өкіметі ең алдымен Қазақстан қалалары мен басқа ірі елді мекендерінде орнатылды. Қазақстан ауылдарының негізгі көпшілігінде кеңес өкіметін орнату процесі азаматтық соғыстың басталғанына дейін жалғасты. Сол процеске белсенді қатысқандар: А. Т. Джангелдин, С. Сейфуллин, К. Сүтішев, А. Асылбеков, Б. Серікбаев, А. Майқытов, И. Дубынин, К. А. Шугаев, Я. В. Ушанов, С. М. Цвиллинг, А. Иманов, Т. Рысқылов, П. М. Виноградов, Т. Бокин, Л. П. Емелев, Т. Утепов, А. Розыбакиев және т.б.
Кеңес өкіметін орнатуымен бірге экономика мен мәдениетті қайта құру бойынша шаралар қолданды: өнеркәсіп мекемелерінде бақылау енгізілді (Спасск зауытында, Қарағанды шахталарында, Успенск кең орны, Эмбен мұнай кәсіпшлігінде және т.б.), өнеркәсіп мекемелері мен банкілердің ұлттандырылған қатары болды. ІІ Бүкіл ресейлік съезінде қабылданған жер туралы Декретін іске асыру бойынша алғашқы қадамдар жүзеге асырылды. В.И. Ленин қолдауымен петроград жұмысшылары Шығыс Қазақстанда үш коммунасын ұйымдастырды: «Жер қазушы-коммунистердің Бірінші Ресейлік қоғамы», «Жер қазушы-коммунистердің Екінші Ресейлік қоғамы» және «Күншуақ» коммунасы.
Жергілікті шарттар мен шаруалар бастамасын есепке ала отырып, кеңес органдары, жер туралы Декрет Кеңестерінің облыстық және үйездік съездері толтырылып, дамып отырды.
Ақпан көтерілісінің жеңісінен кейін, ең алдымен ұлттық-мемлекеттік құрылыстың мәселелері, сонымен қатар ұлттық мәселелерін өткірірек талқылай бастады. Кеңес өкіметі ұлттық саясатының негізгі қағидаттары Кеңес үкіметінің екі маңызды құжаттарында айтылды - Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 ж. 2 қараша) және Кеңес үкіметінің «Ресей және Шығыстың еңбек еткен барлық мұсылмандарына» арналған жолдауы (1917 ж. 20 қараша).
1918 жылғы қаңтарда қабылданған Кеңестердің ІІІ Бүкілресейлік сьездіндегі Ленин жазған "Еңбекші және көшіп-қонушы халықтар декларациясы" кеңес федерациясындағы Комунистік партия тарапынан мемлекеттік құрылым ретінде шоғырланған принципті түсінігін кеңестер республикасынан тапты. «Кеңес Ресейлік Республикасы кеңес ұлттық республикалардың федерациясы сияқты азаттық одақ пен азаттық ұлттар негізінде құрылады» - деп осы Декларацияда айтылған.
РКФСР пайда болғаннан кейін елдің Шығысында жаңа автономдық республикалардың құруына дайындығы бойынша жұмысы басталды. Большевистік ұйымдар, Қазақстан және Түркістан Кеңестері Бүкіл қазақтық және бүкіл түркістандық Кеңестердің съезін шақыртып алу дайындығын бастады. Бүкіл қазақтық Кеңестер съезіне шақырудың дайындық жұмыстары кеңес өкіметін нығайту процесімен бірге жүрді. Оны нығайту үшін күресі дәл сол уақытта кеңестік мемлекетті құру үшін күресі болды. Кеңестік негізде Ақпан төңкерісін және Қазақ мемлекетінің білім идеясын қолдамаған «Алаш» ұлттық партиясы мен оның көшбасшылары осындай оқиғалар ісімен келісе алмады.
Ақпан төңкерісіне дейін қазақ либералдық-демократиялық қозғалыстың көшбасшылары Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына өзінің бағдарламалық көзқарастарын насихаттады, ал төңкерістен кейін Петроград қаласында «Қазақ» газетінде 21 қарашадан Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мыржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдулахмит Жүндібаев және ғазымбек Бірімжанов құрастырған «Алаш» партиясының жобалық жобасын жариялады:
І. Мемлекеттік құрал.Ресей демократиялық Федеративтік Республика болу керек... Федеративтік Республикаға кіретін, әр мемлекет тәуелсіз болғандықтан, басқа мемлекеттермен – федерация мүшелерімен бірігіп әрекет жасайды...
