2014 жылы 29–30 мамырда саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні қарсаңында Семей қаласында «Болашақтың атынан есте сақтау» атты Қазақстан халқы Ассамблеясының халықаралық жобасы аясында «Сөнбесін от алауы» деректі фильмнің тұсаукесері өтті.
Сонымен қатар қаланың оқу орындарында және еңбек ұжымдарында «тарих сабақтары» ұйымдастырылды, Шәкәрім атындағы Мемлеккеттік университетте «Алаш феноменіне бүгінгі көзқарас: тарих сабақтары мен біріктіруші тұжырымдар» атты ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. Университет холлында қатысушылар мен қонақтар Шығыс Қазақстан облысының қазіргі заман тарихы құжаттама орталығының қызметкерлері дайындағы көрмесін тамашалады. Экспозицияда ғылыми әдебиет және төлтума мұрағат істері, баннерлерде және электрондық форматтағы құжаттардың көшірмелері көрсетілген. Барлық орталық және облыстық мешіттерде, православие шіркеулерінде, католиктік приходтарда еске алу салты өтті. Семейдегі еске алу асында жоғарыда аталған барлық конфессиялардың өкілдері қатысты. Қайым Мұхамедханов ескерткішінің алдында өткізілген саяси-қуғын құрбандары еске алуға арналған минтинг және шығармашылық және жастар Сарайындағы «Еске сақтасын…» акциясы форумды аяқтады.
Ел Президенті — ҚХА Төрағасы Н.Ә. Назарбаев қолдаған «Болашақтың атынан есте сақтау» жобасы атақты АЛЖИР аумағында 2010 жылы бастау алды. Карлаг, Үштөбе, «Қасірет» форумның кезекті іс-шараны өткізген орындары болды. Осы жылғы іс-шараға Семей қаласы таңдалғаны жайдан-жай емес, 1917 жылы Қазақ автономиясының астанасы болғандықтан символикалық мәнге ие. Оның сол жағалауының бөлігі сол жылы әкімшілік бірілік мәртебесін алды және атауы Алаш қаласына ауыстырылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі жетекшісінің орынбасары, заң ғылымдарының докторы, Б. Майлыбаев Ұлт басшысы Н.Ә. Назарбаевтың саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай қазақстандықтарға арнаған Жолдауын оқып форум жұмысын ашты. Шығыс Қазақстан облысының әкімі Б. М. Сапарбаевіс-шара қатысушыларға сәлем сөзімен бастады.
ҚХА Төрағасының орынбасары, саясат ғылымдарының докторы Е. Л. Тоғжанов, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты, ҚХА мүшесі А.С. Мұрадов, Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университет ректоры, саясаттану ғылымдарының докторы Н.А. Әмірбеков және т.б. өз баяндаларымен толық мәжілісте сөз сөйледі.
ҚР Президент Мұрағатының бас сарапшысы Е. В. Чиликова қатысушыларды ХХ ғасырда қуғын-сүргінді зерттеу сұрақтары бойынша мұрағат басылымдарымен таныстырды. Құжаттық жиынтықтардың тақырыптарын көбінесе Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ішкі саясаты анықтағанын атап өтті: ол «1997 жылы халықтық жалпы келісім және қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жариялау туралы», «1998 жылды ұлттық тарих пен халық бірлігі жылы деп жариялау туралы», «1999 жылды ұрпақтар бірлестігі мен сабақтастығы жылы деп жариялау туралы», «2000 жылды мәдениетті қолдау жылы деп жариялау туралы» Жарлықтарға қол қойды, «Мәдени мұра» бағдарламасының әзірленуіне бастамашылық етілді.
Қазақстанда 1917 жылы 5–13 желтоқсанда жалпы қазақ съезінде жарияланған мемлекеттік автономияны құруға 1917–1920-шы жылдары күрескен алашордашылар бірінші болып репрессияға ұшырады. Қазақстан халқының Ассамблеясы Алаш-Орда үкіметінің тарихына кездейсоқ жүгінген жоқ. Ең алдымен қазақ халқының мүдделерін көрсете отырып, алашордашылар ешқашан «көп ұлтты» халықты құруға ұмтылған жоқ дегенді ҚХА айбындандырады.