II. Жергілікті азаттық. Қазақтар автономиясы жергілікті облыстардан құрылады және Ресей Федеративтік Республикасының бір бөлігін құрайды... «Алаш» партиясы әділеттіліктің жағқтаушысы болып табылады, біз үшін кедейлер – жолдастар, қанаушылар – қастар.
III. Негізгі құқық. Ресей Республикасында барлығы дін сеніміне, ата-тегі, жынысының айырмашылығана қарамастан, тең құқықты деп саналады.
Ресей республикасында теңқұқықтық, жеке адамның дербес құқықтылығы, сөз, баспасөз бостандағы, одақтар бостандығы...
IV.Дін. Дін мемлекеттен бөлінеді. Барлық діндер тең құқылы... қазақтарда жеке муфтиат болу керек...
V. Билік және сот. Билік пен сот әр халықтың ерекшеліктеріне сәйкес құрылу керек. Билер мен төрешілер жергілікті халықтың тілін білуі тиіс... Қазақтардың көбін құрайтын аудандарда, сот тілі қазақ тілі болып табылады.
VI.Халықты қорғау. Халықты қорғау үшін әскер болу керек...Қазақтар қызметті атты милиция түрінде өтейді.
VII. Салық.Салықтарды өндіріп алу мүліктік жай-күйдің бай болу деңгейі бойынша өтеді; бай көп төлейді, ал кедей аз төлейді.
VIII.Жұмысшылар.Жұмысшылар заңмен қорғалу керек... «Алаш» партиясы осы сұрақта әлеуметтік-демократтардың меньшевиктік топтар бағдарламасын қолдайды.
IX. Ғылым мен ағартушылықтың дамуы.Білім барлықтардың дәулеті болу керек. Барлық оқу орындарында білім алу - тегін. Бастауыш мектептерде сабақтар туған тілде өту тиіс. Қазақтар туған тілде орта оқу мекемелеріне, университеттерге ие болу керек. Оқу орындары автономды болу керек, өкімет білімге арасласпайды...
X.Жер мәселесі.Құрылтай жиналысында жер заңын шығарған кезде ең алдымен тұрғылықты халықтың жерді иеленуі негізге жатуы тиіс; қазақ тұрғындарын жермен қамтамасыз еткенге дейін қазақ жерлеріне шаруалардың көшуін тоқтатылуы керек; бұрын жер аудару қоры тартып алған қоныстанбаған учаскелерді қазақтарға қайтарылуы тиіс12.
Құрылтай жиналысына сайлауда бағдарлама «Алаш» партиясына үлкен сәттілікті қамтамасыз етті және 1917 жылы 5-12 желтоқсанда болған Екінші бүкіл қазақтық съезінде қазақ халқының әр түрлі топ өкілдерін біріктірді.
Төралқа төрағасы Бақыткерей Құлманов және оның орынбасарлары Әлихан Бөкейханов, Әзімхан Кенесарин, Халел Досмұхамедов және Омар Қарашаев басқарған съезд қазақ автономиясы мен оның үкіметінің құрылуы туралы сұрақтарына көңілдерін аудара отырып, тез арада өзгеретін саяси жағдайларда партия тактикасының әр түрлі аспектілерін талқылады.
Қазақтар орналасқан Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстары, Каспий сырты облыстарының аудандары, Алтай губерниясы қазақ автономиясы құрамына кіру керек шешімін съезд қабылдады. Сондықтан оған Алаш-Орда (Алаш автономиясының үкіметі) атауын беріп, «Уақытша халық Кеңесі» ретінде құтқару мақсатында мықты өкіметті құруға қаулы шығарды және Алаш-Ордаға қазақ халқы үшін барлық атқару билігін өз қолына алуын жүктеді»13.
Съезд қазақ милициясын құру жоспарын әзірледі. Әр облысқа, оқуға және үйездер бойынша жабдықтауға оның белгілі саны қарастырылды. Салық салу арқылы алынған құралдарына орталық әкімшілік млицияны қарумен қамтамасыз етуі керек еді. Офмцерлерді дайындаған уақытта Орынбор казактарының тәжірибесі мен көмегін қолдануға шешім қабылданды, бұл атаман Дутов басқарған Орынбор ақгвардияшыларымен бірігу одағын білдірді. Осы одақ маңызды кезеңде үстірт және тиімділігі аз болып шықса да, ол Алаш-Орда жағдайын қиындатты.
Оңтүстік Оралда Жангельдин құрған уфалық қызыл жасағы П.Кобызев және С.Павловпен бірлесіп, 1918 жылы 18 қаңтарда Орынборды жаулап алды. Бірыңғай қазақ автономиясын құра алмай, Дутовпен бірге Орынборды алашордашылар да тастап кетті. Олардың күштері ажырады: шығыс бөлімі деп аталған бір бөлігі Алаш қ. (Жаңа Семей) Семей қала маңына көшті, басқа бір бөлігі Орал облысының (Батыс бөлігі), үшінші бір бөлігі Жетісу облысына кетті. Осы жағдайларда «Алаш» партиясының басшылығы орталық кеңес үкіметі және оның жергілікті органдарымен байланысқа баруға мәжбүр болды: А. Бөкейханов Сталин ұлттарының ісі бойынша Ление және халық комиссарымен кездесуге Мәскеу қаласына X. және Ж. Досмұхамедовтарды жіберді, ал Халел Ғаббасов 1918 жылы 20 наурызда Ә.Бөкейханов тапсырмасы бойынша телеграф арқылыСталинмен келіссөздер жүргізді. Болашақ автономияның мәдениеттік қажеттілігіне материалдық көмектің орталығы, бүкіл қазақтық схезді шақырту ұсынымы және елде азаматтық бейбітшілікті орнату бұлардың нәтижесі болды.
Кеңес өкіметін орнатқан кезеңінде «Алаш» партиясының жаңа өкіметпен қарым-қатынасы байланыстардан келісімге әкелген жоқ. Жергілікті Кеңестерде өкімет (б) РӘДЖП радикалдық элементтердің қолында болған Птеропавл, Перовск (қазіргі Қызыл Орда), Әлие ата (қазіргі Жамбыл) қалалар қатарында «Алаш» белсенділері қуғын-сүргінге ұшырады, тек Семей, Верный (Алматы) және тағы басқа жерлерде әлсіз, ұзақ мерзімді емес ынтымақтастықты орнатуға мүмкіндігі болды. Осылай Семей облыстық Кеңестің құрамына жергілікті Алаш ұйымы жетекшілерінің бірі Х.Ғаббасов, үйездік земство төрағасы Казбагоров, үйездік кеңестік құрамына – «Алаш» белсенділері Б.Сәрсенов және И.Әлімбеков кірді. Сонымен бірге екі жақ бір-біріне сенген жоқ, өйткені әр қайсысы өзінің саяси мақсаттарын көздеді: Өкімет құрылысына тартылған Кеңестер «Алаш» партиясының көшбасшылар мен белсенділер арқылы қазақ тұрғындары арасында әсерді күшейткісі келді, ал «Алаш» көшбасшылары Кеңестегі өздерінің өкілдері арқылы кеңес өкімет қолдай отыра, ішкі жақтан жаңа өкіметтің «жырмалану» саясатын жүргізді.
«Үш жүз» партияның большевиктер басқарған өкіметпен өзара қарым-қатынасы басқаша болды. «Үш жүз» көшбасшысы Қолбай Тоғысов пен оның серіктестіктерінің саяси көзқарастары мен тәжірибелік әрекеттері 1917 ж. күзінен 1918 ж. басына дейін елеулі өзгерістерге ұшырады. Егер басында үш жүздіктер әлеуметтік-төңкерістік партия одағымен байланысты қолдаса, ал 1918 жылдың қаңтар айынан бастап орындарда кеңес өкіметін ұйымдастыру және нығайту бойынша жұмысыа белсенді қосылды. 1918 жылдың басынан бастап алаш ордашыларға қарсы күресте үш жүздіктер мен большевиктер одақтасты. Алаш-Орда өкіметі осы қиындықтарға қарамастан, қазактардың бейтараптылығы мен орындарда Кеңестерді басқарған большевиктердің әлсіздігін пайдала отырып, бірнеше ай ішінде (1917 ж. желтоқсан – 1918 ж.наурыз) облыстарда әкімшілік құрылымды құру бойынша қадамдарын жасады, милиция қатарларын құрастыруға кірісті. Бірақ көп кешікпей басталған азаматтық соғыс Қазақстанда жаңа әскери-саяси жағдайын құрды, сол жағдайда екі жақтағы поляризация күштерінің процесі жылдамдатылды.
Орталықтар мен орындарда өкіметті жаулап алған жұмысшы-шаруалар Кеңестері бірінші күннен бастап, құлатылған топтардың қарулы тойтарысын шақырды. Азаматтық өкімет үшін күрестің жалғасы болды, сондықтан төңкеріс және азаматтық соғыс арасында нақты шегі болған жоқ.