Аталған желтоқсан съезінде (1917 жылы) үкімет төрағасы етіп сайланған Әлихан Бөкейханов ұлттық автономияны жариялауға қазақ тұрғындарының келісімін алу туралы және қазақтармен бірге Қазақстанда мекендеген ұлттарға Алаш-Орда үкіметінде жиырма бестен он орынды беру туралы сұрақты қойды. ҚР ПӘ құрастырушылық ұжымы Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология Институтымен бірлесіп, 2004–2008 жылдары алашордашылар қызметіне «Алаш қозғалысы» төрт томдық бес кітапты арнады.
Тақырыпты жалғастырған мұрағатшылар өз өмірін Қазақстандағы мемлекеттік құрылысқа арнаған және 1937 ж. — «үлкен лаңкестік» жылдарында репрессияға ұшыраған, «Алаш» партиясының мүшесі А.М. Әлібековтың 120 жылдығына орай құжаттар жинақтарының дайындығына бастамашылық еттті. 2004 жылы мамырда Әлібековтың шөбересі, Қонаев Халықаралық қоры бас директорының орынбасары Лейла Сейфуллина ҚР ПӘ-не тапсырған жеке қорлар құжаттарының негізінде басылым жүзеге асты. Алғашқы рет негізгі ауқымда жарияланатын құжаттардан басқа, отбасы мұрағатының фотосуреттері алаш қозғалысы тарихын зерттеушілердің мүдделерін тудыратыны сөзсіз.
2014 жылы сәуірде мұрағат қызметкерлері «Әділет» Қазақстандық тарихи-ағартушылық қоғамның 25 жылдығына арналған іс-шараларға қатысты, онда келесі еңбектерін ұсынды: «Асфендияр Кенжин. Құжаттар мен материалдар жинағы» баяндамасында қазақ халқының ағартуына үлесін қосқан, отарлық тәуелділігінен шығу долын іздеген, Қазақ Кеңес Социалистік Автономдық Республиканы құруға көп күшті жұмсаған қазақ зиялылар өкілдерінің біреуі туралы айтылған. 1921–1922, 1924–1928 жылдары ол, Ағартушылық наркоматын, Жұмысшы-Шаруа, Сауда инспекцияларын басқарған, РК(б)П Қырғыз облыстық комитетінің аппаратында жұмыс істеді, оның көптеген серіктестіктері сияқты ол Алаш қозғалысына қатынасынан партиялық тексерістерден өтті. 20 жыл бойы кеңес аппаратындағы қызметіне қарамастан, 1937 ж. Сталинға арналған хатында Кенжин оң троцкистерімен байланысты ұлттық-фашистік ұйымның қатысушы ретінде көрсетіледі. 1939 жылы Кенжинді атып тастады, ал жұбайын АЛЖИРға, қызын балалар үйіне жіберді, ұлдары туыстарында болды, содан кейін олар Ұлы Отан соғысының майдандарында қаза тапты. Кенжин отбасы 1950-шы жж. соңынан бастап бірнеше рет, ақтау өтінішімен жоғары инстанцияларға жүгінді. Нәтижесінде 1990 ж. 31 жыл өткеннен кейін олар оны алды.