Орынбор казак әскерінің атаманы Дутов кеңес өкіметін құлатып, ІІ бүкіл ресейлік Кеңестер съезінің өкілі С.Цвиллинг басқарған төңкерістік комитетті тұтқынға алған Орынбор – Торғай облысының әкімшілік орталығында 1917 ж. Қазақстандағы азаматтық соғыс ошақтарының бірі құрылды. Кеңес өкіметімен күресетін қарулы орталығы Жетісуде де болды. 1917 ж. 1 (14) қарашада казак әскерінің Жетісу әскери кеңесі әскери үкіметті құрастырды. Кеңес өкіметімен күресу үшін Верныйға (қазіргі Алматы) ақ гвардияшыл офицерлер және юнкерлер келді.
1917 ж. қарашада Оралда контрреволюция ошағы құрылды. Осында құрылған облыстық әскери үкіметі көп кешікпей жергілікті Кеңесті қудалады және өкіметті жаулап алды. Бұл әскери үкіметі Қазақстандағы ақ гвардияшыл контрреволюциялық қозғалыстардың басты күштері болды. Олар ақ гвардияшыл офицерлікке, казак станицаларының кулак элементтеріне және көші-қон ауылдарына сүйінді, сонымен бірге жергілікті кадеттер, эсерлер, меньшевиктер, «Алаш», «Шуро-и-ислами» партиясының көшбасшылары мен басқа кейбір партиялар, саяси қозғалыстарымен қуатталынды.
1918 ж. жазға қарай империалистік мемлекеттердің белсендірілуіне байланысты азаматтық соғыс кең ауқымын қабылдады, ақ гвардияшыл кеңес өкіметін құлату мақсатымен ел ішінде бірікті. Олардың басты екпінді күші чех, словактар - Австро-Венгрияның соғыс тұтқындарының сарбаздары санынан төңкеріске дейін құрылған Чехословак корпусы болды. Корпус бөлімдері ішкі контрреволюциямен бірге Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын жаулап алды, 1917 ж. 11 маусымда кеңес өкіметі Семейде құлатылды.
Жазда Орал, Ақмола, Семей облыстары және Торғай облысының көп бөлігіе ақ гвардияшылар жаулап алды, олар Семей облысы жағынан Жетісуге де басып кірді Летом Уральская, Акмолинская, Семипалатинская области и большая часть Тургайской. Ақ гвардияшылар жаулап алған аудандарда кеңес өкіметін орнату үшін күресі негізінен партизандық сипатына ие болды. Жетісуда қоныс-аударушы шаруалардың үлкен ауыл топтар орталығымен Черкасск с. өзін-өзі қорғауын ұйымдастырды.
1918 ж.жазда кеңес өкіметі тек Жетісу және Сырдария облыстарының көп бөлігінде, Торғай облысының оңтүстік аудандарында және Бөкей Ордасының маңызды емес аумақтарында ғана сақталды.
Антанта елінің үкіметі тұрған чехославак корпусының көмегімен Самарада Комуч эсерлік-ақ гвардияшыл үкіметі – Құрылтай жиналысының комитеті, Омбыда адмирал Колчак басқарған уақытша сібір ақ гвардияшыл үкіметі құрылды. 1918 ж. қаңтар айында қудаланған атаман Дутов 1918 ж. 3 шілдеде қайтадан көтерілісті көтерді, кеңестік Түркістанды орталық Ресейден кесіп тастап, Орынборды жаулап алды.
Кең ауқымды басталған азамат соғысы және кеңес өкіметін құлату шарттарында Қазақстанның көптеген аудандарында Алаш Орда Орынборда Дутовпен келісім жасады, Омбыда Уақытша сібір үкіметімен және Самарада Құрылтай жиналысының комитетімен (Комуч) тығыз байланысқа түсті, Кеңестермен бірлескен күресі мақсатымен Орал, Сібір және Жетісу казактарымен байланысты нығайтты. 1918 ж. шілдеде Алаш Орда үкіметі Алаш ауқымында кеңес өкіметі декреттер қатарын қабылдады, осыған сәйкес шығарған барлық құжаттар, заңнамалық актілер жарамсыз деп есептелінді және коммунистерді қудалау заңнамасының деңгейіне көтерілді.
Алаш Орда көшбасшысы Ә.Бөкейханов А.Ермеков және әскери бөлімінің меңгеруші капитаны Х.Тоқтамышевпен бірге 1918 ж. шілде және тамыз айларында Самара мен Омбыда қарулы күштерді құрастыруда Алаш Ордаға көрсету көмегінің сұрақтары бойынша әскери ведосмтв өкілдері және Уақытша сібір үкіметімен келіссөздер жүргізді. Жақын уақытта 2000 адам санында қазақ отрядтарын құруға сөз берген Алаш Орда батыс бөлімінің көшбасшылары Х. және Ж. Досмұхамедовтар Самарадан Комуч арқылы 600 мылтық пен пулеметтерді алды, Торғай тобына 1918 ж. қыркүйек айында 300 бердеңке, 20 мың патрон және көптеген киім-кешек берілді. Дутов көмегімен екі атты полкілерін құруға кірісті: біреуін Қостанайда, екіншісін – Ырғыз уезінде. 1918 ж. тамызда Семейде 38 офицер, 750 жауынгер құрамында алғашқы Алаш атты полкі құрылды. Ақ гвардияшылар көмегімен құрылған және алаш құрған асыға оқытқан отрядтары жақын арада Қызыл Әскерге қарсы қарулы күреске қатыса бастады14.
Қазақстандағы қарулы қарсылық Ресейде азамат соғысының негізгі бөлігі болды. Сондықтан азамат соғысының басты майдандарында күрес әрекетінің барысы ған емесе қазақ майдандарында күрестің дамуы мен барысына шешуші әсерін көрсетті, сонымен қатар ақ гвардияшылар оккупацияланған Қазақстан ауқымында қазақ әскери бірігу әрекеттері, партизандық қозғалыстар мен көтерілістер де Шығыс және Оңтүстік майдандарда соғысқан Қызыл Әскердің басты күштеріне маңызды көмекті көрсетті. Әсіресе бұл Орынбор, Оралды босатуда, Колчактың ақырғы күйреуінде, ақ гвардияшылар мен Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстан, Жетісудан олардың одақтастарын қудалауда айқын көрінді. Қызыл Әскер бөліктерінің қазақ майдандарында күрескендерге орталық әскери көмекті көрсетті.
Азамат соғысы жағдайыларында Қызыл Әскердің құрылысы сәтті жүріп отырды. Орыстармен бірге Қызыл Әскерлер қатарына қазақ еңбекшілері де енді. 1918 ж. 28 мамырда БОАК Декретінің толықтырыма еркіндігі міндетті әскери борышына ауыстырылды. Сонымен бірге ұзақ уақыт бойы еркінді жасақтарды сақталды. 1918 ж. жазда бірыңғай Қызыл Әскер құрама бөлігі ретінде ұлттық әскери қалыптастырулар пайда бола бастады. Қазақстан аумағында Қызыл Әскер ұлттық бөліктердің құру базасы Сырдария, Жетісу облыстары, Бөкей Ордасы және Торғай облысының (Торғай және Ырғыз) кеңестік үйездері.
1919 жылы Степан Разин ат. алғашқы Орынбор казак полкі ұйымдастырылды. 1919 ж. сәкір-шілде айларында Орал қорғанысында қазақ эскадроны, кейін жаңартылған бірінші кеңестік үлігілік қазақ полкі қатысты.
Ақ гвардияшылармен күресте Қазақстан еңбешілерімен бірге Қызыл Әскер қатарына өз еркімен енген шет елді жұмысшылар және шаруалар – венгрлер, немістер, чехтер, поляктар және т.б.
Ақ гвардияшылар жаулап алған Қазақстан аумақтарындағы кең өрісі партизандық қозғалыс пен халық көтерілісін алды.
Партизан қозғалысының ірі ошағы Қостанай уезі болды. Үлкен өрісті ол Ақмола, Семей облыстарында алды. Партизан қозғалысының тарихына Ақмола облысы, Атбасар уезіндегі Маринск көтерілісі кірді. Павлодар, Өскемен, Семей облысындағы Бұхтармен және Зайсан уездерінде, әсіресе Зырян, Катон-Қарағай, Шыңғыстау, Шемонаихинск және т.б. болыстарда партизандық қозғалысы маңызды көлемге дейін жетті. Черкасск қорғагысы, Тарбағатай және Алтайдың «Тау бүркіттері» партизандық жасақтардың әрекеттері Қазақстандағы азамат соғысының тарихына берік кірді. 22-ші, 25-ші Чапай дивизиясының айбынды күресі, Орал және Орынбордың батырлық қорғанысы тарихи атақты алды.