2012 жылы мұрағат ҚХА бірлесіп, «Жер аудару тарихынан. Қазақстан. 1930–1935 жж." жинағы басылып шықты, онда «кулакты класс ретінде жою» бойынша кампанияның бір бөлігі болып табылатын Қазақстан аумағына және оның ішіндегі ұжымдастыру кезеңін депортациялау туралы құжаттар ұсынылды. Жинақ құжаттары «арнайы қоныстандыру» тәртібін орнату және репрсессияға ұшыраған азаматтар категориясының бірі — арнайы қоныстанушылардың еңбек және өмір жағдайы туралы айтады. Қазіргі уақытта ҚР ПӘ құрастырушылық ұжымы «Жер аудару тарихынан. Қазақстан. 1935–1939 жж." екінші кітабын жариялауға дайындап жатыр. Онда финдер, поляктар, немістер, курдтар, армяндар, түріктер, корейліктер, ирандықтарды Қазақстанға күшпен қоныстандыруы туралы құжаттар жарияланады. Жинақта мәдени-тұрмыстық дәстүрлері, конфессионалдық тиістілігі, тілмен ерекшеленетін ауқымды адамдарды қысқа мерзімде орналастыру нәтижесінде республикада пайда болған мәселелер туралы; орыстандыруға әкелген КСРО жетекшіліктің ұлттық саясатындағы өзгерістер туралы айтылған.
Осы қайғылы тізімді шексіздікке дейін жалғастыруға болады. ҚР ПӘ осы бағытта Ш.Уәлиханов ат. тарих және этнология институтымен, ҚР мұрағат органдары және мұрағаттармен (мемлекеттік және салалық), Қазақстан халқының Ассамблеясы және мәдени орталықтармен, Қазақстандық «Әділет» тарихи-ағартушылық қоғаммен ынтымақтастықта 20 жыл бойы жұмыс істейді. Бар нәтижелер — бірлеске күштердің жемісі. Соңғы жылда үлкен деректі материал жиналды және жарияланды. ҚР ПӘ әр жинағында бұрын жарияланбаған 80%-дан 95%-ға дейін, сонымен қатар 45–50% нағыз мамандар ортасына белгісіз болған құжаттар жарияланады. Қазір тірі және репрессиялардың зұлымдық жылдарында қаза болған адамдардың есімі толық ақталған жоқ.
Жоба аясында «Дала әні» халық әні мен аспаптық өнер фестивалі, көне музыкалық аспаптардың көрмесі өтті, қала және облыстың мұражайлық кешендеріне барып, шақырылғандар елдегі ежелгі қалалардың бірінің бай тарихына бойлай алды. Семей тарихи-өлкетану мұражайының ғимараты қаланың бірегей экспонаттардың бірі болып табылады. 1917 жылы қалалық губернатордың үйі болған осы оңаша үйде Бостандық Үйі орналасты, онда қазақ автономиясы жайлы сұрағы көтерілген съезд өтті. Невзоровта отбасының ат. бейнелеу өнері мұражайында Брюллов, Лебедев, Венецианов, Перов, Крамский, Левитан, Коровин, Шишкин шығармаларының бірегей топтамасы, сонымен қатар батыс-еуропалық және қазақстандық суретшілердің шығармалары жиналған.
Семейдегі Абайдың Мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық мұражайға және қаладан 180 шақырымда орналасқан «Жедібай-Бөрілі» қорық-мұражайдың филиалына баруы Шығыс Қазақстан облысы әкімідігінің форум қатысушыларына құнсыз сыйлық болды. Бөрілі с. М. Әуезов мұражайына үй-мұражай, Мұхтар Әуезовтың ата-анасы Омархан және Нұржамал мавзолейі, және Абай ұлы мен жұбай Ділдәның қабірі кіреді. «Жедібай» қорық-мұжайына экспозициялары бар Абай үй-мұражайы (8 залы бар), «Абай-Шәкәрім» мавзолей кешені кіреді. Кешеннің жанында мешіт жұмыс істейді. Оның аумағында Абайдың жақын туыстарының қабірлері бар, олар: әжесі Зере, анасы Ұлжан, жұбай Еркежан, ағалары Құдайберді және Оспан, немере інісі Шәкәрім және оның баласы Ахат. 1970 ж. ақынның 125 жылдығына реконструкцияланған қыстаудың сәулеттік бейнесі өзінің алғашқы түрін сақтады. Мұражайдың бес бөлмесінде және үш залында Абайдың туыстары мен достары тапсырған киімдер ұсынылған. Олардың ішінде — араб, парсы, түрік, орыс тілдеріндегі кітаптар, фотоқұжаттар, Абайдың үш ішекті домбырасы, тұрмыс заттары және т.б.