Колчак әскерінің басты күштерін жою 1919 ж. жазда Шығыс майданда Батыс, Солтүстік, Солтүстік-Батыс және Жетісуді азат ету үшін қажетті жағдайларды жасады. 1919 ж. соңында Қазақстанның негізгі аумағы ақ гвардияшылардан босатылды. 1920 ж. наурызда Қазақстанда азамат соғысының соңғы майданы – Солтүстік жетісу майданы жойылды.
Көрнекті қолбасшыларМ. В. Фрунзе, М. Н. Тухачевский, В. И. Чапаев, сонымен бірге дараынды командирлер И. П. Белов, И. С. Кутяков, А. Иманов және т.б. жетекшілігімен Қазақстан аумағында ірі әскери операциялар өтті.
Қызыл Әскердің ақ гвардияшылармен күресіндегі сәттілігі, алаш полкілеріндегі толқулар мен көтерілістер, алаш милиция қатарларынан жігіттердің қашуы алашордашылар қатарынла жікке бөлінуін тездетті. Наурызда РСФСР БОАК Алаш Орда кешірімі және Алаш Орда көшбасшыларының бірі А.Байтұрсынов және оның үлкен жақтаушылар тобы кеңес өкіметі жағына ауысатыны туралы хабарлағаннан кейін бұл процесс жаңадан кері айналмайтын сипатқа ие болды.
Қазақстан аумағын ақ гвардияшылардан азат ету шамасы бойынша кеңес өкіметі құрылды. 1919 ж. 10 шілдеде РСФСР ХКК декреті Қазақ елін басқару бойынша Революциялық комитетін құрды (Қазревком).
Оның бірінші құрамына С. Пестковский (төраға), А. Байтұрсынов, В. Лукашев, А. Жангельдин, М. Тунганчин, С. Мендешев, Б. Қаратаев. Әр түрлі уақытта Қазревком мүшелері А. Айтиев, С. Арғыншиев, А. Авдеев, Г. Әлібеков, Б. Каралдин болды.
Қазревком «елді жоғары әскери-азаматтықпен басқаруға»» өз көңілін аударды, ал қазақ халқының кеңестік мемлекетін құру мақсатымен Кеңестер Құрылтай съезін шақырту үшін шарттарды дайындау оның басты міндеті болды. Шын мәнінде Қазақстанда төңкерістік өкіметтің төтенші органына әр түрлі жоспардағы үлкен жұмыс көлемін орындауға тура келді және Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезін дайып, өткізуге мәжбүр болды.
Азаматтық соғыстың қиын жағдайы Қазревкомға төтенше функцияларды жүктеді. Дәл сол өзі Қазревкомның әскери-азаматтық сипатын анықтады. Барлық ежелгі қазақ жерлерін жинау Қазревкомның маңызды міндеті болды, яғни болашақ қазақ кеңес мемлекетінің аумақтық біртұтастығын құру. Бір уақытта Қазревком қазіргі әскерді, Түркістан АССР орталығына, яғни «әскери коммунизм» саясатының басты элементіне нан және тағы басқа азық-түлікті жабдықтау мәселелерін шешуіне кірісті. Қазревком 1919 ж. шілдеден бастап, 1920 ж. қазан айы бойынша 15 ай жұмыс істеді. Қазревком өзінің пайда болу сәтінен бастап, қазақ халқының кеңестік автономиясын жариялау бойынша үлкен дайындық жұмысын жүргізді.
1920 ж. 17 тамызда РСФСР ХКК Қазақ республикасы туралы Декрет жобасын қарастырды және қабылдадые.
1920 ж. 26 тамызда БОАК және РСФСР ХКК Орынбор қ. астанасымен РСФСР құрамында «Қырғыз (Қазақ) Советтік Автономдық әлеуметтік Республиканың құрылғаны туралы» М.И.Калинин және В.И.Ленин қолдарын қойған Декретін қабылдады.
РСФСР-ға автономдық бірлік ретінде кірген жұмысшылар, еңбекші қазақ халқы, шаруалар, казактар, қызыл әскер депутаттарының Кеңестер республикасы ретінде Қазақ АССР құруын бекіткен 1920 ж. 4-12 қазан аралығында өткен Орынбор қаласында Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезі еңбекші Қырғыз (Қазақ) АССР құқықтарының Декларациясын қабылдады. С.Мендешев басқарған Орталық атақарушы комитеті (ОАҚ) және В.Радус-Зенькович басқарған Халық комиссарларының Кеңесі (ХКК) сайланды.
© ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, 2013