1951 жылы Абайдың ғылыми мұрасын сақтауға ұмтылғаны үшін ғылыми абайтанудың қалаушсы, алғашқы қазақ әнұранның авторы, Семей тұрғыны Қайым Мұхамедханов репрессияға ұшырады. Ол 25 жылға бостандықтан айырылды және оның еңбектерінде «кеңес өкіметі кезеңіне дейін өмір сүріп, оның жауларына айналған буржуаздық ұлтшылдары Абай оқушылары ретінде дәріптелегені» үшін Карлагқа жіберілді. Оның ұлы, Шәкәрім ат. МУ философия және саясаттану кафедрасының аға оқытушысы Дегдар Қайымұлы конференцияда сөз сөйлей отыра, ұлт өткен ауыр қиыншылықтар мәңгі еске айналған жағдайда ғана тарих сабағы меңгерілді деп айтуға болатынын атап өтті.
Форумға халықаралық сарапшылар, ҚР Парламентінің депутаттары, Қазақстан, Монғолия, Ресей және Украина елдерінің ғалымдары, қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары, этномәдени бірлестіктер және қоғамдық ұйымдар қатысты. Соңында мемлекет Басшысы — ҚХА Төрағасы Н.Ә. Назарбаев атына қатысушылар атынан жолдау оқылды:
«Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығына орай саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін атап өтіп, біз Қазақстан халқы Ассамблеясы бастаған „Болашақтың атынан есте сақтау“ Халықаралық форумның қатысушылары қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін сабақ болатын тарихи еске сақтауы Сіздің әлем саясаты, қоғамдық келісім және ұлттық бірліктің маңызды бастамаларының бірі болып табылады.
Сіздің саяси еркіндігіңіздің арқасында халық арасындағы толеранттылық пен сенімділік мәдениеттің қоғамдық нормасы және адамгершілік императив болып табылатын мемлекет ретінде Қазақстан халықаралық қоғамда кең тануды алды. Бүгін Қазақстанда біздің жалпы тарихқақиқат көзқарасты қалыптастыратын және болашақта өткеннің қайталанбауын қадағалайтын тоталитарлық лаңкестік тарихы, халықтардың ауқымды жер аудару, саяси лагерьлер мен репрессиялар тарихы бойынша үлкен жұмысты белгілеп отырмыз.
Аштық кезеңінен өткен қазақ халқының толеранттылығын, ақкөңілдігі, даналығы және қонақжайлығы мыңдаған адамдар мен халықтың өмірін сақтағанын ризашылықпен белгілейміз.
2010 жылы Қазақстанда Сіздің қолдауыңызбен „Болашақтың атынан есте сақтау“ халықаралық акциясы дәстүрлі түрде өткізіле басталды.
Бүгін осы акцияда бүкіл ел қатысып отыр, 2123 іс-шара өткізіліп жатыр, оларға 350 мың адам қатысады.
Осы жылы Шығыс Қазақстан облысы ұлы Абайдың мен Алаш ұлт-азаттық қозғалысының отаны — Семей қаласы еске алу эстафетасын қабылдады. Жалпы ұлттық өзін-өзі танудың дамуы, әлем мәдениетін, рухын және келісімін нығайтуы бойынша тағы бір қадам жасалды.
Біз „Болашақтың атынан есте сақтау“ халықаралық форумның қатысушылары барлық әлемде кең тануды алған Сіздің қоғамдық келісім және ұлттық бірлік саясатын толық қолдайтынымыз жайлы мәлімдейміз.
Тарихи еске алуды, ынтымақтастық және келісімнің ұлттық құндылықтарын сақтасақ, біз жалпы мақсатқа жететінімізге сенімдіміз, тұрақты, сәтті және гүлденген Қазақстанды құрамыз!»
Евгения Чиликова,
ҚР ПӘ бас сарапшысы
